Žumberak (planina)

Za druga značenja, pogledajte stranicu Žumberak.

Žumberak (Gorjanci)
Gorjanci sa slovenačke strane
Geografske karakteristike
Ndm. visina	1181 m
Koordinate	45° 45′ 00″ S; 15° 20′ 00″ I
Geografija
Žumberak
Države	Slovenija Hrvatska

Žumberak (sloven. Gorjanci) je planina u severozapadnoj Hrvatskoj i jugoistočnoj Sloveniji. Najviši vrh Žumberka je Sveta Gera na hrvatskoj strani planine, visok 1181 m. Mada je Žumberak niska planina, zbog okolnih predela ravničarskog tipa čini se veći i viši nego šta stvarno jeste. Žumberak je pod bukovom šumom, a u nižim delovima pod šumom bukve i hrasta. Planina je slabo nastanjena. Na hrvatskoj strani se nalaze velegrad Zagreb, Samobor i Karlovac, a na slovenačkoj gradovi Novo Mesto, Brežice i Metlika. Iako teritorijalno polovina pripada Hrvatskoj, a polovina Sloveniji, Slovenci smatraju svojim i deo Žumberka oko Svete Gere koji se nalazi u Hrvatskoj. Glavni put koji prolazi po Žumberku je hrvatski državni put D505 koji vodi od Samobora do Karlovca, a prolazi čitavim hrvatskim delom Žumberka. Žumberak se u Hrvatskoj takođe naziva „Alpska Hrvatska“. Na Žumberku se nalazi nekoliko zatvorenih rudnika u kojima su se vadili bakar, zlato i gvožđe.

Srbi u Žumberku

Početkom 16. veka, u vreme osmanske najezde, žumberačka oblast se nalazila u sastavu Vojvodine Kranjske. Nakon turskog poraza pod Bečom (1529), hrišćani iz pograničnih oblasti Bosanskog sandžaka su preko austrijskih uhoda stupili u kontakt sa krajiškim zapovednicima, što je tokom 1530. godine dovelo do preseljenja prvih skupina pravoslavnih Srba. Doseljenici iz turskih oblasti u okolini Srba, Unca i Glamoča prebegli su na habzburško područje, nastanivši se u luku reke Kupe i oko Žumberka (danas u Hrvatskoj), odnosno u Metlici, Černomelju (danas Slovenija), Poljanu i Ložu, a sredinom 1531. godine pristigla je još jedna grupa od oko 1000 uskoka iz doline reke Cetine.

Car Ferdinand I je povrljom od 5. juna 1535. godine darovao uskocima posede u Žumberku, oslobodivši ih na 20 godina od poreza, uz obavezu vršenja vojne službe. Potom se tokom 1538. godine u oblasti Žumberka doselilo još nekoliko skupina srpskih doseljenika, koji su poticali iz okoline Srba i Cetine. Tim povodom, car Ferdinand I je 5. septembra 1538. godine u Lincu izdao novu povelju doseljenim Srbima-krajišnicima i njihovim starešinama (capitaneos et wayuodas Seruianos seu Rascianos), potvrdivši im razne povlastice.

Doseljeni Srbi u oblasti Žumberka govorili su štokavksim narečjem i bili su pod juridiksciojom Srpske pravoslavne crkve, odnosno Pećke patrijaršije. U zvaničnim dokumentima katoličke crkve i Habzburškog carstva ovi pravoslavni Srbi nazivani su „Rašani ili uskoci“ po Raškoj, „Srbi (Serviani) ili Rašani (Rasciani)“, „Vlasi ili uskoci“, „Vlasi ili Rašani“, samo Vlasi, kako su pravoslavne Srbe nazivali Turci i „šizmatici“ po raskolu crkava iz 1054. godine. U izvorima, najčešće su nazivani „Vlasima ili uskocima“, a ređe „Servianima ili Rascianima“.

Unijaćenje, pokatoličavanje i kroatizacija Srba u Žumberku

Pod pritiskom katoličke crkve, a kasnije i austrijske države srpski pravoslavna eparhija sa sedštem u Marči postepeno je prevođena u uniju, odnosno pokatoličena je, što je konačno dovršeno u drugoj polovini 18. veka. Jedan deo pravoslavnih Srba je pounijaćen i ostao je u uniji u okviru Grkokatoličke crkve u Žumberku, gde se u Križevcima, danas nalazi sedište grko-katolika za ceo prostor Hrvatske i Srbije. Jedan deo njih postepeno je potpuno preveden u katoličku crkvu. Pored unijaćenja i pokatoličavanja, obavljena je i temeljno pohrvaćivanje srpskih uskoka u Žumberku, tako da se tamo dana većina izjašnjavaju kao Hrvati. Zanimljivo je da se u susednoj Sloveniji u Beloj Krajini, području koje se oslanja na Žumberak, doseljenici istog porekla i grupe, većim delom izjašnjavaju kao Srbi.

Popis naseljenih srpskih uskoka u Žumberku iz 1551.

Vrhovni kraljevski zapovednik u Ugarskoj, grof Nikola Salm postavio je 12. maja 1546. godine žumberačkog kapetana Ivana Lenkovića. Ivan se zauzimao za uskoke i za obnovu grada Žumberka.. Godine 1951. načinjen je popis Uskoka pod njegovom komandom. U popisu su navedena imena i prezimena uskoka, podaci o njihovom statusu u krajiškoj službi, broj jedinice kojoj pripadaju, plati, kao i nazivi mesta u kojima borave. Ovaj popis spada među najvažnije krajiške popise iz 16. veka. Iz spiska se može primetiti da je naveći broj imena srpskog porekla, kao i to da je najveći broj s korenom "vuk“. Osim toga, popis pokazuje da je romanskih uticaja bilo vrlo malo, ali čak se i takvi nalaze u slovensko-romanskoj simbiozi..

Lteratura

• Veselinović, Rajko (1993). „Srbi u Hrvatskoj u XVI i XVII veku”. Istorija srpskog naroda. 3 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 427—490. 
• Vukšić, Dragan (2015). Žumberački uskoci: Unijaćenje i odnarođivanje (PDF). Zagreb: Srpsko narodno vijeće. 
• Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Hrvatskoj od bečkog rata do rata 1716-1718”. Istorija srpskog naroda. 4 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 62—77. 
• Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Hrvatskoj od austro-turskog rata 1716-1718. do rata 1737-1739”. Istorija srpskog naroda. 4 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 176—191. 
• Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Hrvatskoj od Beogradskog mira do kraja XVIII veka”. Istorija srpskog naroda. 4 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 217—232. 
• Gavrilović, Slavko (1995). „O unijaćenju i pokatoličavanju Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj (XIII-XIX vek)”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 3: 7—44. 
• Gavrilović, Slavko (1996). „Unijaćenje Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Baranji (XVI-XVIII vek)”. Srpski narod van granica današnje SR Jugoslavije od kraja XV veka do 1914. godine. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. str. 37—47. 
• Gavrilović, Slavko (1996). „Problem unijaćenja i kroatizacije Srba”. Republika Srpska Krajina. Topusko-Knin-Beograd: Srpsko kulturno društvo Sava Mrkalj, Srpsko kulturno društvo Zora, Radnička štampa. str. 111—126. 
• Dabić, Vojin S. (1992). „Seoba Srba u Hrvatsku i Slavoniju od početka XVI do kraja XVII veka”. Catena mundi. 1. Beograd: Matica Srba i iseljenika Srbije. str. 265—281. 
• Dabić, Vojin S. (2000). Vojna krajina: Karlovački generalat (1530-1746). Beograd: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve. 
• Ivić, Aleksa (1907). „Dolazak uskoka u Žumberak”. Vjesnik kr. hrvatsko-slavonsko-dalmatinskoga Zemaljskoga arkiva. 9: 115—147. 
• Ivić, Aleksa (1918). „O prvoj srpskoj seobi u Žumberak (1530-1535)”. Vjesnik kr. hrvatsko-slavonsko-dalmatinskoga Zemaljskog arkiva. 20: 245—279. 
• Ivić, Aleksa (1923). „Iz prošlosti Srba Žumberčana”. Spomenik SKA. 58: 1—103. 

Spoljašnje veze

• Doseljavanje Srba na područje Žumberka