Istorija Sovjetskog Saveza
| Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika Союз Советских Социалистических Республик Sovjetski Savez Советский Союз | |||
|---|---|---|---|
| Krilatica: Пролетарии всех стран, соединяйтесь! (srp. „Proleteri svih zemalja, ujedinite se!”) | |||
| Himna Internacionala Internacionala na ruskom, Hor i orkestar Sovjetskog radija (1922—1944) Himna Sovjetskog Saveza (1944-1991) | |||
.svg) Sovjetski Savez posle Drugog svetskog rata, ne uključujući nesvrstane zemlje | |||
| Geografija | |||
| Kontinent | Evropa, Azija | ||
| Glavni grad | Moskva | ||
| Najveći grad | Moskva | ||
| Društvo | |||
| Službeni jezik | Ruski jezik (defakto) | ||
| Ostali jezici u upotrebi | još 14 zvaničnih jezika | ||
| Religija | nema (državni ateizam) | ||
| Politika | |||
| Oblik države | Marksističko-lenjinistička jednopartijska država | ||
| — Generalni sekretar | Josif Staljin (1922—1952; prvi) Vladimir Ivaško (1990—1991; poslednji) | ||
| — Predsednik | Mihail Kalinjin (1922—1938; prvi) Mihail Gorbačov (1988—1991; poslednji) | ||
| — Šef vlade | Vladimir Lenjin (1922—1924; prvi) Ivan Silajev (1991; poslednji) | ||
| Zakonodavna vlast | Vrhovni sovjet | ||
| — Gornji dom | Sovjet Saveza | ||
| — Donji dom | Sovjet nacionalnosti | ||
| Istorija | |||
| Istorijsko doba | Međuratni period Drugi svetski rat Hladni rat | ||
| — Osnivanje | 30. decembar 1922. | ||
| — Ukidanje | 26. decembar 1991. | ||
| — Status | bivša država | ||
| Geografske i druge karakteristike | |||
| Stanovništvo | |||
| — 1991. | 293.047.571 | ||
| — gustina | 13,1/km² | ||
| Valuta | Sovjetska rublja | ||
| — kod valute | SUR
| ||
| Internet domen | .su [н. 1] | ||
| Pozivni broj | +7
| ||
| Zemlje prethodnice i naslednice Sovjetskog Saveza | |||
| Prethodnice: | Naslednice: | ||
.svg){kind=small}
|
| ||
|
| ||
.svg){kind=small}
|
.svg){kind=small}
| ||
.svg){kind=small}
|
| ||
.svg){kind=small}
| |||
| |||
| |||
| |||
.svg){kind=small}
| |||
| |||
.svg){kind=small}
| |||
.svg){kind=small}
| |||
| |||
| |||
| |||
[n. 1] dodeljen 19. septembra 1990. i postoji do dan-danas
| |||
.svg)
Istorija Sovjetskog Saveza odražava period promena i za Rusiju i za svet. Iako su termini „Sovjetska Rusija” i „Sovjetski Savez” često sinonimi u svakodnevnom govoru, kada govorimo o temeljima Sovjetskog Saveza, „sovjetska Rusija” se pravilno odnosi na nekoliko godina između Oktobarske revolucije 1917. i stvaranja Sovjetskog Saveza 1922. godine.
1917—1927.[uredi | uredi izvor]
Prvobitna ideologija države bila je prvenstveno zasnovana na delima Karla Marksa i Fridriha Engelsa. U svojoj suštini, Marksova teorija je tvrdila da su ekonomski i politički sistemi prošli kroz neizbežnu evoluciju u formi kojom bi sadašnji kapitalistički sistem bio zamenjen socijalističkom državom pre postizanja međunarodne saradnje i mira u „Radničkom raju”, stvaranju sistema koji je Marks zvao „Čisti komunizam”.
Nezadovoljna relativno malim promenama koje je car učinio nakon ruske revolucije 1905. godine, Rusija je postala žarište anarhizma, socijalizma i drugih radikalnih političkih sistema. Dominantna socijalistička partija, Ruska socijaldemokratska radnička partija (RSDLP), prihvatila je marksističku ideologiju. Počevši od 1903. godine, došlo je do podele u partiji između dva glavna lidera. Tako su nastali boljševici (što znači većina) na čelu sa Vladimirom Lenjinom, i menjševici (što znači manjina) na čelu sa Julijem Martovom. Sve do 1912. godine, obe grupe su nastavile da rade pod nazivom RSDLP (Ruska socijaldemokratska radnička partija), ali su značajne razlike između Lenjina i Martova počele da razdvajaju partiju. Ne samo da su se ove grupe međusobno borile, već su imale i zajedničke neprijatelje, posebno one koji su pokušavali da vrate cara na vlast. Nakon februarske revolucije, menjševici su preuzeli kontrolu nad Rusijom i uspostavili privremenu vladu, ali to je trajalo samo nekoliko meseci dok boljševici nisu preuzeli vlast u oktobarskoj revoluciji, poznatoj i kao Velika oktobarska socijalistička revolucija.
Pod kontrolom Partije, sve politike i svi stavovi koji nisu bili striktno stavovi RKP (Ruska komunistička partija), bili su potisnuti, pod pretpostavkom da RKP predstavlja proletarijat i da su sve aktivnosti suprotne uverenjima stranke „kontrarevolucionarne” ili „antisocijalističke”. U periodu od 1917. do 1923. godine, Sovjetski Savez je postigao mir sa centralnim silama, njihovim neprijateljima u Prvom svetskom ratu, ali i borio se protiv ruskog građanskog rata protiv Bele armije i stranih vojski iz Sjedinjenih Država, Ujedinjenog Kraljevstva i Francuske. To je rezultiralo velikim teritorijalnim promenama. Pobedivši sve protivnike, Komunistička partija Ruske Federacije je brzo proširila sovjetsku vladavinu i uspostavio se kroz čitavu Rusiju. Nakon Lenjinove smrti 1924. godine, Josif Staljin, generalni sekretar RKP (Ruske komunističke partije), postao je Lenjinov naslednik i nastavio je da radi kao vođa Sovjetskog Saveza 1950-ih.
1927–1953.[uredi | uredi izvor]
Istorija Sovjetskog Saveza između 1927. i 1953. pokriva period Drugog svetskog rata i pobedu nad nacističkom Nemačkom, dok je SSSR ostao pod čvrstom kontrolom Staljina. Staljin je nastojao da uništi svoje političke rivale, transformišući ekonomiju i poljoprivredu u brz razvoj teške industrije. Staljinova moć unutar partije i države uspostavljena je i konačno evoluirala u Staljinov kult ličnosti, sovjetske tajne policije i masovne mobilizacije. Komunistička partija je bila Staljinovo glavno oruđe u oblikovanju sovjetskog društva. Staljinove brutalne metode u postizanju svojih ciljeva, koje su uključivale partijske čistke, političku represiju opšte populacije i prisilnu kolektivizaciju, dovele su do miliona smrtnih slučajeva: u radnim logorima Gulag, uključujući gladovanje i prisilno preseljenje stanovništva.
Drugi svetski rat, poznat kao „Veliki domovinski rat” u Sovjetskom Savezu, razorio je veći deo Sovjetskog Saveza, gde je jedan od tri stanovnika Sovjetskog Saveza umro tokom ili od posledica rata. Nakon Drugog svetskog rata, vojske Sovjetskog Saveza okupirale su Centralnu i Istočnu Evropu, gde su vlasti socijalista preuzele vlast. Do 1949. počeo je Hladni rat između Zapadnog bloka i Istočnog (sovjetskog) bloka, a Varšavski pakt protiv NATO-a u Evropi. Posle 1945, Staljin nije direktno učestvovao u ratovima. Staljin je nastavio svoju totalitarnu vladavinu sve do svoje smrti 1953. godine.
1953–1964.[uredi | uredi izvor]
U Sovjetskom Savezu, jedanaestogodišnji period od smrti Josifa Staljina do političkog svrgavanja Hruščova 1964. u nacionalnoj politici dominirao je hladni rat; ideološka borba SAD i SSSR za planetarnu dominaciju svojih društveno-ekonomskih sistema i odbranu hegemonističkih sfera uticaja.
Ipak, od sredine 1950-ih, uprkos tome što se Komunistička partija Sovjetskog Saveza odrekla staljinizma, politička kultura staljinizma - svemogući generalni sekretar, antitrockizam, petogodišnja planska ekonomija (post-nova ekonomska politika) i odbacivanje tajnog protokola iz Molotov-Ribentropskog pakta - ostao je karakter sovjetskog društva sve do pristupanja Mihaila Gorbačova kao lidera Komunističke partije Sovjetskog Saveza 1985. godine.
1964–1982.[uredi | uredi izvor]
Istorija Sovjetskog Saveza od 1964. do 1982. godine, poznata kao Brežnjeva era, pokriva period vladavine Leonida Brežnjeva u Savezu Sovjetskih Socijalističkih Republika (SSSR). Ovaj period je počeo sa visokim ekonomskim rastom i rastućim prosperitetom, ali je završio sa mnogo slabijim Sovjetskim Savezom koji se suočavao sa socijalnom, političkom i ekonomskom stagnacijom. Prosečni godišnji prihod stagnirao je jer potrebne ekonomske reforme nikada nisu u potpunosti provedene.
Nikita Hruščov je svrgnut kao prvi sekretar Centralnog komiteta Komunističke partije Sovjetskog Saveza kao i predsedavajući Veća ministara, 14. oktobra 1964. zbog neuspelih reformi i nepoštovanja stranačkih i vladinih institucija. Brežnjev je zamenio Hruščova za prvog sekretara a Aleksej Kosigin zamenio ga je predsedavajućim Saveta ministara. Anastas Mikojan, a kasnije i Nikolaj Podgorni, postao je predsedavajući Predsedništva Vrhovnog Sovjeta. Zajedno sa Andrejem Kirilenkom kao sekretarom organizacije i Mihailom Suslovom kao glavnim ideologom, oni su napravili novo ojačano kolektivno vođstvo, koje je u formi bilo suprotno autokratiji koja je karakterisala Hruščovljevu vladavinu.
Kolektivno rukovodstvo je prvo krenulo da stabilizuje Sovjetski Savez i smiri sovjetsko društvo i to je bio zadatak koji su mogli da ostvare. Pored toga, pokušali su da ubrzaju ekonomski rast, koji je znatno stagnirao tokom Hruščovljevih poslednjih godina na vlasti. Kosigin je 1965. godine inicirao nekoliko reformi za decentralizaciju sovjetske ekonomije. Nakon početnog uspeha u stvaranju ekonomskog rasta, tvrdolinijaši unutar Partije zaustavili su reforme, bojeći se da će oslabiti prestiž i moć Partije. Nijedna druga radikalna ekonomska reforma nije sprovedena tokom perioda Brežnjeva, a ekonomski rast počeo je stagnirati početkom i sredinom 1970-ih. Po smrti Brežnjeva 1982. godine, sovjetski ekonomski rast je, prema mišljenju nekoliko istoričara, skoro stao.
Stabilizaciona politika nastala n. e.ščovljevog uklanjanja uspostavila je vladajuću Vladu jednog saveta a politička korupcija postala je normalna pojava. Brežnjev, međutim, nikada nije inicirao velike kampanje protiv korupcije. Zbog velike vojne izgradnje šezdesetih godina, Sovjetski Savez je bio u stanju da se konsoliduje kao supersila tokom Brežnjevljeve vladavine. Era se završila sa Brežnjevljevom smrću 10. novembra 1982. godine.
Dok su sve modernizovane ekonomije ubrzano prelazile na kompjuterizaciju nakon 1965. godine, SSSR je i dalje stagnirao. Odluka Moskve da kopira IBM / 360 iz 1965. godine pokazala se kao greška jer je zaključila da su naučnici ušli u sistem koji nisu mogli da poboljšaju tako da je postepeno postalo zastarelo. Imali su ogromne poteškoće u proizvodnji potrebnih čipova pouzdano, u količini, u programiranju funkcionalnih i efikasnih programa, u koordinaciji potpuno odvojenih operacija, i u pružanju podrške korisnicima računara[1][2].
Jedna od najvećih prednosti sovjetske ekonomije bile su ogromne zalihe nafte i gasa; svetska cena nafte se učetvorostručila tokom naftne krize 1973-74, i ponovo porasla 1979-1981, čineći energetski sektor glavnim pokretačem sovjetske ekonomije i korišćena je da pokrije višestruke slabosti. U jednom trenutku, sovjetski premijer Aleksej Kosigin je rekao šefu proizvodnje nafte i gasa: „Stvari su loše sa hlebom. Daj mi 3 miliona tona nafte”[3]. Bivši premijer Jegor Gajdar, ekonomista je 2007. napisao:
Dobra valuta od izvoza nafte zaustavila je rastuću krizu snabdevanja hranom, povećala uvoz opreme i robe široke potrošnje, obezbedila finansijsku osnovu za trku u naoružanju i postizanje nuklearnog rivaliteta sa Sjedinjenim Državama i dozvolila realizaciju rizičnih stranih sredstava za političke akcije kao rat u Avganistanu[4].
1982–1991.[uredi | uredi izvor]
Istorija Sovjetskog Saveza od 1982. do 1991. godine obuhvata period od smrti i sahrane Leonida Brežnjeva do raspada Sovjetskog Saveza. Zbog godina sovjetske izgradnje vojske na račun domaćeg razvoja, ekonomski rast je stagnirao. Neuspeli pokušaji reforme, ekonomija mirovanja i uspeh Sjedinjenih Država protiv snaga Sovjetskog Saveza u ratu u Avganistanu vodili su opšte osećanje nezadovoljstva, posebno u baltičkim republikama i istočnoj Evropi.
Veće političke i socijalne slobode, koje je pokrenuo poslednji sovjetski lider Mihail Gorbačov, stvorile su atmosferu otvorene kritike sovjetske vlade. Dramatični pad cene nafte 1985. i 1986. godine duboko je uticao na akcije sovjetskog rukovodstva[5].
Nikolaja Tihonova, predsednika Saveta ministara, nasledio je Nikolaj Riškov a Vasilija Kuznjecova, vršioca dužnosti predsednika Vrhovnog saveta, nasledio je Andrej Gromiko, bivši ministar spoljnih poslova.
Nekoliko sovjetskih socijalističkih republika počelo je da se opire centralnoj kontroli a sve veća demokratizacija dovela je do slabljenja centralne vlade. Trgovinski jaz Sovjetskog Saveza progresivno je ispraznio kase sindikata, što je dovelo do bankrota. Sovjetski Savez je konačno propao 1991. godine, kada je Boris Jeljcin zauzeo vlast nakon neuspelog udara koji je pokušao da sruši Gorbačova.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ James W. Cortada, "Public Policies and the Development of National Computer Industries in Britain, France, and the Soviet Union, 1940—80." Journal of Contemporary History (2009) 44#3 pp: 493-512, especially page 509-10.
- ^ Cain, Frank (2005). „Computers and the Cold War: United States Restrictions on the Export of Computers to the Soviet Union and Communist China”. Journal of Contemporary History. 40 (1): 131—147. ISSN 0022-0094.
- ^ Yergin, The Quest (2011) p 23
- ^ Gaidar, Yegor (2010). Collapse of an Empire: Lessons for Modern Russia (na jeziku: engleski). Brookings Institution Press. ISBN 9780815731153.
- ^ Gaidar, Yegor (19. 4. 2007). „The Soviet Collapse”. web.archive.org (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 22. 07. 2009. g. Pristupljeno 23. 5. 2019.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Conquest, Robert. The Great Terror: Stalin's Purge of the Thirties (1973).
- Feis, Herbert. Churchill-Roosevelt-Stalin: The War they waged and the Peace they sought (1953).
- Figes, Orlando. A People's Tragedy: The Russian Revolution 1891-1924 (2014).
- Fenby, Jonathan. Alliance: the inside story of how Roosevelt, Stalin and Churchill won one war and began another (2015).
- Firestone, Thomas. "Four Sovietologists: A Primer." National Interest No. 14 (Winter 1988/9), pp. 102-107 on the ideas of Zbigniew Brzezinski, Stephen F. Cohen, Jerry F. Hough, and Richard Pipes.]
- Fleron, F.J. ed. Soviet Foreign Policy 1917-1991: Classic and Contemporary Issues (1991)
- Gorodetsky, Gabriel, ed. Soviet foreign policy, 1917-1991: a retrospective (Routledge, 2014).
- Haslam, Jonathan. Russia's Cold War: From the October Revolution to the Fall of the Wall (Yale University Press; 2011) 512 pages
- Hosking, Geoffrey. History of the Soviet Union (2017).
- Keep, John L.H. Last of the empires: a history of the Soviet Union, 1945-1991 (Oxford University Press, 1995).
- Kotkin, Stephen. Stalin: Vol. 1: Paradoxes of Power, 1878–1928 (2014), 976pp
- Kotkin, Stephen. Stalin: Waiting for Hitler, 1929-1941 (2017)
- McCauley, Martin. Origins of the Cold War 1941-1949. (Routledge, 2015).
- McCauley, Martin. The Cold War 1949–2016 (Taylor & Francis, 2017).
- McCauley, Martin. The Khrushchev Era 1953-1964 (2014).
- Pipes, Richard. Russia under the Bolshevik regime (1981).
- Service, Robert. Stalin: a Biography (2004).
- Shlapentokh, Vladimir. Public and private life of the Soviet people: changing values in post-Stalin Russia (Oxford University Press, 1989).
- Taubman, William. Khrushchev: the man and his era (2003).
- Taubman, William. Gorbachev (2017)
- Tucker, Robert C., ed. Stalinism: essays in historical interpretation (Routledge, 2017).
- Westad, Odd Arne. The Cold War: A World History Hardcover (2017)
