Ikona

Za druga značenja, pogledajte stranicu Ikona (računarstvo).

Krštenje, ranohrišćanska freska iz rimskih katakombi.

Hrist i sveti Mina, koptska ikona iz 6. veka.

Mozaik Hrista iz Aje Sofije

Keramička ikona iz Preslava, Bugarska (oko 900. godine)

Vladimirska Bogorodica, ruska ikona (12. vek)

Freska iz manastira Sopoćani

Beli anđeo, freska iz manastira Mileševa

Ikona (gr. εἰκών - slika, obraz, predstava) je slika na drvetu, platnu ili kamenu sa likom Isusa Hrista, Bogorodice, drugih svetitelja, anđela ili drugih događaja vezanih za istoriju crkve i Sveto pismo. Prisutne su u svim pravoslavnim hramovima, gde se postavljaju na ikonostase i zidove. „Ikone se ugrađuju u razvijeni ikonostas po određenim crkvenim kanonima"

Istorija i karakteristike

Najstarije pojave hrišćanstva nisu pratile i likovne predstave i tako su slike svetitelja očuvane tek iz 3. veka ali su izazvale velike rasprave u crkvenim krugovima. Pojavio se strah da se predstavljanje boga i svetitelja ne poistoveti sa paganskim idolima. Ovo je podstaklo mnoge crkvene poglavare da se suprotstave svakom prikazivanju hrišćanske istorije u svim oblicima umetnosti. U 8. veku vodila se velika rasprava oko toga da li ikone treba poštovati ili ne. Ova borba, u istoriji crkve poznata kao ikonoborstvo, završila se zaključkom i naredbom Sedmog vaseljenskog sabora da se ikone moraju poštovati. Tome je doprinela živa antička tradicija i antropomorfizam, što je dovelo do prevođenja hrišćanske dogme na jezik razumljivih figuralnih oblika. Prošli su vekovi dok u Crkvi nije nađeno objašnjenje za poštovanje ikona.

Umetnost slikanja ikona je održavana i mnogo posle propasti Vizantijskog carstva. Ikone su se nosile na ratištima kada se odlazilo u ratne pohode, unosile su se u dvorove ali i u domove i manastirske kelije, crkve i katedrale. Ikona nije ukras nego vizuelno saopštavanje nevidljive božanske stvarnosti, koja se manifestuje u vremenu i prostoru. Ikone se ne poštuju na materijalnoj osnovi. Poštovanje se ukazuje naslikanoj ličnosti, a ne materiji od koje je napravljena ikona. One su izrađivane od raznih materijala, slonove kosti, emajla, mozaika, mermera, srebra i zlata, a često su slikani bojama na drvenoj podlozi. Po mišljenju ruskog ikonopisca Pimena Sofronova, prave pravoslavne ikone se rade bojama u prašku mešanim sa žumancem, na drvenoj dasci, premazane "olifom", tj. uljem sa prahom ćilibara. Ipak sve sačuvane ikone nisu i umetnička dela. Jezik kojim su slikane vizantijske ikone sve do 17. veka pa čak i do početka 18. veka gubi se posle toga vremena.

Vizantijske ikone

U toku borbi protiv ikona, mletačkim pljačkama u 12. veku i turskim pustošenjima u 15. veku stradale su carigradske ikone i malo se njih očuvalo do današnjih dana. Treba odmah da bude jasno da ikone nisu samo slike na drvenoj podlozi već su to i freske, mozaici i ikone u drugim tehnikama. Tako su se ispod krečnog maltera pojavile ove stare ikone i one predstavljaju najveći domet vizantijske umetnosti u Carigradu. Carigradski majstori su bili nadareni majstori koji su radili ikone sa najvećom umešnošću i oni su bili poznati u svetu kao takovi i jako su bili cenjeni i traženi. Carigrad je imao monopol za izradu mozaika i ikona svake vrste a radili su se i minijaturni mozaici kasnije u toku razvoja ove umetničke grane, finih tvorevina i bili su velike umetničke vrednosti. Dok je tokom 14. veka Carigrad držao prednost u ovoj umetnosti i zauzimao vodeće mesto nakon toga su se pojavili rivali u Grčkoj, slovenskim zemljama Balkana i Rusiji koji su prihvatili i razvijali ovu umetnost od 9. veka do prve polovine 15. veka kada se javlja zamor u ovoj umetnosti. U drugoj polovini dvadesetog veka pa do danas se ponovo budi pojačano interesovanje za ikonama pa samim tim i za ikonopis. Mnogi umetnici i akademski slikari su se počeli oprobavati u tom posebnom vidu umetnosti. Pojavljuju se škole ikonopisa kao i ikonopisci koji nisu umetnici ali od Boga su dobili dar da to budu. Posebno se izučava vizantijska tehnika ikonopisanja i freskopisanja kao najlepša tehnika kojom se oslikavaju Svetitelji i duhovnost uopšte.

Koptske ikone

Tokom istorije koptska orijentalno-pravoslavna crkva je razvila koptsku umetnost ikonopisanja po kojoj je postala čuvena u svetu.

Gruzijske ikone

Gruzija je primila hrišćanstvo u 4. veku i kao mnoge zemlje doprinela je razvoju ove umetnosti. Tu se sačuvalo jako mnogo ikona od 9. veka sve do 19. veka i one osim što prikazuju svetitelje i kako se javljaju kompozicije zajedničke za celu hrišćansku umetnost tu se spojivši tradicije u umetnosti od metala javljaju ikone sa okovom koje se dobijaju iskucavanjem metala, kao i teme vezane za kultove svetitelja iz narodnih verovanja.

Polazeći od vizantijskih uzora gruzijski majstori menjaju ikone i unose osećajnost u slike koje su stvarali.

Ruske ikone

Na izložbi 1913. godine je prvi put prikazana zbirka staroruskih ikona i ovo otkriće predstavlja priznanje zaboravljenih ostataka ruske umetnosti. Ikone koje su restaurisane i sačuvane do današnjih dana svedoče da su njihovi stvaraoci bili umni ljudi te i ako nisu poštovali sve crkvene norme, bili ubeđeni u istinitost onoga što su na svojim ikonama predstavili.

Najpoznatije ruske ikone su Bogorodica Tihvinska, Bogorodica Vladimirska, Sveta Trojica, Bogorodica Kazanjska.

Grčke ikone

Solun u Grčkoj je bio veliki centar u kojem su se gradile mnoge crkve i manastiri ali nema mnogo sačuvanih ikona do današnjeg vremena. Radionice Soluna su izrađivale pokretne ikone i zidne slike i u gradu i izvan njega i one su izrađivane u različitim tehnikama u metalu, platnu, mermeru, slonovači i dragom kamenju. Posle pada Carigrada u boljem položaju su bili oni delovi Grčke koji su bili pod Mletačkom upravom od onih koji su bili pod Osmanskim carstvom jer su Mleci dali veće slobode i tu se na Kritu razvija jedna škola a u 16. veku se javlja i druga škola u srednjoj Grčkoj čiji su autori anonimni i mogu se dovestiu vezu sa slikarem Franglos Katelanosom a kasnije se pominju i Franglos Kondiris i njegov brat Georgije.

Srpske ikone

Najstarije ikone iz Raške su nestale i o njima nemamo čak ni pismenih tragova u pisanim izvorima i najstarije očuvane ikone su freske iz Studenice (1208. – 1209. godine). Kasnije se pojavljuju i slikarske radionice 13. veka. Sava Nemanjić je ikone nabavljao u Solunu. Nemanjići su podsticali umetnost i bili su veliki ktitori koji su podstakli kult Sv. Simeona i Sv. Save njegovog sina. Radeći u Srbiji ili u srpskom primorju na način „pctores greci“ domaći majstori su se proslavili kao umetnici koji mogu da slikaju na grčki način sa tekstovima na Grčkom i primali su razne stilske pouke. Kralj Milutin (1282. – 1321) je bio veliki pobornik kulture i umetnosti i upućivao je molitve Sv. Simeonu i Sv. Savi a za njega su radili veliki i vešti slikari iz dvorske radionice Mihajlo i Evtihije, dok su za feudalnu vlastelu toga vremena radili manje poznati ali isto tako traženi majstori za njihov ukus.

Krajem 14. i 15. veka nestale su jedna za drugom feudalne države Balkana i dvorovi feudalaca koji su podsticali umetnost i kulturu. U 14. veku Turska je ispoljila izvesnu toleranciju prema hrišćanskom svetu i u 16. veku je obnovu spomenika doživela Sveta gora a zatim i Pećka patrijaršija. Najveći slikar posle 1557. godine bio je pečki slikar Longin koji se i potpisivao na ikonama koje je radio i na njegovim delima su učili drugi slikari ikona. U drugoj polovini 16. veka radilo je još nekoliko velikih majstora i među njima na primer Georgije „krstar“, posle zoograf Georgije Mitrofanović, Kozma i drugi.

Ikone nastale na tlu Boka Boke Kotorske čine zaseban pravac i školu u istoriji srpskih ikona. Bokokotorska škola nastaje pod uticajem pećko-moračke i hilandarske slikarske radionice. Neki od poznatih stvaraoca su iz porodica Dimitrijević i Rafailović iz Risna.

Dugi i plodni period na stvaranju ikona sa religioznom tematikom i temama iz 12. veka do 17. veka pretvoren je tokom 18. veka u neuspele pokušaje da se izmire sa Evropskim uticajima u umetnosti.

Ikone koje su po završetku hadžiluka bile donošene kao uspomena na pokloničko putovanje, nazivaju se "Jerusalim". Primeri ovih ikona u Srba mogu se pronaći u Muzeju Srema u Sremskoj Mitrovici, Dvoru Eparhije zvorničko-tuzlanske u Bijeljini, Crkvi Svetog Nikole u Foči i mnogim drugim muzejima i crkvama.

Galerija

• 
  Ikona Isusa, Manastir Zrze
• 
  Hrist Pantokrator, Markov manastir
• 
  Hrist Pantokrator, Spaso-Preobraženjski manastir
• 
  Hrist Pantokrator, ikona Sinajske gore
• 
  Ikona Bogorodice Perivlepte (1350)
• 
  Perivlepta Ohridska
• 
  Bogorodica Kazanjska
• 
  Bogorodica Odigitrija Smolenskaja Dionizij
• 
  Teotokos Znamenje, Novgorod
• 
  Arhanđel Gavrilo
• 
  Bogorodica Iverskaja
• 
  Bogorodica Tikvinskaja
• 
  Preobraženje Gospodnje
• 
  Ikona Bogojavljenja
• 
  Sveti Nikola, delo Andrije Raičevića, 1641.

Vidi još

• Freska
• Ikonopis
• Ikonoborstvo
• Ikonofilija
• Ikonolatrija

Literatura

• K. Vajcman, G. Alibegašvili, A. Voljskaja, G. Babić, M. Hadžidakić, M. Antalov, T. Vonieski, „IKONE“ Narodna knjiga, Beograd 1983.
• Beckwith, John, Early Christian and Byzantine Art, Penguin History of Art (now Yale). (2nd изд.). 1979. ISBN 0-14-056033-5. 
• Evans, Helen C. (2004). Byzantium: faith and power (1261–1557). New York: The Metropolitan Museum of Art. ISBN 1-58839-113-2. 
• Evans, Helen C.; Wixom, William D. (1997). The glory of Byzantium: art and culture of the Middle Byzantine era, A.D. 843–1261. New York: The Metropolitan Museum of Art. ISBN 978-0-8109-6507-2. 

Spoljašnje veze

• Šta je ikona — spcportal
• "Iconography"—Orthodoxwiki.org
• Orthodox Iconography by Elias Damianakis
• A Discourse in Iconography by St. John of Shanghai and San Francisco Архивирано на веб-сајту Wayback Machine (11. септембар 2011)
• The Iconic and Symbolic in Orthodox Iconography
• Icon & worship—Icons of Karakallou Monastery, Mt.Athos Архивирано на веб-сајту Wayback Machine (18. април 2014)
• Contemporary Byzantine icon studio, iconography school and orthodox resources Архивирано на веб-сајту Wayback Machine (15. мај 2011)
• Iconography Guide -free eLearning site Архивирано на веб-сајту Wayback Machine (1. август 2020)
• Orthodox iconography by Fr. Theodore Koufos
• On the difference of Western Religious Art and Orthodox Iconography
• Church of the Nativity—Explanation of Orthodox Christian Icons
• Concerning the Veneration of Icons
• Holy Icons: Theology in Color (Antiochian Orthodox Archdiocese)
• Icons of Mount Athos
• Greek Orthodox Archdiocese of America: Icons
• Gallery of icons, murals and mosaics (mostly Russian) from 11th to 20th century
• www.eikonografos.com—A huge collection of Byzantine icons
• Contemporary Orthodox Byzantine style murals—Large gallery.
• Deesis icon of Christ from Hagia Sophia—Four galleries of icons