Devastiranje pravoslavnih svetinja na Kosovu i Metohiji

Kosovo i Metohija prostor u Evropi, sa najvećim brojem hrišćanskih svetinja po km² Ukupna površina Kosova i Metohije iznosi 10.887 km² Oblast Kosova i Metohije imala je 1.500 pravoslavnih svetinja Što znači da se na svakih 7,23 km² (840 m x 840 m) nalazi po jedna pravoslavna hrišćanska svetinja Danas se Kosmetu nalazi oko 1.400 naselja, što znači da u proseku svako naselje ima (ili je pre nego što su ih albanski secesionisti razorili - imalo) najmanje jednu pravoslavnu crkvu ili manastir.

Devastiranje pravoslavnih svetinja na Kosovu i Metohiji je sistematizovan prikaz svih srpskih crkava, manastira i drugih svetinja; razorenih, oštećenih, oskrnavljenih i opljačkanih od srednjeg veka do današnjih dana. Ovi verski i istorijski objekti koji su ovde navedeni i razvrstani prema istorijskim periodima, mogu se prema stepenu devastacije podeliti u tri kategorije: uništeni manastiri (7 objekata), uništene crkve (34 objekta) i demolirane, opljačkane i spaljene crkve, manastiri i ostali spomenici (87 objekata).

Opšta razmatranja

Kosovo i Metohija, dva centralna regiona dugogodišnje srpske države, odraz su srpskog duhovnog i kulturnog identiteta i državnosti od srednjeg veka do današnjih dana. Istorija Kosova i Metohije je usko povezana kako sa istorijom srednjovekovne srpske države, tako i sa nastankom, razvojem i opstankom srpske pravoslavne crkve. O tome najbolje govore brojni manastiri i crkve, kao i ostali spomenici kulture, koji svedoče o vekovnoj povezanosti crkve i naroda na ovim prostorima.

Srpsko plemstvo sagradilo je u Srednjem veku mnogo malih kapela i nekoliko desetina manastira i crkava, a deo njih su sačuvani i do danas. Razvoj kosovske oblasti kao duhovnog središta srpskog naroda odražavao se i u naročito velikoj koncentraciji srpskih crkava i manastira na ovoj teritoriji. Po nekim evidencijama, na ovim prostorima bilo je blizu dve stotine sačuvanih ili porušenih pravoslavnih hramova, ali ih je zapravo bilo daleko više. Kako se na Kosovu i Metohiji nalazi više crkava i manastira nego u bilo kom drugom delu Srbije - evidentirano je preko 1.500 spomenika srpskog kulturnog nasleđa, ono se s pravom smatra duhovnim ishodištem i središtem Srba.

„ Najbrojniji su spomenici podignuti od 12. do 16. veka. Eparhija raško-prizrenska pominje se u Hrisovulji vizantijskog cara Vasilija II daleke 1019 godine. Deo istorije i kulture čovečanstva predstavljaju i srednjovekovni pravoslavni spomenici Visoki Dečani, Pećka patrijaršija i dve zadužbine kralja Milutina – Gračanica i Crkva Bogorodice Ljeviške. ”

Pravoslavna vera i crkva kao institucija imale su zapaženo mesto u Osmanskom društvu tek od 19. veka. U porobljenoj Srbiji neprestano su povratnim mehanizmom vršeni uticaji u oba smera, hrišćani su hteli da grade svoje svetinje a muslimani su to sprečavali i povremeno ih rušili. U takvim uslovima odnos države prema crkvi odražavao se na crkveno graditeljstvo, zapravo na sve ono na šta je crkva u svojim dogmatskim okvirima i bogoslužbenoj praksi obraćala pažnju: na ikonopis i opremu crkve, dekorisanje, održavanje i samo podizanje hramova.

Donošenjem zakonskih akata još iz Srednjeg veka država je na prostoru Kosova i Metohije kontrolisala i kreirala vizuelni identitet svojih gradova. Hatišerifom iz 1830. godine Srbija je dobila slobodu veroispovesti i crkvena umetnost doživljava ekspanziju. Tanzimatske reforme su omogućile razvoj pre svega crkvenog graditeljstva, koje je do tada bilo svedeno na objekte kod kojih se nisu smela eksplicitno isticati verska obeležja. Manje i neupadljive crkve su se menjale ili su se gradile nove, koje su svojom arhitekturom zauzimale jasno mesto u vizuelnom identitetu Kosovsko-Metohijske sredine.

U malom vremenskom razmaku od uvođenja reformi na prostoru Kosova i Metohije, kao i na prostoru Balkana izgrađen je veliki broj hrišćanskih hramova. Istovremeno, na neoslobođenom jugu, prisutne su i dalje manje, neupadljive crkve baziličnog tipa.

Kosovo i Metohija u periodu ratova od 17. do sredine 20. veka

Težak period Kosovo i Metohija preživeli su u vreme ratova: austro-turski rat 1715–1738; oslobodilački ustanci srpskog naroda, Prvi (1804) i Drugi srpski ustanak (1814), Balkanski ratovi, Prvi (1915) i Drugi svetski rat (1941–1945).

Svi zavojevači, za tih skoro trista godina, skrnavili su, demolirali, rušili i palili srpske crkve i manastire.

Najsvetliji istorijski događaji za hrišćane Kosova i Metohije u 20. veku jesu njihova oslobođenja iz neprijateljskog ropstva, i dominacije muslimana, u Balkanskim ratovima, Prvom i Drugom svetskom ratu.

Kosovo i Metohija u vreme komunističke vlasti

Još pre nego što je komunistička vlast ovladala prostorom Kosova i Metohije KPJ je pred kraj tridesetih godina 20. veka intenzivno radila na slabljenju srpskog uticaja, uključujući tu i verski na ovom prostoru. To se najbolje može sagledati u dokumentima KPJ iz sredine 30-ih godina 20. veka, u kojima oni zanemaruju postojanje Srba u Metohiji, i isključivo se obraćaju „Arnautima” i „Crnogorcima”. Na kraju jednog proglasa Oblasnog komiteta KPJ za Kosovo i Metohiju iz 1937. stoji:

„ Živela arnautska i crnogorska zajednička borba za slobodu i građanska prava! Živela zajednička borba svih porobljenih naroda Jugoslavije! ”

Isključivanje srpskih elementa iz borbe za nacionalna prava „porobljenih naroda” ostavlja jasan utisak da su Srbi ugnjetačka nacija, čime je u potpunosti KPJ opravdavala i podržavala udruženu borbu ostalih naroda i nacionalnih manjina protiv zajedničkog neprijatelja - srpskog naroda.

Prema mišljenju jugoslovenskih komunista „slobodu i ravnopravnost svih ugnjetenih naroda” moguće je ostvariti jedino u „borbi protiv velikosrpskih hegemonista svih boja i njihovih agenata kako u redovima radničke klase tako i van njenih redova, kao i agenata stranih imperijalista, u prvom redu italijanskog vođstva crnogorske federalističke stranke kao i begova i barjaktara na Kosovu i Metohiji kao agenata raznih imperijalista”.

Mada je do sredine 1940. postignut „jedan mali uspeh” među „arnautskom omladinom”, ukupan rezultat nalazio se ispod očekivanih vrednosti. Stoga je „prodor među Arnaute i njihovo okupljanje oko KP” označeno kao „glavni zadatak OK KPJ i celog članstva”. S tim u vezi, komunisti su pozivali na „borbu protiv kolonizatorskih metoda srpskog buržoazije u tim oblastima i proterivanje svih onih kolonizovanih elemenata pomoću kojih srpski buržoazija ugnjetava makedonske, arnautske i druge narode”. U tom kontekstu Miladin Popović, politički sekretar OK KPJ za Kosovo i Metohiju, govorio je kako su kolonisti „stub [srpske] hegemonije”.

U vreme komunističke vlasti (od 1945 do 1989), prognanim Srbima je zabranjen povratak na Kosovo i Metohiju a Srpskoj crkvi, odnosno manastirima na teritoriji Raško-prizrenske eparhije, oduzeta je (nacionalizovana) imovina. Pored toga, albanski nacionalisti pojačali su napade na Srpsku pravoslavnu crkvu. To atakovanje vršeno je uglavnom kroz tri vida:

• Napad na sveštena lica (dva puta je napadnut episkop raško-prizrenski Pavle – danas srpski patrijarh). Posebno su bili česti napadi na monaška lica (monahinje manastira Deviča).
• Nasilno oduzimanje imovine (poljoprivrednih useva), seča manastirske šume, oduzimanje stoke i drugo.
• Rušenje, demoliranje i skrnavljenje crkva, manastira i drugih crkvenih objekata.

Atakovanja na Srpsku pravoslavnu crkvu i njene svetinje naročito su učestali posle 1968. godine. Atakovanja na Srpske pravoslavne svetinje bivala su sve češća i žešća da bi u noći između 15. i 16. marta 1981. godine kulminirala požarom starog konaka manastira Pećke patrijaršije.

Kosovo i Metohija u periodu od 1989. do 1999.

Period na Kosovu i Metohiji od 1989. do 1999. godine, može se podeliti u tri vremenske celine.

Prvi period ili raspad Jugoslavije

Prvi period karakterišu demonstracije i sukobi policije sa albanskim separatistima i raspad Jugoslavije, odnosno građanski rat od 1991 do 1995. Ovaj period bio zapravo, uvod u kosovsko-metohijsko stradanje.

Drugi period bombardovanje NATO alijanse

Ovaj period koji je trajao sedamdeset osam dana, je bio prvi pokušaj da se na silu ovlada teritorijom Kosova i Metohije od strane međunarodne zajednice i vlast preda u ruke Albancima.

Treći period od dolaska UNMIK-a i KFOR-a do danas

Ovo je period otimanja Kosova i Metohije od strane međunarodne zajednice. Uplitanjem Ujedinjenih nacija, nakon 50 godina lažnog suživota na prostoru Kosova i Metohije, koje je povremeno bilo praćeno devastacijom srpskih pravoslavnih svetinja, nastao je period straha i užasa.

Od 15. juna 1999. istovremeno, sa progonom pravoslavnog Srpskog naroda uz raznovrsna nasilja i zločine (izbacivanje iz kuća, pljačke, silovanja, kidnapovanja, ubijanja i masakriranja nevinih ljudi), vršeno je, i još uvek se vrši, sistematsko zatiranje duhovnih korena Srpskog naroda pljačkanjem, demoliranjem, paljenjem i rušenjem i Pravoslavnih svetinja širom Kosova i Metohije.

Pozadina događaja vezanih za devastaciju pravoslavnih svetinja od Srednjeg veka do danas

Dešavanja na prostoru vezana za devastaciju pravoslavnih svetinja na Kosovu i Metohiji, još od propasti države iz doba Nemanjića, povezana su sa albanizacijom toponima, antroponima, hidronima, tj. svega onoga što može da svedoči o identitetu teritorije, kulturnoj baštini, duhovnom nasleđu, svetovnog i sakralnog graditeljstva, ili nosi srpski naziv, i može da svedoči o identitetu teritorije i potkrepljuje srpsko istorijsko pravo na prostor Kosova i Metohije.

Vekovima je prostor Kosova i Metohije pustošen ratovima i drugim nesrećama ali je i pored toga preostao jedan broj spomenika sa dragocenim freskama i riznicama. Gotovo u svakom gradu ili selu „preživljavale“ su male crkve koje su rušene i obnavljane, ili do danas ostale samo crkvišta ili ruševine crkva. A tamo gde nisu ostale ni ruševine ni bilo kakvi tragovi njihovog postojanja ostali su geografski eponimi (crkveni dolovi, bregovi i lugovi, njive i livade; crkveni i kaluđerski kladenci, potoci i izvori; grobovi i grobišta; mostovi i brodišta) sa ciljem da sačuvaju uspomenu na davna vremena kad su tamo bili srpski spomenici kulture.

Sa izuzetkom Dečanske, delimično Gračaničke i Pećke riznice nestalo je na hiljade pokretnih spomenika, ikona, bogoslužbenih knjiga, sasuda, zvona i ostalog. Slično stanje je i sa srpskim poveljama, rukopisima i štampanim knjigama crkava i manastira sa Kosova i Metohije.

„ Samo u požaru Narodne biblioteke u Beogradu 6. aprila 1941. godine izgorele su 43 rukopisne i štampane knjige iz 13. do 18. veka, donete tokom 19. i 20. veka iz, tada zvane, Stare Srbije, na čuvanje. Među njima je bilo i Prizrensko jevanđelje iz 13. veka, Pomenik Bogorodice Ljeviške iz 15., kao i desetine drugih knjiga. Desetine i desetine srpskih rukopisnih i štampanih knjiga razneto je po muzejima i institutima širom sveta. ”

I pored brojnih nedaća ostalo je nasleđeno od srpske nacionalne baštine na prostoru Kosova i Metohije još dosta toga, kao dokaz narodnog, duhovnog, kulturnog i srpskog identiteta i podsećanje na državotvornost, veru i ognjište srpskog naroda.

Posle viševekovnog opstanka Srba na Kosovu i Metohiji, druga polovina 20. veka bio je pripremni period za faktičko izuzimanje prostora Kosova i Metohije iz sastava Srbije, koji je praktično i realizovan 1999. godine, protektoratom na osnovu Rezolucije 1244 Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija i glavnog cilja da se novo stanje formalizuje kreiranjem novog statusa, kojim se ukida srpsko državno pravo na Kosovo i Metohiju kao integralnom delu Srbije.

Za Srbe pravoslavne vere Kosovo i Metohija nije pitanje mitske prošlosti, geografije, nije socijalno pitanje, ni istorijsko kosovsko, već pitanje postojanja i opstanka jednog naroda. Stalnim nasiljem, pljačkom i uzurpacijom manastira i drugih spomenika kultura i graditeljstva onemogućava se, ekonomski opstanak, i time se posledično eliminiše srpsko stanovništvo.

Eliminacijom stanovništva pravoslavne svetinje Kosova i Metohija se time lišavaju i vernika, čime se duhovno „umrtvljuju“ i svode na objekte – spomenike, koji se potom mogu srušiti ili izmeniti identitet (od srpskih pravoslavnih postati kosovski-„novih albanskih pravoslavaca, što najbolje ilustruju podaci iz kandidature Kosova za prijem u UNESKO).

Sudbina devastiranih pravoslavnih svetinja

Kakva god da je bila, ili je trenutna ili buduća sudbina, devastiranih pravoslavnih svetinja na Kosovu i Metohiji, s one strane administrativne granice Srbije i Kosova i Metohije, ovi devastirani manastiri, crkve i spomenici kulture, živeće u podsvesti svakog pravoslavca. Oni će svedočiti o časti i dostojanstvu svakog hrišćanina, koji je te hramove kroz vekove izgradio, kao i njihovim podvizima kojima je nastojao da ih još iz perioda Osmanlijskog carstva, sačuva od zaborava, sramote i podlosti drugih naroda, koji su uništili ili u čijem prisustvu je nastalo razaranje, u dole navedeni spiskovima, kulturno blago srpskog, ali i svetskog, kulturnog nasleđa.

Spacijalne zaštitne zone

Specijalizovana jedinica policije za kulturno nasleđe patroliraju na 24 lokaliteta, uključujući 22 crkve i manastire SPC. Nasleđe Srpske pravoslavne crkve i verski lokaliteti uživaju bolji status zahvaljujući specijalnim zaštitnim zonama, ali, nekontrolisan razvoj ugrožava zaštitu lokaliteta u ovim zonama.

Iako je OEBS uočio pozitivne korake u institucionalnom poštovanju Zakona o specijalnim zaštitnim zonama, nekontrolisan razvoj, uglavnom bespravna gradnja i rušenje objekata nasleđa, i dalje izaziva zabrinutost zbog načina na koji utiče na zaštitu lokaliteta specijalnih zaštitnih zona na kojima su srpske svetinje.

Na to utiče i činjenica da su od 2014. godine predstavnici opština, kao što su predsednik opštine ili opštinski odbor za bezbednost u zajednici (OOBZ), osudili svega 18 od 247 incidenata, zbog čega OEBS preporučuje neophodno ojačavanje napora da se javno osude incidenti protiv lokaliteta verskog i kulturnog nasleđa.

Prikaz devastiranja Srpskih pravoslavnih svetinja od Srednjeg veka do danas

• Devastiranje pravoslavnih svetinja na Kosovu i Metohiji u srednjem veku
• Devastiranje pravoslavnih svetinja na Kosovu i Metohiji u svetskim ratovima
• Devastiranje pravoslavnih svetinja na Kosovu i Metohiji do raspada SFRJ
• Devastiranje pravoslavnih svetinja na Kosovu i Metohije u vreme NATO bombardovanja SRJ
• Spisak devastiranih pravoslavnih crkava i manastira na Kosovu i Metohiji 1999.
• Spisak devastiranih pravoslavnih svetinja na Kosovu i Metohiji u 21. veku

Suprotstavljeni stavovi

Danas svetom kruže informacije nekih zapadnih poslenika, suvih racionalista a i nekih među Srbima o nekritičkim stavovima srpskih Pravoslavca sklonih mitomaniji i preterivanju o „srpskom mitu o Kosovu“ koji je nastao samo zato da bi bio stavljen „u funkciju“ ne znam kojeg i kako sve nazivanog srpskog „nacionalizma“.

Međutim kod onih razumnijih ljudi u svetu, postavlja se pitanje kako mitomanijom objasniti činjenice da na tako malom geografskom prostoru kakav je Kosovo i Metohija, jedva stotinu kilometara u krug, Srpski Pravoslavni narod i njegova Crkva imaju 1.300, i slovima hiljadu trista crkava i manastira koji potiču iz perioda od 12. do 20. veka, koji su podizanih i obnavljani u kontinuitetu punih osam vekova, bilo u slobodi ili ropstvu, bilo u slavlju ili patnji, u viševekovnom stradanju nepriznatom od hrišćanske Evrope, počev od petovekovnog turskog, donedavnog poluvekovnog komunističkog i ovog najnovijeg krajvekovnog i krajmilenijumskog albanskog-natovskog stradanija.

Literatura

• Pravoslavlje, 1999, Beograd, br. 775, br. 776. i br. 780.
• Pravoslavlje, 2002, Beograd, br. 846.
• Pravoslavlje, 2003, Beograd, br. 872.
• Pravoslavlje, 2004, Beograd, br. 889.
• Puzović 2006: P. Puzović, Kosovo i Metohija u crkvenoj štampi u poslednjih deset godina (1995-2005), Foča.
• Raspeto Kosovo, Beograd, 1999.
• Dragana Janjić, 2013: Kosovski problem i položaj hrišćanskih zajednica na Bliskom i Srednjem istoku, Baština, Priština – Leposavić, sv. 35, 2013. pp. 117-133.
• Zadužbine Kosova Spomenici i znamenja srpskog naroda, Eparhija Raško-prizrenska i Bogoslovski Fakultet u Beogradu, Prizren-Beograd 1987.
• Slobodan Nenadović, Dušanova zadužbina, Naučno delo, Beograd 1966.
• Milka Čanak-Medić, Arhitektura nemanjićkog doba I i II deo, Republički zavod za zaštitu spomenika Kulture, Beograd, 1989.
• Slobodan Mileusnić, Manastiri Kosova i Metohije, Pravoslavlje Pres, Beograd, 1999.
• Mirjana Šakota, Riznice manastira u Srbiji, Beograd, 1966.
• Gordana Tomović, "Inscription glagolitique de Cecan", Revue historique, XXXVII, Institut d'historie, Belgrade 1990. pp. 19.
• Đorđe Janković, "Ravna Gora between Prizren and Štrpce -- The Oldest Known Serbian Archeological Find at the South of Serbia", Antiques of Kosovo and Metohia, Book X, Provincial Institute for Preservation of the Cultural Monuments, Pristina, 1977. pp. 36.
• Aleksandar Bačkalov, "The Early Middle Ages", The Archaeological Treasures of Kosovo and Metohija from the Neolithyc to the Early Middle Ages, Galery of Serbian Academy of Sciencis and Arts, 90, Beograd, 1998, pp. 372-391, 678-728.
• Milan Ivanović, "Tombstones and Inscriptions at Old Serbian Cemeteries and Church Sites in the Villages of Metohija Podgor and Hvosno", Recueil de Kosovo et Metohija 1, Academie Serbe des Sciences et des Arts, Beograd 1990, pp. 122.
• Sima Ćirković, "Palais princiers autour de l'ancien lac de Kossovo", Recherches sur l'art, 20, Matica Srpska, Novi Sad 1989.
• Jevtić, Atanasije (1990). Stradanja Srba na Kosovu i Metohiji od 1941. do 1990. Priština: Jedinstvo. 
• Jović, Savo B. (2007). Etničko čišćenje i kulturni genocid na Kosovu i Metohiji: Svedočanstva o stradanju Srpske pravoslavne crkve i srpskog naroda od 1945. do 2005. godine. Beograd: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve. 
• Mileusnić, Slobodan (2006). „Duhovni genocid - kulturna katastrofa: Kontinuitet crkvenorušiteljstva na Kosovu i u Metohiji”. Srbi na Kosovu i u Metohiji: Zbornik radova sa naučnog skupa (PDF). Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. str. 53—61. Arhivirano iz originala (PDF) 19. 10. 2017. g. Pristupljeno 01. 08. 2017. 
• Kecojević, Dragiša (2006). „Kosovo i Metohija: Teror nad Srbima”. Srbi na Kosovu i u Metohiji: Zbornik radova sa naučnog skupa (PDF). Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. str. 155—188. Arhivirano iz originala (PDF) 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 01. 08. 2017. 
• Pejin, Jovan (2006). „The Extermination of the Serbs in Metohia, 1941-1944”. Srbi na Kosovu i u Metohiji: Zbornik radova sa naučnog skupa (PDF). Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. str. 189—207. Arhivirano iz originala (PDF) 01. 08. 2017. g. Pristupljeno 01. 08. 2017. 
• Radomirović, Slavica, ur. (2008). Šiptarski genocid nad Srbima u 20. veku: Dokumenta Arhive Eparhije raško-prizrenske i kosovsko-metohijske. Gračanica: Eparhija raško-prizrenska. 
• Stojčević, Pavle (2013). Izveštaji sa raspetog Kosova Svetom arhijerejskom sinodu za Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve 1957-1990. Beograd: Izdavačka fondacija Srpske pravoslavne crkve Arhiepiskopije beogradsko-karlovačke, Fondacija patrijarh Pavle. 
• Ženarju-Rajović, Ivana (2016). Crkvena umetnost XIX veka u Raško-prizrenskoj eparhiji (1839-1912). Leposavić-Priština: Institut za srpsku kulturu. 

Spoljašnje veze

• Jeromonah (Episkop) Atanasije Jevtić od Kosova do Jadovna (Putni zapisi)
• Napadi na crkve na KiM potencijal za novi pogrom („Politika”, 13. maj 2021)
• OEBS: U porastu broj napada na pravoslavne crkve i groblja na KiM - Vest objavljena na RTS Beograd, 19. jula 2022.

• Kulturna dobra kosovsko-metohijskog područja, svedočanstvo vekovnog prisustva Srba na ovim prostorima - www.rts.rs 12.5.2023.