Istorija Mađarske

Istorija Mađarske prati istoriju prostora Panonske nizije i okolnih prostora od dolaska Mađara do današnjih dana.

Prapostojbina Mađara

Glavni članak: Sedam vezira

Mađari (mađ. Magyarok), su bili nomadski narod čiji je jezik bio ugrofinskog porekla. Došao je na današnje prostore iz istočne Evrope. U antropološkom smislu, narod koji se nastanio u 9. veku bio je različitog porekla. Deo je poticao iz Azije, ali je već tada bio značajan turski i slovenski elemenat u etnogenezi tadašnjeg naroda. To mešanje raznih antropoloških tipova se odigravalo prilikom boravka u istočnoj Evropi., a nastavila se i nakon naseljavanja u panonsku niziju. Najstarija poznata postojbina im je bila u krajevima u okolini reke Volge prozvanom Magna Hungarija. Između 7. i 9. veka Mađari su živeli pored reke Don, u kraju zvanom Etelkez (mađ. Etelköz). Usled učestalih napada drugih plemena, Mađari su se razdvojili u dve grupe — jedni su otišli na zapad a drugi na jug. Zapadna grupa je 895. godine prešla Karpate i smestila se u prostore Panonske nizija a južna grupa je osnovala Kummađariju (mađ. Kummagyaria) koja je opstala do 1396. godine.

Doseljavanje Mađara u Panonsku niziju

Glavni članci: Panonski Sloveni i Mađari

Arpad prelazi Karpate, rad (Arpada Festija iz 1894.

Prilikom doseljavanja, koje se dogodilo u 9. veku pod vođstvom Arpada (mađ. Árpád), Mađari su došli u konfederaciji od sedam mađarskih i tri hazarska plemena. Svako od sedam mađarskih plemena je predstavljalo jezgro buduće nacije i svako je imalo svog vezira, što je u modernoj istoriji poznato kao Sedam vezira (A hét vezér). Pretpostavlja se da ime Ugri potiče od turske reči onogur što znači deset strela, što bi odgovaralo broju udruženih plemena prilikom doseljavanja. Prvo su se 896. godine naselili u Erdelj, odakle su prešli u ostale delove Panonske nizije i delove današnje Mađarske, gde su se pomešali sa već postojećim stanovništvom koje je živelo na ovim prostorima.

Doseljavanje na nove prostore desilo se pod vođstvom Arpada, kojeg kasniji pisani izvori predstavljaju kao jedinog i vrhovnog vođu zajednice plemena, koja su se doselila na današnje područje Mađarske. Posle Arpada na vlasti su se smenjivale razne plemenske vođe. Geza (mađ. Géza), (971—997), knez iz kuće Arpadovića, odlučio je da se pridruži hrišćanskoj Evropi i da napravi Mađarsku po evropskom modelu. Odmah je i utemeljio dinastiju i imenovao svog sina Vajka (mađ. Vajk) za naslednika. Vajk je u stvari pagansko ime budućeg kralja Svetog Stefana koji je i završio očev posao i uveo hrišćanstvo među Mađare, kao što je i utemeljio državu 1000. godine, kada je dobio svetu krunu od pape Silvestera II. Papa Silvester II, uz saglasnost cara Otona III, poslao je Stefanu zlatnu krunu optočenu draguljima, čime ga je januara 1001. priznao kao hrišćanskog kralja Mađarske.

Srednjovekovno kraljevstvo (1000—1526)

Glavni članci: Kraljevina Ugarska (1000—1301) i Kraljevina Ugarska (1301—1526)

Kruna Svetog Stefana

Rana srednjovekovna uspomena: Diošđerska tvrđava, ostaci

Mađari su se organizovali u državu i prešli u hrišćanstvo na kraju 10. veka, tačnije, država je osnovana 1000. godine. Prvi mađarski kralj je bio Vajk, što znači junak, koji će kasnije dobiti hrišćansko ime Stefan I (mađ. I. István). Krunisanje je bilo iste godine po jednim izvorima, a po drugim 1. januara 1001. godine. Do 1006. godine uspeo je učvrstiti svoju vlast, uklonivši sve suparnike koji su se ili odupirali hrišćanstvu ili su hteli da se oslone na Vizantiju. Kada je završio sa protivnicima, počeo je da uvodi reforme i stvara jaku feudalnu državu zapadnog tipa.

Ovakva država je uspela već u rano doba da se odupre pritiscima nemačkih kraljeva kao i nomadskih naroda sa istoka. Deo ovih nomada je asimiliran među Mađare, a izvestan broj Nemaca je naseljen u Erdelj i delove današnje Slovačke. Kralj Ladislav I zauzima 1090. Slavoniju, a 1102. kralj Kalman uzima titulu kralja Hrvatske i Dalmacije.

Plemstvo

Prema starim hronikama, Mađari koji su se doselili na prostore Panonske nizije, sebe su smatrali slobodnim ljudima (u to doba je bili normalno imati roba-slugu) i kao takvi su formirali vladajući, plemićki sloj, koji je imao privilegije u novoosnovanoj državi. Prvobitno to su bili samo Mađari a kasnije i Nemci i Poljaci. Iz ovog sloja je postepeno opet došlo do raslojavanja, iz koga se razvio takozvani srednji plemićki stalež, koji se sastojao ne samo od Mađara, nego i od pripadnika ostalih naroda (Česi, Slovaci, Poljaci, Nemci, Srbi, Sekelji, itd.) koji su se potčinili novoosnovanoj državi i priznali je. Procenat srednjeg plemićkog staleža je bio neobično visok u odnosu na ostale okolne države, dostigao je cifru od 5—7% od ukupnog broja stanovništva, što je jedino sa Poljskom bilo uporedivo, dok je procenat u ostalim državama iznosio 1—2%.

Prvobitno, biti mađarski plemić nije značilo da je osoba, plemić, bogata. Plemić je mogao biti i običan seljak. Tada je bila važna samo titula. Pravila su opisana u pisanom dokumentu, Zlatnoj buli, u kojoj su se ograničavala prava višeg staleža, pa i samog kralja. Zlatna bula je izdata 1222. godine. Vladara su po tom dokumentu birali plemići i nisu mu se zaklinjali na vernost. Po tom pravilu vlast nije imao čovek već Sveta kruna, kojoj su svi služili.

Tatarska najezda

Glavni članak: Mongolsko-ugarski sukobi

U Mađarskoj istoriji Mongoli i Tatari su sticajem okolnosti povezani i mađarski istoričari ih često mešaju.

Kraljevinu Mađarsku su u periodu 1241—1242. poharale osvajačke vojske Mongola na čelu sa Batu-kanom. Ova invazija je trajala godinu dana i kako su došli tako su i nestali sa tla Mađarske. Za sobom su ostavili pustoš, popaljena sela i gradove, veliki broj stanovništva je ili ubijen ili odveden u ropstvo. Da bi se odbranio od ove najezde, tadašnji kralj Mađarske Bela IV masovno je počeo da gradi zamkove za odbranu. Iz tog vremena potiče i tvrđava u Trogiru (mađ. Trau) a takođe i srednjovekovna tvrđava u Budimu. Zbog stalnog previranja i kretanja Mongola, Bela IV je u to vreme imao dve prestonice Estergom i Sekešfehervar.

Borbe za vlast

Višegradska tvrđava

Godine 1301, je umro i poslednji vladar iz dinastije Arpadovića Andraš III (Andrija III). Nastao je period previranja i borbe za vlast, što je veoma oslabilo državu. Ova situacija je potrajala sve dok vlast nije preuzela osoba koja je imala krvno srodstvo po ženskoj liniji sa Arpadovićima, iz dinastije Anžujaca, i to je bio Karolj Robert (mađ. Károly Róbert — Caroberto), rođen u Višegradu pored Budimpešte. Njegov sin Ludovik I Anžujski (mađ. I. Lajos), nastavio je vladavinu Anžujaca, a prestonica mu je bila grad Višegrad.

U 15. veku Kraljevina Mađarska je važila za jednu od jačih vojnih sila Evrope. Za vreme vladavine kraljeva Žigmunda Luksemburškog (mađ. Luxemburgi Zsigmond) i Matije Hunjadija (mađ. Hunyadi Mátyás), Mađarska je doživela svoj kulturni procvat, koji se izkazao u vidu renesansnih građevina u novoj prestonici Budimu. Najpoznatija građevina iz tog doba je Matijin dvorac sa kraljevskim vrtom.

Matiju Hunjadija su na vlasti nasledili Jagelonci, tačnije Vladislav II Jagelonac. Ali tada je već na vidiku bila nova opasnost, Osmanlije. Ceo 16. vek je prošao u borbi sa Turcima i doneo je nove poraze Mađarskoj, slabljenje državne moći, gubljenje teritorija i nezavisnosti.

Tokom ovog perioda, Mađarska kraljevina je uspela održati svoju konstitutivnu nezavisnost preko plemićke slobode, privilegovanog stanovništva (Sekelja, Sasa, Jasa-Kuna) i slobodnih kraljevskih gradova Budima (Buda), Košica (Kassa), Bratislave (Pozsony) i Kluž-Napoke (Kolozsvár).

Rani novi vek (1526—1867)

Glavni članci: Kraljevina Ugarska (1526–1867), Osmansko-mađarski sukobi, Osmanlijska Mađarska i Erdelj

  Habzburška Mađarska

  Osmanlijska Mađarska

  Ničija zemlja

  Područja Mađarske pripojena Osmanskom carstvu

  „Universitas Siculorum“ (područje Sekelja)

  „Universitas Saxorum“ (područje Sasa)

1526—1740.

Za oko 150 godina provedenih u borbi sa Turcima, Mađari su izgubili veliki deo svojih teritorija do 1556. godine. Posle Mohačke bitke 1526. godine, usledilo je razdoblje borbi za prevlast među plemićima i vladajućom klasom — jedni su se priklonili Habzburgovcima a drugi Osmanlijama, gde god su videli veću korist ili mogućnost za napredak. Podeljeno plemstvo je izabralo dva vladara — istočni deo Mađarske je bio za Janoša Zapolju (mađ. Szapolyai János), dok je zapadni deo priznao Ferdinanda I.

Ove borbe za vlast i podela dovele su do građanskog rata koji su Turci iskoristili i osvojili 1541. godine Budim i time dodatno podelili Mađarsku na tri dela — severozapadni deo (današnja Slovačka), zapadni prekodunavski krajevi (Gradište) i severoistočni deo.

Područja pod turskom vlašću je većina plemstva i stanovništva napustila. Mnoga manja naselja su nestala. U ovim područjima, pošto se Turci nisu mešali u veru, među Mađarima se raširio kalvinizam (protivreformacija), a među Hrvatima, zbog snažnog delovanja Franjevaca, zadržao se katolicizam.

U Hrvatskoj, Slavoniji i kasnije u Banatu stvorila se vojna krajina koja služi kao oblik zaštite protiv daljnjeg turskog nadiranja. Požun postaje glavni grad Kraljevine Mađarske (1536—1784), krunski grad (1563—1830) i sedište krunskog saveta (1536—1848).

Dokument prihvaćanja Pragmatične sankcije sa požunskog saveta.

Između 1604. i 1711. godine redom su izbijale pobune mađarskog i hrvatskog plemstva protiv habzburške vlasti, a u centralnom mađarskom delu takođe se izražavalo nezadovoljstvo katolicizmom. Najpoznatije pobune su se desile 1671. godine — takozvana zrinsko-frankopanska zavera, koja je u krvi ugušena i 1711. godine i poznata pod nazivom Rakocijeva borba za nezavisnost. Ova potonja pobuna takođe je ugušena i Ferenc Rakoci je bio prisiljen da pobegne prvo u Poljsku, pa u Francusku i na kraju u Tursku gde je i 1735. godine umro. Da bi oslabila i sprečila nove pobune, habzburška vlast je porušila dosta graničnih tvrđava, a građevinski materijal je dala stanovništvu na upotrebu.

U 1683. godini izbio je novi sukob između Austrije i Turske, takozvani Veliki turski rat, koji traje sve do 1699. godine. Hrišćanske snage su tada oslobodile prvo Budim, a zatim i ostatak monarhije, osim dela oko grada Temišvara. U tom periodu Hrvatskoj su vraćene Slavonija i Lika, a Mletačkoj republici Dalmacija.

Karlovačkim mirom 1699. godine ovo stanje je potvrđeno, a 1718. godine celokupna teritorija Mađarske je oslobođena od Turaka.

1740—1780.

Dolaskom Marije Terezije na vlast 1740. godine, Austrija se suočila sa opasnošću ratova za nasleđe. Pruski kralj Fridrih II Veliki nije priznavao Pragmatičnu sankciju iz 1713. godine i samim tim ni vlast Marije Terezije u Austriji i ostalim delovima monarhije, te je napao Šleziju i time započeo rat za austrijsko nasleđe koji je trajao sve do 1748. godine. Pored ovoga rata, Austrija je bila uvučena u još nekoliko ratova i sukoba (Sedmogodišnji rat, Rat za bavarsko nasleđe) čime je trošila unutrašnje rezerve i snagu države.

Već u vreme Karla VI, pa onda u vreme Marije Terezije, Mađarska je bila strahovito ekonomski iscrpljena ratovima i turskim pustošenjima, pa je time i drastično smanjen broj stanovnika. Da bi popunili opustošena područja Habzburzi su počeli da naseljavaju ta područja prvo Nemcima, a posle i ostalim narodima. Tada se populacija Mađarske u periodu od 1720. do 1787. godine utrostručila, a broj Mađara više nije dostizao ni polovinu od ukupnog broja stanovništva.

Sredinom 18. veka privreda Mađarske se zasnivala na poljoprivredi (90% stanovništva se bavilo poljoprivredom), a plemstvo se nije previše brinulo o nekoj modernizaciji zemljoradnje ili o uvođenju novih metoda u stočarstvu. Između 1767. i 1848. godine mnogi seljaci su napustili zemljoposednike i postali slobodni radnici, ali u to vreme industrija je još bila slabo razvijena tako da kao takva nije nudila dovoljno posla za novostvorenu radničku klasu.

1780—1848.

Jozef II koji je bio pod jakim uticajem prosvetiteljstva, centralizovao je vlast nad celim carstvom, doneo nove uredbe i vladao je kao apsolutista. Odbio je krunisanje za mađarskog kralja da bi izbegao pravne odredbe na koje bi se tom prilikom morao zaklinjati.

Godine 1781, proglasio je Patent o toleranciji kojim su protestanti i pravoslavni hrišćani dobili građanska prava, a Jevrejima je dato pravo na bogosluženje. Takođe je umesto latinskog jezika uveo nemački jezik kao zvanični u svim zemljama u kojima je vladao. Seljacima je dozvolio slobodu kretanja, ženidbe i mogućnost izučavanja zanata. Područje Mađarskog kraljevstva, Hrvatske i Velike kneževine Transilvanije spojio je u jedno administrativno područje koje je nazvano „Zemlje krune svetog Stefana“. Hrvatski sabor je 1790. godine doneo odluku da se sva vlast prenese na Mađarsko namesničko veće i time je personalna unija prerasla u stvarnu, realnu uniju. Tim činom su Hrvati hteli da se, udruženi sa Mađarima, zajednički lakše odbrane od tadašnje nadiruće germanizacije.

U to vreme Francuske revolucije i otpora germanizaciji u Mađarskoj je došlo do političkog i kulturnog preporoda.

Za vreme Napoleonskih ratova, mađarski sabor se čitavih deset godina nije sastajao ali od 1820. počinje razdoblje reformi. Međutim plemstvo se nije htelo odreći svojih povlastica i narodni pokret je postizao samo svoje nacionalne ciljeve, ali ne i društvene i ekonomske.

Mađarski jezik je uveden kao službeni, umesto nemačkog, što je imalo i negativan odjek u ostalim delovima kraljevstva i ojačao je pokrete slovačkog i hrvatskog narodnog preporoda.

U periodu 1836—1840. u Kraljevini Mađarskoj bilo je 36—37% Mađara, dok je popis iz perioda 1850—1851. doveo do brojke od 45,4%.

Posle 1840. godine proces reformi je zaustavljen, a Meternihov apsolutizam doveo je do širenja revolucionarnih ideja.

1848—1867.

Glavni članak: Mađarska revolucija 1848.

Plakat sa Dvanaest zahteva iz 1848.

U Budimu i Pešti su 15. marta 1848. godine održani masovni protesti protiv habzburške vlasti pod vođstvom mađarskih reformista. Tom prilikom je objavljen spisak od dvanaest zahteva u kojima su se tražila veća građanska i nacionalna sloboda a takođe i veća ekonomska samostalnost. U početku Austrija je imala nameru da prihvati predloge jer se suočavala i sa pobunom u samoj Austriji. Međutim, sa ugušivanjem pobune u Austriji, Habzburgovci su se okrenuli rešavanju problema u mađarskom delu carstva. U međuvremenu, pod vođstvom Lajoša Košuta i Lajoša Batjanjija, mađarski reformisti su zbacili sa vlasti Habzburgovce i proglasili republiku. Dolaskom Franca Jozefa na vlast započela je borba protiv mađarskih revolucionara. Centralnoj carskoj vojci su se pridružili i predstavnici ostalih naroda. U Mađarskom kraljevstvu, to su bili oni koji nisu hteli da prihvate mađarsku vlast (Hrvati, Srbi, Slovaci, Rumuni i Nemci).

Vođa hrvatskih snaga potčinjenih Austriji je bio ban Josip Jelačić. Međutim, sa druge strane bilo je i pripadnika drugih naroda na strani revolucionara, među njima se posebno isticao Srbin Jovan Damjanić koji je zapovedao 3. mađarskim korpusom.

U početku su mađarske revolucionarne snage (Honvédség) izvojevale pobedu za pobedom i prinudile Franca Jozefa da zatraži pomoć i to ni od koga drugog do ruskog cara Nikolaja. Ruske snage su napale mađarske revolucionare i pomogle Austriji da uguši pobunu. Navalom ogromnih ruskih snaga, u avgustu 1849. godine, prvi primoran da se preda je bio mađarski general Artur Gergelj (Artúr Görgey).

Austrijski vojskovođa Julijus Frajher fon Hajnau (Julius Freiherr von Haynau) je postao vojni upravitelj Mađarske u narednih nekoliko meseci. Posle ugušenja revolucije, 6. oktobra 1849. godine je naredio je pogubljenje svih 13. revolucionarnih vođa, zajedno sa ministrom Batjanjijem. Lajoš Košut je uspeo da pobegne na vreme u inostranstvo i da izbegne pogubljenje.

Sledećih godina posle revolucije, Mađarska je bila podeljena u pet okruga pod vojnom upravom. Vrhovnim upraviteljem je bio imenovan nadvojvoda Albreht fon Habzburg (Albrecht von Habsburg).

Mađarska u sastavu Dvojne monarhije

Glavni članak: Austrougarska

Mapa Kraljevine Mađarske iz 1850, vojne oblasti

Mapa Kraljevine Mađarske iz 1880, županije

  Mađari u Austrougarskom carstvu, 1911.

Da bi očuvao jedinstvo, Franc Jozef I je odlučio da preoblikuje čitavu monarhiju i izvrši reforme. Imao je problema, kako u spoljnoj politici — sukob sa Prusima (Bitka kod Hradec Kralove, Bitka kod Visa, i poraz u bici kod Sadove) tako i u unutrašnjoj — pobune, međunacionalni odnosi, nezadovoljno plemstvo i još mnogo što šta.

Da bi sve ovo počeo da dovodi u red, procenjeno je da prvo treba da postigne dogovor sa Mađarima, što je i urađeno 1867. godine. Bečki dvor sa jedne strane i Mađari, koje je predvodio Ferenc Dejak (mađ. Deák Ferenc) sa druge, postigli su takozvani Austrougarski kompromis iz 1867. Tim kompromisom je stvorena dvojna monarhija. Taj dogovor je, međutim, umesto smirivanja doneo nove nevolje i nezadovoljstvo ostalih naroda, podanika Monarhije. Ovo nezadovoljstvo je naročito bilo izraženo kod Čeha i drugih slovenskih naroda, pripadnika dvojne monarhije. Ponovo je bio uspostavljen mađarski ustavni poredak i Franc Jozef je bio krunisan krunom svetog Stefana, te je na taj način postao i zvanično mađarski kralj.

Sledeće godine, 1868, sklopljen je mađarsko-hrvatski sporazum o prisajedinjenju Hrvatske Mađarskoj uz zadržavanje određenog nivoa autonomije. Transilvanija je takođe postala sastavni deo Kraljevine Mađarske.

Tako je Austrougarska podeljena na dve države koje su imale zajedničkog vladara, spoljnu politiku, privredu i vojsku. Prvi premijer Kraljevine Ugarske je bio Đula Andraši. Jači uticaj koji su ovom politikom Mađari dobili, omogućio im je da uspešno sprečavaju bilo kakve promene koje su odgovarale težnjama Čeha ili pripadnika drugih slovenskih naroda za novim preuređenjem zemlje u trijalističkom obliku Nemci — Mađari — Sloveni.

Prema popisu iz 1910. godine u Mađarskoj je govorilo (bez Hrvatske i Slavonije)

• Mađarski 54% stanovništva
• Rumunski 16% stanovništva
• Slovački 11% stanovništva
• Nemački 10% stanovništva

I pored svih ovih problema i trzavica, ovo doba je bilo razdoblje intenzivnog ekonomskog razvoja monarhije. Mađarsko kraljevstvo je početkom 20. veka preraslo u modernu industrijalizovanu zemlju, iako je poljoprivreda i dalje bila dominantna ekonomska grana. Ovaj jak ekonomski razvoj je ostavio dubok trag, tako da između ostalog i današnja administrativna podela zemlje potiče iz tog doba.

U Prvom svetskom ratu, Mađari su se borili na strani Austrije. Najveća bitka u kojoj su učestvovali bila je bitka protiv Rusa kod Pšemisla, a takođe su izbacili rumunske snage iz Transilvanije. Porazom Nemačke i Austrije 1918. godine i Vilsonovim mirovnim sporazumom, mađarska vojska je raspuštena, te je Mađarska ostala bez vojske.

Mađarska Sovjetska Republika 1918—1919.

Glavni članak: Mađarska Sovjetska Republika

Završetkom Prvog svetskog rata i raspadom Austrougarske, nastala je nova situacija za Mađarsku.

• Čehoslovačka je proglasila nezavisnost 28. oktobra 1918. godine, čime je Mađarska izgubila slovački deo i podkarpatska područja.
• Hrvatska je raskinula sve odnose sa Austrijom i Mađarskom 29. oktobra 1918.
• Mađarska je zvanično prekinula uniju sa Austrijom 31. oktobra 1918, čime je Austrougarska i službeno prestala postojati.
• Mađarska je proglasila nezavisnost 16. novembra 1918. i postala republika.
• Srpska i francuska vojska su polovinom novembra ušle u Bačku, Banat, Srem, Pečuj i Temišvar, a 25. novembra 1918. godine proglašeno je ujedinjenje Vojvodine sa Srbijom.
• Rumunsko veće je 25. novembra 1918. javilo mađarskoj vladi da preuzima vlast u Transilvaniji i 1. decembra 1918. godine u Albi Juliji proglašeno je ujedinjenje Transilvanije sa Kraljevinom Rumunijom.

Države pobednice u Prvom svetskom ratu, članice Antante, 21. marta 1919. godine tražile su nove teritorijalne ustupke od Mađarske. Zbog nemogućnosti davanja pravog odgovora, grof Mihalj Karolji dao je ostavku, a na vlast je došla Komunistička partija Mađarske na čelu sa Belom Kunom koja proglašava Mađarsku Sovjetsku Republiku. Komunisti su došli na vlast zahvaljujući tome što su u to vreme bili jedina organizovana grupa u Mađarskoj i što su obećavali povratak izgubljenih teritorija. To su planirali da izvedu uz pomoć Sovjetskog Saveza.

U početku su ostvarili zapažene vojne uspehe, izbacili su čehoslovačke jedinice sa spornih područja i proglasili Slovačku Sovjetsku Republiku. Nameravali su da napadnu i rumunsku vojsku u Transilvaniji. Istovremeno su nacionalizovali industriju i trgovačka društva i sproveli reformu u izgradnji stanova, prometu, bankarstvu, zdravstvu i kulturi. Takođe su napravili i agrarnu reformu koja se odnosila na sve zemljišne posede veće od 400.000 m².

Nova vlada je imala podršku od naroda, ali veoma kratko. Pokušan je i državni udar koji nije uspeo, uvedena je strahovlada, nekoliko stotina ljudi je pogubljeno bez suđenja. Putem zemljišne reforme plemićima je oduzeta zemlja, ali nije bila podeljena seljacima. Iako nije izgubila nijednu bitku na vojnom planu, mađarska vojska se morala povući sa ponovno pripojenih teritorija pod pritiskom Antante. Sve je to dovelo do narodnog nezadovoljstva i gubljenja podrške u narodu. Rumunska vojska je dobila zadatak da uđe u Mađarsku i razbije otpor što je i uspela — 6. avgusta 1919. godine je napravila prodor i bez nekog jačeg otpora stigla do Budimpešte, uz neviđen teror na svom putu, te je naterala Belu Kuna i komunističke vođe da prebegnu u susednu Austriju. Tako je posle 133 dana nestala Mađarska Sovjetska Republika.

Posle ovih događaja vlast u Mađarskoj su preuzele konzervativne snage transilvanijskog plemića Ištvana Bethlena i bivšeg glavnog zapovednika austrougarske mornarice Mikloša Hortija.

Njihova vlast se postepeno širila sa zapada na ostala područja Mađarske, i kao i sve nove vlade, počeli su sa progonom neistomišljenika. Mnogi komunisti i levičari su pogubljeni, počelo se sa proganjanjem Jevreja koji su mahom optuživani za učestvovanje u neuspeloj komunističkoj revoluciji. Rumunska vojska je u povlačenju opustošila zemlju, a štete su bile tako velike da se na Mirovnoj konferenciji u Parizu iz 1919. godine od Mađarske nije tražilo plaćanje ratne odštete Rumuniji.

Sa stupanjem Mikloša Hortija na vlast 16. novembra 1919. polako se vraća stabilnost u zemlju. Neke od uvedenih mera su bile zatvaranje pristalica Karoljija i Bele Kuna i zabranjivanje svih radikalnih političkih partija.

Kraljevina Mađarska 1920—1944.

Glavni članak: Trijanonski sporazum

1920—1938.

Glavni članak: Mađarska između dva svetska rata

U januaru 1920. su održani prvi izbori u novoj Mađarskoj na kojima su prvi put u istoriji Mađarske imale pravo glasa i žene. Pošto su neke političke partije bile zabranjene, glasanje je išlo onako kako je postojeća privremena vlada to želela. U parlamentu je desnica dobila ogromnu većinu. U martu iste godine parlament je i službeno poništio austrougarski ugovor iz 1867. i u Mađarskoj je obnovljena monarhija, ali je izbor kralja odložen do daljeg. Umesto kralja izabran je Mikloš Horti kao kraljev namesnik. Namesnik Horti je bio ovlašćen da imenuje premijera, imao je pravo veta, pravo sazivanja i raspuštanja parlamenta i zapovedništvo nad oružanim snagama.

Posle pregovora u Parizu, Mađarska je bila prisiljena da potpiše Trijanonski mirovni sporazum. Ovim ugovorom Mađarska je ostala bez dve trećine svoje teritorije i jedne trećine stanovništva od ukupno 10 miliona Mađara.

Mađarska je ostala bez Prekomurja i Međumurja, dela Bačke i Baranje koji su pripali Kraljevini Jugoslaviji. Deo Banata je pripao Jugoslaviji, a drugi deo Rumuniji. Jugoslavija je bila prisiljena da se povuče iz Temišvara i okoline Pečuja koje su prethodno zaposeli. Čitav Erdelj je pripao Rumuniji, a Gornja Ugarska (Slovačka i podkarpatska područja) je pripojena Čehoslovačkoj dok jedan mali deo je pripao Poljskoj. Veliki deo Burgenlanda je posle plebiscita pripao Austriji.

Trianonska granična oznaka iz 1922. na granici Mađarske i Rumunije.

Nove međunarodne granice su odvojile preostali deo mađarskog industrijskog dela od dela koji je bio bogat sirovinama (Transilvanija). Takođe se i tržište smanjilo. Smanjeni su izvori drvnog materijala, obradive površine (smanjene za 43%) i rudna bogatstva su skoro nestala. U samoj Mađarskoj je ostalo oko 51% stanovništva zaposlenog u industriji i oko 56% industrije, od čega čak 82% teške industrije i 70% banaka.

Mađarska je u julu 1920. godine dobila novog premijera u liku grofa Pala Telekija (Teleki Pál), koji je, zajedno sa svojom desničarskom vladom, odmah uveo nove mere, kao što su neprimanje politički nesigurnih elemenata na fakultete, podela 3.850 km² obradive zemlje kako bi se pridobili seljaci koji su igrali veliku ulogu u glasanjima i javnom mnjenju. Međutim ova vlada nije uspela u svojim namerama i morala je da podnese ostavku posle sukoba sa Karlom I (Karl I. Franz Joseph Ludwig Hubert Georg Maria), poslednjim carem Austrougarske. Taj sukob je doveo do podele na mađarskoj političkoj sceni. Ovu situaciju je iskoristio grof Ištvan Bethlen, koji je osnovao Stranku jedinstva, i bio proglašen novim premijerom. Karlo I od Austrije ili Karlo IV od Mađarske je u ovom periodu pokušavao da dođe na vlast, ali pored Bethlena i Hortija, nije u tome uspeo.

Mikloš Horti, namesnik Kraljevine Mađarske (slika 1921)

Sledećih deset godina Bethlen je dominirao mađarskom političkom scenom. Tajna njegovog uspeha je bila reformisanje izbornog zakona (koju je prilagodio sebi), zapošljavao je svoje pristalice u državnim službama i manipulisanjem izbornih rezultata u siromašnim područjima gde nije bilo neke veće kontrole. Uspostavio je red u zemlji, dajući dobra mesta radikalnim kontrarevolucionarima u zamenu za prestanak nasilja, prestanak progona Jevreja i politički levo orijentisanih lica. Tokom 1921. godine je sklopio sporazum sa socijal-demokratima i sindikatima, gde je legalizovao njihove aktivnosti i oslobodio političke zatvorenike u zamenu za socijalni mir i prestanak širenja antimađarske propagande.

Već 1922. godine, uveo je Mađarsku u Društvo naroda i počeo otklanjati međunarodnu izolaciju, sklopivši 1927. godine sporazum o prijateljstvu sa Italijom. Tokom celog ovog razdoblja vodeća linija mađarske politike je bila revizija Trijanonskog sporazuma i ona je služila za zataškavanje ekonomskih i unutrašnjih političkih problema.

Tokom velike depresije 1932, političko raspoloženje u Mađarskoj je otišlo još desnije i Mikloš Horti je imenovao novog premijera Đulu Gembeša (Gömbös Gyula). Novi premijer je uveo Mađarsku u još tešnju saradnju sa Nemačkom, sa kojom su sklopili spoljnotrgovinski sporazum i jaka Nemačka privreda je izvukla Mađarsku iz ekonomske krize. Ovim je Mađarska postala zavisna od Nemačke u ekonomskom pogledu, što je naročito bilo izraženo kod nabavke sirovina i otvorenog tržišta.

Da bi obezbedio Mađarsku podršku nemačkoj nacističkoj politici, Adolf Hitler se služio raznim metodama. Nemačka politika prema Mađarskoj je išla od obećavanja povratka izgubljenih teritorija do pretnje ekonomskim sankcijama i vojnom intervencijom. Tokom 1935. godine je u Mađarskoj osnovana fašistička stranka. Gembešov naslednik, Kalman Daranji (Darányi Kálmán), nastojao je da smanji zavisnost od Nemačke i samim tim i nemački pritisak. Doneo je zakon u kome je ograničio prisutnost Jevreja na 20%, po profesijama. Međutim to nije zadovoljilo ni Nemce ni mađarske radikale. Daranji je dao ostavku 1938. i novi premijer je postao Bela Imredi (Imrédy Béla). Imredi je pokušao ojačati odnose sa Ujedinjenim Kraljevstvom, ali posle Anšlusa Austrije, ponovo je bio prisiljen da se osloni na Nemačku. Kako bi još više osigurao svoj položaj, Imredi je potiskivao svoje suparnike, zabranio je i fašističku stranku, preuredio vladu na totalitarnim osnovama i doneo još oštriji Drugi jevrejski zakon. Taj zakon je potvrdila sledeća vlada na čelu koje je bio Pal Teleki (Teleki Pál).

1938—1945.

Glavni članak: Mađarska u Drugom svetskom ratu

Mađarska za vreme Drugog svetskog rata:

  Mađarska u granicama iz 1920.

  Područja pridodana do 1941.

Bečkim diktatom mađarske teritorije su uvećane. Prvom arbitražom 1938. (posredovanjem nacističke Nemačke i Italije) vraćen je južni deo Slovačke. Drugom bečkom arbitražom 1940, Mađarska dobija nazad severni deo Transilvanije. Mađarska zatim pristupa Trojnom paktu 20. novembra iste godine, a u decembru potpisuje sporazum o večnom prijateljstvu sa Kraljevinom Jugoslavijom. Posle martovskih demonstracija u Jugoslaviji 1941, Hitler je zatražio od Mađarske da učestvuje u planiranom napadu na susednu zemlju. Premijer Pal Teleki je to odbio i izvršio samoubistvo. Novi premijer Mađarske, Laslo Bardoši (László Bárdossy), poveo je zemlju u rat, i zajedno sa nemačkim snagama Mađarska je okupirala Bačku, Prekomurje i Međumurje.

Mađarska je 1. jula 1941. stupila u rat protiv Sovjetskog Saveza. Mikloš Horti je smenio Bardošija i za premijera postavio Mikloša Kalaija (Kállay Miklós), koji je i dalje podržavao Nemačku, ali je takođe započeo i pregovore sa saveznicima. U bici kod Staljingrada mađarska vojska je doživela težak poraz. Svestan mađarskog približavanja saveznicima, Hitler je u martu 1944. okupirao Mađarsku. Novi premijer, Deme Stojaj, bio je pronacistički nastrojen. Kao posledica toga iz Mađarske je deporovano 437.402 Jevreja. U avgustu Horti je postavio novog premijera, antifašistu, Gezu Lakatoša. (Lakatos Géza), koji je zaustavio deportaciju mađarskih državljana.

U Operaciji Pancerfaust Nemci su kidnapovali Hortijevig sina i tako prislilili Hortija da obustavi primirje, smeni Lakatoša i da za novog premijera postavi vođu Strelastih krstova (Nyilaskeresztes Párt – Hungarista Mozgalom), Ferenca Salašija (Szálasi Ferenc). Mikloš Horti je posle ovoga dao ostavku i time završio period namesništva. Salaši je tad otpočeo da vodi profašističku politiku i da verno služi nacistima.

Ova poslednja fašistička vlada nije bila dugog veka. Prodorom sovjetske Crvene armije u Mađarsku i potiskivanjem nacista i njenih saveznika, nova privremena vlada na čelu sa premijerom Belom Miklošem (Miklós Béla) raspustila je staru vladu i 20. januara 1945. sklopila je primirje sa Sovjetskim Savezom. Za Mađarsku, Drugi svetski rat je završen 4. aprila 1945. godine.

Gubici

Tamaš Štark (mađ. Stark Tamás), daje sledeće brojke o gubicima Mađarske za vreme Drugog svetskog rata. Prema njemu vojni gubici iznose oko 300.000-310.000 osoba. Ova brojka obuhvata 110—120.000 poginulih u bitkama i 200.000 nestalih ili ruskih zarobljenika. Takođe ova brojka uključuje i gubitke regruta sa teritorija priključenih zemalja Slovačke, Rumunije i Jugoslavije. Što se tiče civilnih gubitaka, Štark ih procenjuje na oko 80.000. Ova brojka uključuje 45.500 ubijenih u vazdušnim napadima, i 28.000 Roma, ali ne uključuje i 200.000 ubijenih Jevreja, nastradalih u holokaustu)

Narodna Republika Mađarska

Glavni članak: Narodna Republika Mađarska

1946—1955.

Zastava Narodne Republike Mađarske od 1949. do 1956.

Pariskom mirovnom konferencijom, održanom 1946, određene su mađarske granice. Mađarska je10. februara 1947. potpisala Sporazum o miru i ovim sporazumom je vraćena u granice iz 1938. godine uz manje teritorijalne ustupke Čehoslovačkoj.

Polovina nemačkog stanovništva (240.000) deportovana je iz Mađarske u Nemačku, a sa Čehoslovačkom je napravljena prisilna razmena stanovništva.

Mađarska je proglašena republikom 1. februara 1946. a prvi predsednik je postao Zoltan Tildi (mađ. Tildy Zoltán), vođa stranke Nezavisnih sitnih zemljoposednika (FKgP). Novi ministar unutrašnjih poslova, Laslo Rajk (mađ. Rajk László), vođa komunističke stranke, osnovao je tajnu policiju koja je zatim počela da hapsi pripadnike drugih stranaka što je dovelo do slabljenja istih. Ubrzo dolazi do spajanja Komunističke i Socijaldemokratske partije u Mađarsku radničku stranku, koja postaje najjača stranka u Mađarskoj.

Novim ustavom iz 18. avgusta 1949, Mađarska je proglašena narodnom republikom sa uređenjem po uzoru na sovjetski ustav iz 1936. godine. Sve ovo je bila priprema za jednostranački sistem i tzv. staljinističku eru Mađarske koja je tada nastupila.

Vlast u Mađarskoj preuzeo je Maćaš Rakoši (mađ. Rákosi Mátyás), koji sprovodi čistke u kojima je i sam Laslo Rajk nastradao, a na doživotnu robiju je osuđen i kardinal Jožef Mindsenti (mađ. Mindszenty József).

1956.

Glavni članak: Mađarska revolucija 1956.

Kao posledica mnogih događaja — proganjanja, nameštenih sudskih procesa, Staljinove smrti i dolaska Nikite Hruščova na vlast u SSSR, 1956. došlo je do protesta u Budimpešti. Tada je na čelo zemlje došao Imre Nađ (mađ. Nagy Imre), dok je Janoš Kadar (mađ. Kádár János) preuzeo vođstvo nad partijom. Oslobođeni su politički zatvorenici, data je veća sloboda štampe i najavljeno je istupanje iz Varšavskog pakta.

Hruščov je, međutim, 4. novembra 1956. poslao vojsku u Mađarsku. Sva strateški važna mesta su osvojena (aerodromi, auto-putevi, mostovi), a neiskusne mađarske revolucionarne snage su brzo poražene.

Tokom revolucionarnih borbi poginulo je oko 20.000 ljudi, oko 200.000 je napustilo zemlju, od 26.000 koliko je bilo na suđenju, njih 13.000 je završilo u zatvoru, dok je 350 osuđeno na smrt i pogubljeno.

Janoš Kadar je odveden u Moskvu i nakon ucena i nagovaranja prihvatio je da pređe na stranu sovjeta. Nakon što su ga nagovorili da napusti sigurnost jugoslovenske ambasade u Budimpešti, Imre Nađ je uhapšen i pogubljen 1958. u Moskvi. Ostali članovi vlade su ili pogubljeni ili umrli u zarobljeništvu, uključujući Pala Maletera (Maléter Pál), Gezu Lošoncija (Losonczy Géza), Atilu Sigetija (Szigethy Attila) i Mikloša Gimeša (Gimes Miklós).

1962—1989.

Razdoblje od 1962. do 1988, kroz koje Mađarska prolazi na čelu sa Janošem Kadarom, poznato je kao razdoblje gulaš komunizma. U ovom razdoblju sproveden je niz reformi, a Mađarska je smatrana za jednu od najliberalnijih zemalja istočnog bloka. Ovaj kadar se povukao sa vlasti 1988. godine, a zamenio ga je partijski vođa Imre Požgai (Pozsgay Imre). Parlament je 1989. izglasao demokratski paket kojim se donose nove slobode kao što je osnivanje sindikata, sloboda udruživanja i okupljanja, sloboda štampe kao i novi izborni zakon. U oktobru iste godine promenjen je i ustav. Aprila 1990. godine potpisan je istorijski sporazum između Mađarske i Sovjetskog Saveza kojim se ugovorilo potpuno povlačenje jedinica sovjetske armije do juna 1991. godine, što se i dogodilo.

U oktobru 1989. godine održan je i poslednji kongres Komunističke partije. Iste godine osnovana je i Mađarska socijalistička stranka, ime zemlje je promenjeno u Republika Mađarska, a parlament je takođe doneo i odluku o održavanju prvih višestranačkih izbora nakon komunističke ere.

Republika Mađarska 1990—2012

Mađarska danas

Mađarski parlament u Budimpešti

Na prvim parlamentarnim izborima, održanim u maju 1990, komunisti su izgubili vlast. Vlada je formirana koalicijom narodne stranke, desnog centra i liberalnih stranaka. Premijer postaje Jožef Antal (Antall József), a u Mađarsku se polako uvodi tržišna privreda i započinje približavanje Evropskoj uniji. U ovom razdoblju tranzicije došlo je i do pada životnog standarda i do porasta nezaposlenosti.

Godine 1991, zajedno sa Čehoslovačkom i Poljskom, Mađarska je postala članica Višegradske grupe a 1999. godine primljena je u NATO.

Od 1. maja 2004. godine Mađarska je punopravna članica Evropske unije.

Mađarska od 2012

Zvanično ime države se promenilo iz Republika Mađarska (mađ. Magyar Köztársaság) u Mađarska (mađ. Magyarország), stupanjem na snagu novog Ustava 1. januara 2012.

Vidi još

• Mađarska
• Spisak ugarskih vladara

Literatura

• Baán, István (1997). „The Foundation of the Archbishopric of Kalocsa: The Byzantine Origin of the Second Archdiocese in Hungary”. Early Christianity in Central and East Europe. Warszawa: Semper. str. 67—74. 
• Baán, István (1999). „The Metropolitanate of Tourkia: The Organization of the Byzantine Church in Hungary in the Middle Ages”. Byzanz und Ostmitteleuropa 950-1453. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. str. 45—53. 
• Gilbert, Martin (1988). Atlas of the Holocaust. ISBN 978-0-688-12364-2. 
• Berić, Dušan M. (2013). Državno pravo Kraljevine Ugarske: Prekidi i kontinuitet. Kosovska Mitrovica: Filozofski fakultet. 
• Bowlus, Charles R. (1995). Franks, Moravians, and Magyars: The Struggle for the Middle Danube, 788-907. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. 
• Koszta, László (2014). „Byzantine Archiepiscopal Ecclesiastical System in Hungary?”. The Carpathian Basin, the Hungarians and Byzantium. Szeged: Szegedi Tudományegyetem. str. 127—143. 
• Krestić, Vasilije (1969). Hrvatsko-ugarska nagodba 1868. godine. Beograd: SANU. 
• Kendrick, Donald (1972). The Destiny of Europe's Gypsies. Basic Books. ISBN 978-0-465-01611-2. 
• Madgearu, Alexandru (2008). „The Mission of Hierotheos: Location and Significance”. Byzantinoslavica. 66: 119—138. 
• Madgearu, Alexandru (2017). „Further Considerations on Hierotheos’ Mission to the Magyars”. Acta Musei Napocensis. 54 (2): 1—16. 
• Rokai, Peter (2002). „Istorija Mađara od najstarijih vremena do Mohačke bitke 1526. godine”. Istorija Mađara. Beograd: Clio. str. 7—183. 
• Stark, Tamás (1995). Hungary's Human Losses in World War II. Uppsala Univ. ISBN 978-91-86624-21-7. 

Encyclopaedia Humana Hungarica (1—5)

• Emese saga: Hungarian prehistory from the beginnings to King St. Stephen (1038)
• The Vazul-line: Kings of the Árpád dynasty after St. Stephen (1038—1301)
• Knight kings: The Anjou- and Sigismund age in Hungary (1301—1437)
• Pannonian Renaissance: The Hunyadis and the Jagello age (1437—1526)
• Cross and crescent: The Turkish age in Hungary (1526—1699)

Pisani dokumenti

Najveći deo rane Mađarske istorije zabeležen je u letopisima koje sadrže legende o Hunima, Mađarima i Kraljevini Ugarskoj.

• Anonymi Gesta Hungarorum (Delo Mađara), napisan oko 1200, autor Magister P.;
• Gesta Hunnorum et Hungarorum ili Gesta Hungarorum II. (Dela Huna i Mađara), napisan od strane Šimona iz Keze mađ. Simon Kéza, krajem 13. veka;
• Chronicon Pictum Ilustrovana hronika napisan krajem 14. veka;
• Letopis Mađara, napisao Ivan Turočki 1480..
• Grundzüge der Geschichte Ungarns. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt. 1990. ISBN 978-3-534-00690-8.
• Holger Fischer, Konrad Gündisch: Eine kleine Geschichte Ungarns. edition suhrkamp, Frankfurt am Main. 1999. ISBN 978-3-518-12114-6.
• István Lázár: Kleine Geschichte Ungarns. Corvina, Budapest. 1989. ISBN 978-963-13-4293-2.
• Lendvai, Paul (2001). Die Ungarn. Eine tausendjährige Geschichte. München. ISBN 978-3-442-15122-6. 
• Miklós Molnár: Geschichte Ungarns. Von den Anfängen bis zur Gegenwart. Hg. und Übersetzung von Bálint Balla. Reinhold Krämer, Hamburg. 2004. ISBN 978-3-89622-031-8.
• Klaus Weissgerber: Ungarns wirkliche Frühgeschichte. Árpád eroberte schon 600 das Karpatenbecken. Mantis, Gräfelfing. 2003. ISBN 978-3-928852-24-1.. (Eines der vielen „alternativen“ Bücher zu Ungarns Frühgeschichte; von der sonstigen Forschung deutlich abgelehnt)
• Unger-Sabolč: Istorija Mađarske.

Spoljašnje veze

• Mađarska istorijska učionica
• Istorijske mape
• Mađarska od nastanka do Turaka