Pređi na sadržaj

Kir Veliki

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Kir Veliki
Lični podaci
Datum rođenja590. p. n. e.
Mesto rođenjaSir Darja,
Datum smrti530. p. n. e.
Mesto smrtiSir Darja,
Porodica
SupružnikKasandana
PotomstvoBardija, Atosa, Artistona, Roksana, Kambiz II
RoditeljiKambiz I
Mandana
DinastijaAhemenidi
Period559. p. n. e. – 530. p. n. e.
PrethodnikKambiz I
NaslednikKambiz II

Kir Veliki (stpers. KURUSHA Kuruš) takođe poznati kao Kir II (576. ili 590. p. n. e.—530. p. n. e. ili jul 529. p. n. e.) bio je persijski vladar. On je osnovao Ahemenidsko carstvo. Tokom svoje vladavine proširio je carstvo na veći deo jugozapadne i centralne Azije, od Egipta i Bosfora na zapadu sve do reke Ind na istoku, i stvorio prvo i najveće carstvo antičkog doba. Tokom tri decenije vladavine, ovaj vladar je pobedio i pokorio neka veća kraljevstva tog doba, uključujući Mediju, Lidiju i Vavilon, a vodio je vojne ekspedicije i u centralnu Aziju gde je pokorio sve narode. Ipak, nije išao u pohode na afrički Egipat ili evropsku Grčku kao kasnije Kambiz II i Darije I Veliki. Prema Herodotu, poginuo je u bici protiv Skita u leto 530. ili 529. p. n. e. Nasledio ga je sin Kambiz II koji je osvojio Egipat tokom kratke vladavine. Kir (Kyrus) je bio sledbenik zoroastrijske religije.[traži se izvor] Osim jakog uticaja na iransku istoriju, Kir je snažno uticao i na jevrejsku religiju, ljudska prava, politiku, vojnu strategiju te uopšte na istočnu i zapadnu civilizaciju.

Poreklo

[uredi | uredi izvor]

Reč Kyrus je latinska odnosno grčka izvedenica staropersijskog imena Kuruš. Antički istoričari Ktezije i Plutarh navode kako je Kyrus dobio ime od reči Kuros što znači sunce odnosno „poput sunca“, spominjući vezu sa persijskom imenicom za sunce (Khor) uz koju stoji sufiks -vash što znači „sličnost“[1]. Ipak, neki moderni istoričari poput Karla Hofmana i Rudrika Šmita iz Enceklopedija Iranike navode kako ime znači „verbalni pobednik“.

U modernoj Persiji, Kyrus se uvek podrazumevao kao Kurošé Kabir ili Kurošé Bozorg, što je persijska izvedenica od imena Kir Veliki. U Bibliji, poznat je pod jednostavnim imenom Koreš, dok je moguće da se i u Kuranu spominje kao „Dhul-Karnaun“ koji je pokorio istočne i zapadne zemlje.

Istorija dinastije

[uredi | uredi izvor]
Detinjstvo Kira Velikog, Sebastijan Riči (1706—1708)

U skladu sa herojima drugih kultura i osnivačima velikih carstava, tradicionalna predaja o Kirovoj porodici je vrlo bogata. Prema Herodotu, Kir je bio unuk medijskog kralja Astijaga odgojen u skromnoj pastirskoj porodici. Po drugoj priči, bio je sin siromašnih roditelja i radio je na medijskom dvoru. Te priče su kontradiktorne Kirovim ličnim svedočenjima prema kojima je nasledio tron od svoga oca, deda i pradeda.

Od 10-15 persijskih plemena, Kir potiče iz okoline grada Pasargada, iz porodice Ahemenida. Pre nego što je ujedinio Persijance i Medijice unutar jednog carstva, bio je kralj Persije te je po kraljevskoj lozi polagao pravo na tron Anšana, koje je bilo vazalno kraljevstvo unutar Medijskog carstva, a prostiralo se u današnjoj provinciji Fars u jugozapadnom Iranu. Na tom području Kir će kasnije osnovati Pasargad, budući glavni grad Ahemenidskog carsta.

Dinastiju je najverovatnije osnovao Ahemen oko 700. p. n. e., kojeg je nasledio sin Teisp[2]. Prema zapisima, posle Ahemenove smrti na tron su došla dva njegova sina, Kir I od Anšana i Arijaramna od Persije. Njih su nasledili njihovi sinovi Kambiz I od Anšana odnosno Aršam od Persije. Ipak, autentičnost tih antičkih zapisa se dovodi u pitanje s obzirom na složenost i nepouzdanost izvora o Kirovim precima.

Kambiz I se prema Herodotu smatra plemićem a ne kraljem[traži se izvor], a izvori govore kako se oženio princezom Mandanom, ćerkom lidijske princeze Arijene i Astijaga, vladara Medijskog carstva. Iz navedenog braka rođen je samo jedan sin, Kir II, poznat kao Kir Veliki, koji je dobio ime prema dedu.

Prema Kteziju, Kir Veliki oženio je Astijagovu ćerku po imenu Amitis, što izgleda nelogično, jer bi tada ona bila i njegova žena i ujna. Verovatno objašnjenje je da se Astijag prethodno oženio još jednom ženom koja mu je rodila Mandanu[3], dok je Amitis bila ćerka Kijaksara, odnosno Astijagova sestra. Kirova prva žena Kasandana, je jednako zagonetna. Prema Herodotu i Behistunskim natpisima, rodila je Kiru najmanje dva sina, Kambiza II i Smerdisa[4]. Oba sina kasnije su posebno vladala Persijom na kratko vreme. Kir je imao i kćerke Artistonu[5] i Atosu koja će se kasnije udati za Darija I. Ovo će posle biti značajno, jer će Atosa roditi Kserksa I, Darijevog naslednika.[6].

Mladost

[uredi | uredi izvor]

Najpoznatiji datumi Kirova rođenja su 600.-599. p. n. e. prema Tori ili 575.-576. p. n. e. prema modernim procenama. Malo je toga poznato o njegovom detinjstvu i ranom životu s obzirom na nedostatak izvora odnosno na njihovo oštećenje ili gubitak.

Herodotova priča o Kirovom ranom životu liči na legendi o napuštenoj deci poput Edipa, Mojsija ili Romula i Rema koja se kasnije bore za kraljevski tron. Kirov nadređeni bio je njegov ded Astijag, vladar moćnog Medijskog carstva.

Posle Kirovog rođenja, Astijag je imao san koji je njegov sveštenik protumačio kao znak da će ga njegov unuk zbaciti sa prestola. Svom naredniku Harpagu je naredio da ubije dete. Harpag, kome moral nije dopustio da ubije novorođenče, pozvao je kraljevskog pastira Mitradata iz planinske regije pokraj granice s Saspirom i naredio mu da ostavi dete da umre u planinama. Srećom, pastir i njegova žena Cina su se sažalili nad njim te su ga usvojili i odgojili kao svoje dete, dok su svoje mrtvorođenče pokazali Harpagu kao Kira[7][8].

Kad je Kiru bilo deset godina, Herodot tvrdi da je bilo očito da Kir nije bio pastirov sin jer se ponašao previše gospodski. Nakon što je Kir u dečjoj igri bičevao sina medijskog plemića Artembara[9], kralj Astijag je ispitao dečaka[10] i otkrio da su vrlo slični jedan drugom[11]. Astijag je tada zatražio od Harpaga da objasni šta je učinio s detetom, i nakon što mu je ovaj priznao da nije ubio novorođenče, kralj ga je prevario pozivom na banket gde mu je poslužio vlastitog sina. Astijag je bio popustljiv prema Kiru, pa je dozvolio da se vrati svojim biološkim roditeljima, Kambizu i Mandani[12]. Iako se smatra kako je Herodotova priča samo legenda, ona ipak daje uvid u likove iz Kirovog ranog života.

Uspon i vojni pohodi

[uredi | uredi izvor]

Medijsko kraljevstvo

[uredi | uredi izvor]
Medijsko, lidijsko i Vavilonsko kraljevstvo uoči Kirovih osvajanja.

Nakon što mu je umro otac 552. p. n. e., Kir je nasledio oca na mestu kralja Anšana. Ipak, on time nije još postao nezavisni vladar. Kao i njegovi prethodnici, morao je priznati vrhovnu vlast Medije. U doba Astijagove vladavine, Medijsko carstvo se prostiralo na veći deo antičkog Bliskog istoka, od maloazijske Lidije na zapadu do plemena Parta i Persijanaca na istoku.

U Herodotovoj verziji, motivisan osvetom, Harpag je uverio Kira da pobuni Persijance protiv njihovih nadređenih, Medijaca. Doduše, vrlo je verovatno da su Harpag i Kir zajedno vodili pobunu zbog neslaganja s Astijagovom politikom[7]. Od početka persijskog ustanka u leto 553. ili 552. p. n. e. i prvih bitaka u 552. p. n. e., Kir je uz Harpagovu pomoć vodio svoju vojsku protiv Medijaca sve dok nije pao glavni grad Ekbatana 549. p. n. e., čime je i samo Medijsko carstvo konačno bilo osvojeno.

Iako se čini da je Kir prihvatio medijsku krunu, godine 546. p. n. e. službeno je zamenio titulu proglasivši se kraljem Persije. Aršam, koji je bio vladar Persije pod Medijcima, zbog Kirovog čina je morao odstupiti. Njegov sin Histasp, inače Kirov drugi rođak, proglašen je satrapom Partije i Frigije. Aršam će poživeti još dovoljno dugo da na prestolu vidi svog unuka Darija I Velikog, koji je postao šah (car) nakon smrti oba Kirova sina.

Kirovo pokoravanje Medije pokrenulo je niz njegovih ratova. Astijag je bio saveznik sa šurjakom Krezom od Lidije, Nabonidom od Vavilona i Amazisom II od Egipta, koji su nameravali udružiti snage protiv Kira.

Lidijsko kraljevstvo i Mala Azija

[uredi | uredi izvor]
Lidijsko kraljevstvo na zapadu Male Azije

Precizni datumi osvajanja Lidije su nepoznati, ali se pretpostavlja da su se dogodili između Kirovog pokoravanja Medijskog kraljevstva (550. p. n. e.) i osvajanja Vavilona (539. p. n. e.). U prošlosti je bilo uobičajeno uzimanje 547. p. n. e. kao godine pada Lidije prema citatima iz Nabonidovih hronika, iako ovi podaci nisu pouzdani[traži se izvor]. Lidijci su prvi napali persijski grad Pteriju u Kapadokiji. Krez je postavio opsadu grada, i potom odveo stanovnike u ropstvo. U međuvremenu, Persijanci su pozvali stanovništvo Jonije, koji su pripadali Lidijskom kraljevstvu, da se pobune protiv svog vladara. Ponuda je odbačena, zbog čega je Kir okupio vojsku i krenuo u vojni pohod u Lidiju prilikom kog su mu se putem pridruživali mnogi narodi. Bitka kod Pterije završila je nerešenim rezultatom, pri čemu su obe strane pre zalaska sunca doživele velike gubitke. Lidijski kralj Krez povukao se u Sard sledećeg jutra[13].

Lidijski kralj Krez na slici Krezov dar od Klod Vignona iz 1629.

Za vreme boravka u Sardu, Krez je poslao apel svojim saveznicima da pošalju pomoć Lidiji. Ipak, pred kraj zime pre nego što su se Krezovi saveznici mogli okupiti, Kir je ušao duboko u Lidiju i opkolio Kreza u glavnom gradu Sardu. Nešto pre konačne bitke kod Timbre između Kira i Kreza, Harpag je savetovao Kira da postavi svoje deve ispred vojnika, što je trebalo uplaštiti lidijske konje koji nisu navikli na miris deva. Strategija je uspela i lidijska konjica se razbježala, a Kir je porazio i zarobio Kreza nakon opsade Sarda. Glavni lidijski grad bio je u Kirovim rukama, što je značilo konačan pad Lidijskog kraljevstva. Prema Herodotu, Kir je poštedio Krezov život i uzeo ga kao savetnika, što je protivno nekim prevodima Nabonidovih hronika u kojima se navodi kako je lidijski kralj bio pogubljen[14].

Pre nego što se vratio u glavni grad, Kir je Lidijcu po imenu Paktije poverio da prenese Krezovo blago u Persiju. Ali, ubrzo nakon Kirovog odlaska, Paktije je zakupio plaćenike i izazvao pobunu u Sardu protiv persijskog satrapa (lidijskog upravnika) Tabala. Kir je tada poslao Mazara, jednog od svojih vojskovođa da uguši pobunu, ali da dovode Paktija živog. Prilikom dolaska Mazara u Lidiju, Paktije je pobjegao u Joniju gde je zakupio plaćenike s kojima je napao grčke gradove Magneziju i Prijenu, gde je uhvaćen i poslat nazad u Persiju da ga kazne.

Mazar je nastavio sa osvajanjem Male Azije, ali je umro iz nepoznatih razloga prilikom ekspedicije u Joniji. Kir je tada poslao Harpaga da dovrši Mazarevo osvajanje Male Azije, a on je osvojio Likiju, Kilikiju i Fenikiju, koristeći posebne opsadne tehnike za probijanje gradskih zidina koje su bile nepoznate Grcima. Sa osvajanjima je završio oko 542. p. n. e. i vratio se u Persiju.

Novovavilonsko kraljevstvo

[uredi | uredi izvor]
Novovavilonsko carstvo oko 540. p. n. e., uoči Kirovog osvajanja

Godine 539. p. n. e. Kir je osvojio Elam i glavni grad kraljevstva Susu[15]. Pred kraj juna iste godine, njegova vojska pod komandom Gobrija, guvernera Guteje, napala je Opis na rijeci Tigris i porazila Vavilonske snage[16].

Do 10. novembra, grad Sipar je pokoren bez borbe jer njegovi stanovnici gotovo da nisu ni pružali otpor[16]. Verovatno je da se Kir upustio u pregovore sa vavilonskim generalima i tako dogovorom izbegao oružani sukob. VaVilonski kralj Nabonid je boravio u gradu u to vreme, ali je ubrzo pobegao u glavni grad Vavilon koji nije godinama posećivao.

Dva dana poslije, 12. novembra prema julijanskom, odnosno 7. novembra prema gregorijanskom kalendaru, Gubarove trupe ušle su u Vavilon u kojem nije zabilježen otpor[17]. Herodot objašnjava da su Persijanci nasamarili Vavilonce time što su preusmerili tok Eufrata u sporedni kanal zbog čega je dubina vode pala dovoljno nisko da su se persijski vojnici koritom reke provukli ispod odbrambenih prepreka u centar grada[traži se izvor]. Ubrzo nakon, 29. novembra, Kir je lično ušao u grad Vavilon i zarobio Nabonida[16].

Pre Kirove invazije na Vavilon, Novovavilonsko carstvo je osvojilo mnoga susedna kraljevstva. Sva podređena kraljevstva sada su pripala njemu, uključujući Siriju i Judeju.

Poslije pada Vavilona, Kir se proglasio „kraljem Vavilona, Sumera, Akada, i kraljem četiri kraja sveta“; zabeleženom na poznatom Kirovom cilindru, valjkastom zapisu položenom u temelje esagilskog hrama posvećenom glavnom vavilonskom bogu Marduku. Tekst cilindra opisuje Nabonida kao bezbožnog, dok pobednika Kira spominje kao miljenika Marduka. U nastavku se spominje kako je Kir unapredio životni standard stanovnika Vavilona, te da je pomagao izbeglicama i obnavljao hramove, zbog čega se njegov cilindar smatra kao prvi pisani spomenik o ljudskim pravima u historiji.

Prema Behistunskim natpisima Darija Velikog, Kirova vlast obuhvatala je najveće carstvo do tada u istoriji. Na kraju njegove vladavine, Ahemenidsko persijsko carstvo protezalo se od Male Azije i Judeje na zapadu do reke Ind na istoku.

Smrt

[uredi | uredi izvor]
Preslikano preko modernih državnih granica, Ahemenidsko carstvo pod Kirom Velikim protezalo se od Turske, Palestine i Jermenije na zapadu, do Kazahstana, Kirgistana i reke Ind na istoku. Persija je postala najveće carstvo antičkog doba.

Detalji o Kirovoj smrti se razlikuju prema zapisima. Herodot navodi da je Kir Veliki poginuo u žestokoj bici protiv Masageta, plemena iz južnih pustinja Kgaresma i Kizil Kuma na najjužnijem delu stepa u današnjem Kazahstanu i Uzbekistanu, gde je išao na nagovor Kreza da se obračuna sa njima na njihovoj zemlji.[18] Pleme Masageti bilo je u srodstvu sa Skitima sudeći prema oblačenju i načinu života; bili su vrsni konjanici. U cilju da osigura kraljevstvo, Kir je prvo poslao bračnu ponudu kraljici Tomiris, što je ona odbila. Zatim je odlučio teritoriju plemena Masageti zauzeti silom, pa je krenuo sa gradnjom mostova i brodova uzduž reke Jaksart (Sir Darja) koja ih je razdvajala. Kraljica Tomiris pozvala je Kira da zaustavi napad i da se njihove snage obračunaju na dostojanstven način, na unapred dogovorenom mestu, oko dan hoda od reke. On je prihvatio ponudu, ali je odlučio pripremiti im lukavu zamku. Naime, pleme Masageti nije poznavalo vino i njegove učinke. Postavio je logor na dogovorenom mestu i u njemu ostavio mnogo hrane i vina, te ga je ostavio na čuvanje najslabijim vojnicima, dok je one najsposobnije vojnike poveo sa sobom van logora. General Tomirisine vojske (ujedno i njen sin) Spargapis i njegova vojska napali su Kirov logor i porazili onaj slabiji deo persijske vojske što ga je ostao čuvati, nakon čega su počeli trošiti persijske zalihe hrane i vina, i tako se nesvesno napili što je znatno smanjilo njihove odbrambene sposobnosti. Tada ih je napao Kir sa glavninom svoje vojske i porazio, a Spargapis iako pošteđen i zarobljen, kad je došao svesti počinio je samoubistvo. Kada je čula za Kirovu pobedu ostvarenu lukavstvom, Tomiris se zaklela na osvetu i povela u borbu drugu grupu vojnika koje je lično predvodila. Kir je ubijen a njegove snage pretrpele su velike gubitke u bici koju je Herodot opisao kao najžešćom i najkrvavijom u karijeri Kira Velikog i u antici uopšte. Kad se bitka završila, Tomiris je naredila da se Kirovo telo dovede pred nju, da mu se odseče glava i baci u posudu sa krvi, kao simbolični čin osvete za ubistvo njenog sina.[18][19] Ipak, mnogi istoričari smatraju tu verziju priče upitnom, jer i sam Herodot je priznao kako je to ipak samo jedna od verzija o smrti Kira Velikog koja mu je ispričana. Međutim, drugi tvrde da su persijski vojnici uspeli vratiti njegovo telo ili da je Tomiris pronašla i razapela nekog drugog, a ne samog Kira ili njegovog dvojnika.

Ktezije u svojoj Persici navodi kako je Kir Veliki poginuo prilikom borbe s Derbicovom pešadijom potpomognutom skitskim strelcima i konjicom, te Indijcima sa slonovima. Prema njegovom izvoru, ovaj događaj dogodio se severoistočno od Sir Darje.

Alternativna verzija iz Ksenofontove Kiropedije je protivrječna ostalima jer tvrdi kako je Kir Veliki mirno umro u glavnom gradu Persije.[traži se izvor]

Konačna verzija o njegovoj smrti dolazi od Berosa, koji tvrdi da je Kir Veliki poginuo prilikom borbe sa dahaejskim strelcima severoistočno od Sir Darje.

Grobnica

[uredi | uredi izvor]
Grobnica Kira Velikog leži u Pasargadu u Iranu, i UNESKOV-ov je spomenik Svetske baštine od 2006.

Posmrtni ostaci Kira Velikog navodno su u gradu Pasargadu, gde grobnica postoji i dan danas za koju su mnogi sigurni da se radi o njegovoj grobnici. Strabon i Arijan jednako su opisali njegov grob, prema viđenjima Aristobula od Kasandrije, koji je u doba Aleksandra Velikog dvaput posetio grobnicu. Iako je antički grad u ruševinama, grobnica Kira Velikog je gotovo neoštećena; iako je zadnjih godina delimično obnovljena. Prema Plutarhu, epitaf na grobnici kaže:

Istorijski nalazi iz Vavilona upućuju na to da je umro u avgustu 530. p. n. e., i da ga je nasledio njegov sin Kambiz II. Njegov mlađi sin Smerdis je umro pre nego što je Kambiz krenuo u osvajanje istočnog fronta. Prema Herodotu, Kambiz je ubio brata da izbjegne svađe oko nasleđivanja carskog trona tokom njegovog odsustva. Kambiz II je nastavio očevu politiku teritorijalnog širenja i uspeo je pokoriti Egipat koji je dodao Persijskom carstvu, ali je umro nakon samo sedam godina vladavine. Nakon njegove smrti carstvom je sedam meseci vladao uzurupator Gaumata koji se prozvao Smerdisom, ali ga je sa prestola uklonio Darije Veliki.

Kir Veliki se slavi u Tanahu, ali je takođe kritikovan zbog verovanja u navodno lažne izveštaje Kuthita, koji su želeli sprečiti izgradnju Drugog hrama u Jerusalemu. Naime, oni su optužili Jevreje da spremaju pobunu pa je Kir odlučio prekinuti izgradnju hrama koji neće biti završen sve do 516. p. n. e. u vrijeme vladavine Darija Velikog.

Ostavština

[uredi | uredi izvor]
Kir Veliki je oslobodio Jevreje iz vavilonskog ropstva, vratio ih u Palestinu i sagradio im Drugi hram u Jerusalimu, čime je osigurao počasno mesto u judaizmu.

Citat knjige Čarls Friman, „Grčki uspeh“:


Kir Veliki je jednako prepoznatljiv i kao državnik i kao vojnik. Provodeći politiku velikodušnosti i poštovanja drugih lokalnih religija umesto ugnjetavanja, bio je u stanju pretvoriti pokorene narode u svoje gorljive pristalice[20]. Zbog političke infrastrukture koju je postavio, Ahemenidsko carstvo se zadržalo još dugo poslije njegove smrti.

Uspon Persije tokom njegove vladavine ostavilo je snažan pečat na tok svetske istorije. Persijska filozofija, književnost i religija imali su dominantnu ulogu u svetskim razmerama u narednih hiljadu godina. Uprkos islamskom osvajanju Persije u 7. veku i stvaranja islamskih hilafeta (kalifata), Persija je zadržala svoj dominantni uticaj i na islamsku kulturu tokom "Zlatnog doba islama", što je jedan od glavnih razloga uspešne islamske ekspanzije.

Mnoge post-ahemenidske dinastije (Seleukidi, Sasanidi, Pahlavi) tvrdili su da su nasljednici Kira Velikog. Mohamed Reza Pahlavi je slavio 2500. godišnjicu iranske monarhije 1971. godine, koja je završila revolucijom 1979. godine. Mnogi naučnici danas smatraju Kira Velikog jednakim ili većim od Aleksandra Velikog s obzirom na dostignuća.

Prema profesoru Ričard Fraj:[traži se izvor]


Ukratko, lik Kira je preživio kroz istoriju kao nešto mnogo veće od čoveka koji je osnovao carstvo. On je postao epitetom za visoke kvalitete koji su se očekivali od antičkih vladara, što je uključivalo herojske osobine poput osvajača koji je bio tolerantan i velikodušan jednako koliko hrabar i odvažan. Njegova ličnost uticala je na Grke i na samog Aleksandra Velikog, te naknadnim prenošenjem tradicije i na Rimljane, pa i danas na sve nas. Godine 1971. Iran je slavio 2500. godišnjicu Kirovog osnivanja Persijskog carstva.

Religija

[uredi | uredi izvor]
Zoroastrijski hram vatre u Jazdu (Iran, 2004)

Jedini poznati primer njegove religijske politike je njegov odnos prema Jevrejima u Vavilonu. Biblija tvrdi kako je ostatak jevrejskog stanovništva vraćen iz Vavilona u Obećanu zemlju, te kako je Kir naredio obnovu hrama u Jerusalemu. Sve ovo je u potpunosti objavljeno u Knjizi Ezre. Kao rezultat Kirove politike, Jevreji su ga slavili kao dostojanstvenog i legitimnog kralja. Kir je jedini ne-jevrejin opisan kao mesih (mesija) ili božanski kralj u Tanahu. Međutim, istovremeno su postojale i jevrejske kritike na njegov račun nakon što su se pročule laži od strane Kuthita, koji su želeli sprečiti izgradnju "Drugog hrama." Optužili su Jevreje da spremaju pobunu, pa je Kir obustavio izgradnju hrama koji neće biti završen sve do 516. p. n. e., u doba vladavine Darija Velikog.

Pojedini moderni muslimanski naučnici, smatraju da je lik iz Kurana Dhu al-Karnain zapravo Kir Veliki. Ova teorija je postavljena od strane sunitskog učenjaka Abula Kalama Azada i potvrđena od strane šiitskog učenjaka Alame Tabatabia u njegovom delu Tafsir al-Mizan.

Politika i filozofija

[uredi | uredi izvor]

Za vreme svoje vladavine, Kir je ostvario kontrolu nad velikom teritorijom osvojenih kraljevstava, postignutim zadržavanjem i širenjem medijskih satrapija (pokrajina). Daljnja organizacija osvojenih teritorija u provincije kojima vladaju lokalni kraljevi zvani satrapi, nastavljena je i u doba Darija I Velikog. Kirovo carstvo zahtjevalo je samo porez i regrute iz svih krajeva države.

Njegovo osvajanje započelo je novo doba u stvaranju carstava, gdje se velika superdržava sastoji od desetaka manjih država, rasa, religija i jezika, koje objedinjuje centralna vlast čija se moć projicira preko lokalne administracije. Ovaj politički sistem se održao vijekovima, a trajao je i u vrijeme invazija dinastije Seleukida, njihove vladavine Persijom kao i u vrijeme kasnijih iranskih dinastija Parta i Sasanida.

Godine 1992, ovaj vladar je uvršten u listu 100 najuticajnijih ljudi u istoriji, prema Mišel H. Hartu. U decembru 2003. tokom prihvatanja Nobelove nagrade za mir, Širin Ebadi se pozvala na Kira:

Ja sam Iranka, potomak "Kuruša" (Kira) Velikog. Taj car je na vrhuncu moći pre 2500 godina proglasio da ne želi vladati onima koji to ne žele. Obećao je da neće prisiljavati nikoga da promeni svoju religiju ili veru i da će poštivati sve manjine. Dokument Kira Velikog bi trebalo proučavati u istoriji ljudskih prava.[traži se izvor]

Njegova ostavština se oseća čak do dalekog Islanda i kolonijalne Amerike. Mnogi tvorci Sjedinjenih Država tražili su inspiraciju od Kira Velikog kroz radove poput Kiropedije. Na primer, Tomas Džeferson je imao dva primerka te knjige, koje je obavezno štivo za državnika jednako kao i Makijeveli „Vladalac“[21].

Kirov cilindar

[uredi | uredi izvor]
Kirov cilindar, tadašnji dokument koji proglašava Kira Velikog legitimnim kraljem Vavilona.

Jedan od retkih preživelih izvora informacija iz njegova doba je Kirov cilindar, dokument koji je on sam izdao na glinenom valjku. Cilindar je napravljen povodom persijskog osvajanja Vavilona 539. p. n. e. Tekst cilindra opisuje vavilonskog kralja Nabonida kao bezbožnog, dok pobjednika Kira spominje kao heroja miljenika boga Marduka. U nastavku se spominje kako je on poboljšao život stanovnika Vavilona, te da je izbeglicama obnavljao domove i gradio hramove.

Cilindar je bio postavljen unutar vavilonskih zidina kao kamen temeljac. Godine 1879, pronašao ga je asirsko-britanski arheolog Ormuz Rassam u temeljima Esagile (vavilonskog hrama bogu Marduku) a danas se čuva u Britanskom muzeju u Londonu. Pretpostavlja se da su direktori Britanskog muzeja i Iranskog nacionalnog muzeja u Teheranu dogovaraju privremeno premeštanje Kirovog cilindra u iranski Teheran za posebnu izložbu[22].

Prema zvaničnicima iz Britanskog muzeja, cilindar predstavlja dugu tradiciju mesopotamskih vladara u kojima su svoje vladavine obeležavali izjavama o političkim promenama[23]. Cilindar je sastavljen u formi dugotrajnih vavilonskih stilova, a sa političke strane predstavlja Kirovu poruku vavilonskom narodu u kojoj se proglašava legitimnim kraljem, i u kojoj obećava poštivanje verskih i političkih vavilonskih tradicija. Dokument se gotovo punih stotinu godina smatrao instrumentom karakteristične mesopotamske političke propagande. Početkom 70-ih godina 20. veka, iranski šah prihvatio je Kirov cilindar kao simbol 2500. godišnjice iranske monarhije, navodeći da je to „prvi pisani spomenik o ljudskim pravima u istoriji“. Cilindar je takođe privukao pažnju podacima o povratku Jevreja u Palestinu nakon vavilonskog ropstva[23], a također se smatra i potvrdom biblijskih tekstova iz Knjige o Jezdrini.

Vojna strategija

[uredi | uredi izvor]

Kira Veliki se smatra jednim od najvećih vojskovođa antičkog doba, kojeg je kasnije oponašao i Aleksandar Makedonski. Njegova strategija, hrabrost i lukavost doprineli su pokoravanju tadašnjih najvećih vojnih sila poput Medije, Vavilonije i Lidije, te stvaranju najvećeg carstva.

Opsada pasargadskog brda

[uredi | uredi izvor]

U proleće 551. p. n. e. medijski kralj Astijag sakupio je veliku vojsku od 150.000 ljudi i krenuo ugušiti persijsku pobunu predvođenu Kirom. Persijski vladar je komandovao mnogo manjom vojskom od 10.000 ljudi, uglavnom Persijskih besmrtnika (elitna teška pešadija). Uz brojnu inferiornost, persijski problem je bio što su sa sobom vodili cele porodice, uključujući žene, decu i starce. Kako bi neutralisao prednost Medijaca u njihovoj brojnosti, Kir Veliki je postavio svoju vojsku zajedno sa narodom na vrh strmog brda u blizini Pasargada. Medijci su pokušali iznenaditi Persijance napadajući istovremeno planinske prolaze i penjući se uz planinu ali Persijanci su ih odbacili. Idućeg jutra Astijag je odlučio napasti sa glavninom vojske, dok je deo Persijanaca videvši veliku vojsku pobegao na vrh brda gde su bili njihovi civili. Nakon što su ih navodno izvređale persijske žene nazvavši ih kukavicama, Persijanci se vraćaju na bojište i koristeći povoljan teren uništavaju medijsku vojsku koja je imala gubitke od oko 60.000 vojnika[24].

Bitka kod Timbre

[uredi | uredi izvor]

Kir je iznenadio lidijskog kralja Kreza samim početkom invazije na Lidiju za vreme zime i velikih hladnoća u Maloj Aziji, na šta lidijska vojska nije bila pripremljena, a njihovi saveznici poput Vavilonaca, Arapa i Grka nisu stigli prikupiti trupe za vojnu pomoć Lidiji. Ipak, lidijska vojska je brojala tri do četiri puta veći broj vojnika od persijske, a glavninu lidijske vojske je činila velika konjica. Na samom putu prema Lidiji, Kir Veliki je primetio da se konji iz njegove vojske plaše deva koje su im služile za teret, jer konji nisu navikli na njihov miris. Neposredno pre bitke, on je osnovao prvu vojnu jedinicu sastavljenu od deva koje je stavio na čelo svoje vojske. Strategija je uspela i na samom početku bitke kod Timbre moćna lidijska konjica se razbježala, a Kir je porazio Krezovu vojsku. Sam Krez je zarobljen nakon opsade Sarda iste godine, gde su se prema Kteziju Persijanci opet poslužili lukavstvom; general Oebar je savetovao Kira da persijski vojnici hodaju na motkama tako da izgledaju kao gigantski ratnici, što je navodno prestrašilo građane Sarda i dovelo do samog pada grada.[25], i zarobljivanja samo Kreza.

Pobeda nad Skitima

[uredi | uredi izvor]

Prilikom vojnih ekspedicija protiv polunomadskih plemena Skita u srednjoj Aziji, Kir je dogovorio bitku protiv vojske moćnog plemena Masageti. Uoči bitke, na dogovorenom mjestu odlučio im je pripremiti lukavu zamku. Vojsku je podijelio na dva dijela; slabiji dio trupa postavio je u slabo zaštićeni logor prepun hrane i vina, dok je snažniji dio vojske sakrio u neposrednoj blizini. Pleme Masageti nisu poznavali vino, niti učinke alkohola. General skitske vojske (ujedno i plemenski princ) napao je Kirov logor i porazio slabiji deo persijske vojske, nakon čega je njegova vojska počela jesti pronađenu hranu i piti vino, nesvesno se napivši što je znatno smanjilo njihove odbrambene sposobnosti. U mamurluku ih napada Kir s glavninom svoje vojske i sa lakoćom ih poražava.

Opsada Vavilona

[uredi | uredi izvor]

Persijska opsada Vavilona, u to vreme najvećeg i najbogatijeg grada na svetu, primer je jedne od najlukavijih opsada svih vremena, uporediva s legendarnom pričom o opsade Troje. Za opsadu grada Vavilona, Persijancima je poslužila rijeka Eufrat koja je prolazila kroz samo središte grada. Persijanci su nasamarili Vavilonce time što su preusmerili gornji tok rijeke u susjedni kanal, zbog čega je vodostaj rijeke opao ispod visine odbrambenih prepreka, odnosno na dovoljnu visinu da se persijski vojnici sakriveni provuku koritom u sam grad. Nakon ulaska persijske vojske u grad vavilonska vojska se ubrzo predala gotovo bez otpora, Kir je lično ušao u grad i zarobio vavilonskog kralja Nabonida[16], čime je Vavilon konačno bio pokoren.

Graditeljski projekti

[uredi | uredi izvor]
Dvorana za prijem (Apadan) u Pasargadu
Stub apadane u Pasargadu

Najznačajniji Kirov graditeljski projekt svakako je izgradnja Pasargada, novog glavnog grada Persije. Istoričar Strabon tvrdi da je Kir odabrao tu lokaciju zbog političkih razloga jer je tu pobedio Medijce, dok se kao izbor lokacije navode i estetski razlozi jer radi se o uzvišenju u dolini okruženoj planinama sa svih strana[26]. Izgradnja je počela 546. p. n. e. ili kasnije, i ubrzo je postao središtem političke moći velikog carstva. Osim kao administrativno središte, Pasargad je služio i kao odmaralište persijskom vladaru pa su u njemu izgrađeni brojni vrtovi, te sofisticiran sistem navodnjavanja pomoću kanata. Zahvaljujući tom vodovodnom sistemu i umijeću kontrolisanja pritiska, u pasargadskom vrtu izgrađen je linearni kanal dužine gotovo 1000 m uzduž kog su se nalazile malene fontane.

Srce kompleksa u Pasargadu čini tvrđava Tall-i-Takht („Prestolni brežuljak“) koja se nalazi na uzvišenju u odnosu na okolinu[27], te koja gleda na okolne „rajske“ vrtove sa južne strane. Tvrđava se sastoji od dva manja dela; rezidencijalne palate i dvorane za prijem („Apadana“), karakteristične za persijsku arhitekturu. Apadana ili dvorana za prijem sastoji se od brojnih stupova i ima pristup sa jugoistoka, gde gost prvo mora proći kroz vrata a onda preći most preko reke Pulvar[28]. Smeštaj i oblik kompleksa indiciraju da je prema kompleksu u Pasargadu oblikovana i kasnije sagrađena atinska Akropolja. Uopšte, umetnost i arhitektura u Pasargadu prestavljaju persijsko mešanje različitih tradicija koje objedinjava umetničke elemente Elama, Vavilonije, Asirije, Egipta i Anadolije.

Pasargad se smatra kolevkom popularnih „persijskih vrtova“, koji su uzori modernim parkovima u zadnjih 2500 godina. Karakteristika persijskih vrtova je pravougaoni oblik simetrično podeljen ortogonalnim glavnim komunikacijama na četiri dela formirajući raskrsnicu u unutrašnjosti parka. Tu se u bazenima i kanalima nalazila voda, dok su šetališta imala hlad od visokog rastinja. Pasargadski vrt ima kolosalne dimenzije od 2 x 3 km[29], a kanali sa vodom su se protezali gotovo kilometar u dužinu, dok su se male fontane nalazile svakih 16 m.

Nova istraživanja strukturalne tehnologije u Pasargadu pokazala su kako su persijski inžinjeri sagradili grad koji je mogao izdržati jake potrese, čak do 7. stepeni prema Rihterovoj skali[30]. Temelji graditeljskih tvorevina u Pasargadu građeni su tehnologijom izolovane baze temelja, koja se danas koristi pri izgradnji modernih osetljivih objekata poput nuklearnih elektrana, zbog zaštite od seizmičkih aktivnosti. Značajan doprinos graditeljstvu prestavlja i upotreba konstruktivnih veza (kopči) između kamenih blokova, koje su izgrađene od metala. Takav konstruktivni sistem zajedno sa izolovanom bazom temelja stvorili su uslove za izgradnju mnogo većih, viših i tanjih konstruktivnih elemenata, koji su svoj vrhunac doživeli u Persepolisu.

Legenda kaže da je u doba islamskog osvajanja Irana arapska vojska htela uništiti grobnicu, ali da je stanovništvo uverilo arapske komandante da se ne radi o grobnici Kira Velikog, već o grobnici majke kralja Salomona, što je poštedjelo njeno rušenje. Kao rezultat, natpis na grobnici zamijenjen je citatom iz Kurana i grobnica je postala poznata kao Qabr-e Madar-e Sulaiman, odnosno „grobnica Salomonove majke“. U današnje vreme postoje samo ruševine nekad veličanstvenog kompleksa u Pasargadu i njegovih vrtova, koje su uništili vreme, brojni potresi i osvajačka razaranja Makedonaca, Arapa te posebno Mongola. Osim arheološkog značaja, Pasargad je danas i popularno turistička atrakcija u Iranu.

Hronologija

[uredi | uredi izvor]

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ „Photius' excerpt of Ctesias' Persica (3), Livius.org”. Arhivirano iz originala 16. 10. 2010. g. Pristupljeno 30. 09. 2016. 
  2. ^ Achemenet.com
  3. ^ „Astijag, Livius.org”. Arhivirano iz originala 14. 05. 2011. g. Pristupljeno 30. 09. 2016. 
  4. ^ „Kir, Livius.org”. Arhivirano iz originala 07. 10. 2014. g. Pristupljeno 30. 09. 2016. 
  5. ^ Atosa, Livius.org
  6. ^ „Parmys, Livius.org”. Arhivirano iz originala 24. 05. 2009. g. Pristupljeno 30. 09. 2016. 
  7. ^ a b „Harpag, Livius.org”. Arhivirano iz originala 03. 11. 2005. g. Pristupljeno 30. 09. 2016. 
  8. ^ The birth and bringing up of Cyrus
  9. ^ Herodot, I. 114.
  10. ^ Herodot, I. 115.
  11. ^ Herodot, I. 116.
  12. ^ Cyrus overthroweth Astyages and taketh the kingdom to himself
  13. ^ „The History of Herodotus, prevod Georgea Rawlinsona”. Arhivirano iz originala 29. 06. 2011. g. Pristupljeno 30. 09. 2016. 
  14. ^ „Krez, Livius.org”. Arhivirano iz originala 29. 06. 2011. g. Pristupljeno 30. 09. 2016. 
  15. ^ Some Thoughts on Neo-Elamite Chronology, Jan Tavernier
  16. ^ a b v g „ABC 7: The Nabonidus Chronicle, Livius.org”. Arhivirano iz originala 11. 02. 2012. g. Pristupljeno 30. 09. 2016. 
  17. ^ Quelques éléments concernant la prise de Babylone par Cyrus, Gauthier Tolini
  18. ^ a b „Queen Tomyris of the Massagetai and the Defeat of the Persians under Cyrus (Herodot)”. Arhivirano iz originala 28. 06. 2011. g. Pristupljeno 01. 10. 2016. 
  19. ^ „Tomyris, Queen of the Massagetae, Defeats Cyrus the Great in Battle”. Arhivirano iz originala 29. 12. 2014. g. Pristupljeno 01. 10. 2016. 
  20. ^ Kir Veliki, Walter Goetz
  21. ^ Preview Cyrus The Great (Spenta Productions)
  22. ^ „Cyrus Cylinder to Be Returned to Iran”. Arhivirano iz originala 13. 2. 2012. g. Pristupljeno 1. 10. 2016. 
  23. ^ a b „Cyrus Cylinder (British Museum)”. Arhivirano iz originala 29. 4. 2011. g. Pristupljeno 1. 10. 2016. 
  24. ^ Max Duncker, „Historija antike“ (The History of Antiquity book), 7. svezak. str. 352.
  25. ^ „Oebar (Oebares), AncientLibrary.com”. Arhivirano iz originala 19. 10. 2012. g. Pristupljeno 1. 10. 2016. 
  26. ^ „Pasargad, Livius.org”. Arhivirano iz originala 03. 03. 2016. g. Pristupljeno 01. 10. 2016. 
  27. ^ Pasargad, Google Maps
  28. ^ Pasargad (Iran Chamber)
  29. ^ „Restoration of Cyrus' Tomb to be Resumed (Payvand)”. Arhivirano iz originala 01. 05. 2019. g. Pristupljeno 01. 10. 2016. 
  30. ^ „Pasargadae Can Withstand Earthquakes (Payvand)”. Arhivirano iz originala 24. 06. 2011. g. Pristupljeno 01. 10. 2016. 

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]
Kir Veliki na Vikimedijinoj ostavi.

ostali:

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Кир_Велики&oldid=27800776”