Dvorska kancelarija

Sedište Carske dvorske kancelarije u Beču (dvorski kompleks Hofburg), prema staroj graviri iz 1792. godine

Zdanje Austrijske dvorske kancelarije u Beču, prema graviri iz 18. veka

Zdanje Ugarske dvorske kancelarije u Beču, prema graviri iz 18. veka

Dvorska kancelarija (lat. Cancellaria Aulica, njem. Hofkanzlei) je bila visoko državno nadleštvo u srednjovekovnim i potonjim novovekovnim monarhijama. Dvorske kancelarije su prvobitno bile organizovane kao pridvorna nadleštva za izradu i izdavanje vladarskih akata, a vremenom su prerasle u administrativna tela sa širim delokrugom upravnih poslova. Takve kancelarije postojale su u mnogim državama, kao što su: Sveto rimsko carstvo, Kraljevina Ugarska, Habzburška monarhija, Kraljevina Srbija i Kraljevina Jugoslavija.

Sveto rimsko carstvo

Među administrativnim telima Svetog rimskog carstva, posebnu važnost je imala Carska dvorska kancelarija (nem. Reichshofkanzlei), koja je ustanovljena 1559. godine sa sedištem u Beču. Nastala je reorganizacijom ranijih administrativnih struktura, a postojala je sve do 1806. godine. Na čelu kancelarije nalazio se carski arhikancelar (nem. Reichserzkanzler), što je bila prvenstveno počasna funkcija, koju su tradicionalno vršili rimokatolički nadbiskupi Majnca, a tekuće poslove je de facto vodio carski vicekancelar (nem. Reichsvizekanzler), koji je biran iz redova iskusnih državnika.

Kraljevina Ugarska

Jedan od najznačajnijih državnih organa u Kraljevini Ugarskoj bila je Ugarska dvorska kancelarija (lat. Cancellaria Aulica Hungarica). Njeno sedište se prvobitno nalazilo u Budimu, a kada su na ugarski presto došli Habzburzi, sedište je preseljeno u Požun (1526), a potom u Beč (1690). Na čelu kancelarije do 18. vijeka nalazio se crkveni velikodostojnik (nadbiskup ili biskup) kao vrhovni dvorski kancelar (lat. Sumus aulae cancellarius). Uz njega su još bili i dvorski savjetnici (lat. Consililiarii aulici) te referenti, isključivo plemići sa teritorije Kraljevine Ugarske. Postojala je sve do 1867. godine.

Ugarska dvorska kancelarija je bila posrednik između kralja i ugarskog palatina, odnosno Ugarskog namjesničkog vijeća (od 1722. godine) i to u svim poslovima unutrašnje uprave na područjima Ugarske, Hrvatske i Slavonije. Kancelarija nije donosila samostalna rješenja, nego je kralju podnosila svoje prijedloge. Vremenom je postalo uobičajeno da kralj prijedloge Ugarske dvorske kancelarije proslijeđuje dalje Austrijskoj dvorskoj kancelariji, a ova ponekad opet dalje Tajnom vijeću da čuje njegovo mišljenje. Na taj način je Ugarska dvorska kancelarija došla u zavisnost od Austrijske dvorske kancelarije na veliko nezadovoljstvo ugarskih staleža, pošto je Austrijska dvorska kancelarija počela sve češće presudno uticati i na ugarsku upravu i pravosuđe.

Ugarska dvorska kancelarija je 1690. godine reformisana, dobivši dodatne nadležnosti, ali se nije potpuno osamostalila od Austrijske dvorske kancelarije. Nadležnosti Ugarske dvorske kancelarije nakon 1690. godine su bile sljedeće:

• Poslovi kraljeve pisarnice tj. izrada kraljevih pisama i ugovora sa stranim državama i dinastijama radi objave rata, zaključenja mira, primirja, osnivanja saveza, zaštite interesa ugarskih zemalja u inostranstvu i stranaca u Ugarskoj.
• Poslovi u vezi s izdavanjem privilegija, dostojanstava i službi koje je kralj dodjeljivao fizičkim i pravnim licima, zatim izrada kraljevskih dekreta u pitanju ostavština, izdavanje uvjerenja o nesmetanom kretanju i zaštiti (lat. Salvus conductus), te pisama pojedinačne zaštite (lat. Literae protectionales), uvođenje vanbračnog djeteta u prava zakonito rođenih, imenovanje staratelja i sl.
• Poslovi u vezi s kraljevim pravima u izvršnoj vlasti, upravi, sudstvu, policiji, pravosuđu, nastavi, javnom zdravlju, privredi i saobraćaju na kopnu i moru, zaštiti od zloupotrebe zemljišne feudalne vlasti, kao i poslovima slobodnih kraljevskih gradova upravne prirode, poslovima obezbjeđenja vršenja pravosudnih funkcija, kasacije nepravilnih sudskih odluka, delegiranja sudske vlasti u slučajevima u kojima je kralj sudija, te utvrđivanje statusa plemstva, izdavanje instrukcija za sudove i dr.
• Poslovi koji su proizilazili iz statusa po kojem je Ugarska dvorska kancelarija bila vjerodostojno mjesto (lat. Locus credibilis) poput izdavanja punomoći, testamenata, transakcija i drugih ugovora slične vrste, izdavanje svjedočanstava o takvim ugovorima i izdavanje njihovih prepisa, držanje i vođenje kraljevskih knjiga (lat. Libri regii) u koje su se upisivale sve donacije, podjele plemstva i imenovanja.

Austrija

U starom Austrijskom vojvodstvu i potonjem Austrijskom nadvojvodstvu, postojale su pridvorne kancelarijske službe sa sedištem u Beču, koje su za vreme vladavine Fridriha III i Maksimilijana I počele da prerastaju u centralnu dvorsku kancelariju za sve habzburške nasledne zemlje. Nakon 1521. godine, Austrijska dvorska kancelarija (nem. Österreichische Hofkanzlei) je za vreme vladavine nadvojvode Ferdinanda dobila širi delokrug rada, a na njenom čelu nalazio se vrhovni kancelar (lat. Supremus cancellarius). Prvobitna nadležnost kancelarije svodila se na izdavanje povelja i drugih akata po naređenju vladara, uključujući izdavanje privilegija i odlikovanja, redigovanje kraljevskih propozicija za sabore, otpravljanje prepiske sa zemaljskim saborima, sastavljanje instrukcija za vladarske povjerenike itd. U tom periodu, dvorska kancelarija nije bila nezavisan izvršni organ, već samo pomoćni administrativni organ, u prvom redu samoga vladara.

Kada je Ferdinand izabran za rimsko-nemačkog cara (1558), Austrijska dvorska kancelarija je 1559. godine pripojena Carskoj dvorskoj kancelariji, a ponovo je obnovljena tek 1620. godine, kao samostalan administrativni organ sa nadležnošću nad svim habzburškim naslednim zemljama. Potom je 1654. godine dobila kolegijalnu organizaciju, a u njen djelokrug su ušli razni zadaci iz oblasti spoljnih i unutrašnjih poslova. Za područje naslednih austrijskih zemalja, ona je vremenom postala vrhovni upravni i sudski organ, koji je u sudskim poslovima konkurisao Tajnom vijeću, a u vojnim Tajnoj konferenciji. Nakon 1705. godine, na čelu kancelarije nalaze se dva kancelara, od kojih je prvi bio nadležan za dinastičke poslove i spoljne poslove, a drugi za unutrašnje poslove i pravosuđe. Austrijska dvorska kancelarija je potom reorganizovana u nekoliko navrata (1742, 1761, 1787, 1802), a postojala je sve do 1848. godine, kada je u Austrijskoj carevini obrazovana vlada sa ministarstvima.

Srbija i Jugoslavija

Glavni članak: Dvorska kancelarija (monarhija)

Literatura

• Beuc, Ivan (1969). Povijest institucija državne vlasti u Hrvatskoj (1527-1945). Zagreb: Arhiv Hrvatske. 
• Đere, Zoltan (2002). „Od Mohačke bitke do smrti cara Jozefa II”. Istorija Mađara. Beograd: Clio. str. 184—380. 
• Gross, Lothar (1933). Die Geschichte der deutschen Reichshofkanzlei von 1559 bis 1806. Wien: Staatsarchiv. 
• Tejlor, Alen (2001). Habzburška monarhija 1809-1918: Istorija Austrijske carevine i Austrougarske. Beograd: Clio.