Kičevo u Narodnooslobodilačkoj borbi

Pogled na Kičevo neposredno pred početak Drugog svetskog rata, razglednica iz 1937. godine.

Dogovorom fašističkih zemalja 20. aprila 1941. određena je linija razgraničenja između dva saveznika Bugarske i Italije. Zapadnu Makedoniju sa gradovima Tetovo, Gostivar, Kičevo, Debar, Struga i prespanska sela, u početku su okupirale nemačke snage, a potom su posebnim ukazom predati fašističkoj Italiji. Italijani su, pak, civilnu vlast predali albanskim vlastima. Jedna prefektura i četiri podprefekture potpale su pod njihovu vlast. Sukob interesa između Italije s jedne strane i fašističke Bugarske s druge strane, dogodio se upravo u Kičevskoj oblasti, pa su se uporedo pojavili proalbanski kolaboratori na strani Italije i probugarski komiteti u službi Bugarske, a protiv makedonskog naroda.

Prvi pokušaji organizacije

Makedonski narod je, uporedo sa ovim događajima, odmah počeo da organizuje pokret otpora. Glavnu ulogu u organizaciji imao je Kuzman Josifovski − Pitu, koji je u leto 1940. osnovao partijski komitet, ali ne i organizaciju, koju su činili: Đorđi Ikonomov (sekretar), i članovi i Drage Bogeski, Pepe Jovanoski, Pero Volnaroski i Tome Bukleski. Pitu je ponovo posetio Kičevo aprila 1941, zajedno sa Trajkom Boškoskim - Tarčanom, ali ni ovoga puta nije formirana partijska organizacija. To se dogodilo tek posle treće posete, 10. oktobra 1941. godine, kada su se mnogi mladi ljudi koji su bili na školovanju i radu širom Jugoslavije već vratili u Kičevo.

U kući Borisa Aleksovskog – Karče, tokom ovog sastanka, formirana je prva partijska ćelija u Kičevskoj oblasti, a za sekretara je izabran Pepe Jovanoski, a članovi Drage Bogeski, Peco Čingoski, Niko Pusoski, Boris Aleksovski, Boris Grujoski, Janko Mihajloski i Vladimir Poležinoski.

Okupacija Kičeva

Ulazak italijanske vojske u Kičevo 1941. godine.

Spomen-ploča posvećena štrajku kičevskih železničara, održanom 1942. godine.

Represije koje su izvršili balisti u Slivovu, 1943.

Povlačenjem demarkacione linije Kičevo je potpalo pod italijansko-albansku vlast, a u neposrednoj blizini grada su se nalazile i bugarske okupatorske snage, koje su imale druge planove za deo teritorije koji je potpao pod upravu italijanskih snaga.

Pre svega, ukinuti su svi vojni, sudski, prosvetni i upravni organi, a na njihovom mestu otvorene albanske institucije u kojima je službeni jezik bio samo albanski, a sve u cilju unošenja mržnje između makedonskog i albanskog stanovništva. Ovim su počele da se formiraju lokalne balističke bande na čelu sa Mefailom Šehuom.

Spaljeno je nekoliko sela (Izvor, Popolžani, Karbunica), a ubistva su počinjena u selima Osoj, Jagol, Bigor Dolenci, Karbunica, Oslomej i u nekoliko drugih, a sve u cilju zastrašivanja lokalnog makedonskog stanovništva i potčinjavanja novoj okupatorskoj vlasti. Kao najkrvavije događaje narod je zapamtio streljanje pripadnika organizacije iz sela Karbunica u novembru 1943, kao i paljevine i ubistva u selu Klenoec. Najveći zločin u na području Kičeva počinjen je maja 1944. godine, poznat kao krvavi Đurđevdan, kada su balisti, nakon pljačke sela Ivančišta i Klenoec, spalili selo Popoec i njihovi seljani su ih okupili ispred seoske crkve, gde su ih posle batinanja neki seljani (uglavnom muškarci) žive bacili u vatru. Isto su ponovili i u selu Malkoec.

Formiranje prvih partizanskih jedinica

Komunistička partija Makedonije je podnela najveći teret u organizaciji otpora i borbi za slobodu. Lokalitet Lopušnik je izabran kao neformalni vojni i politički centar za organizovanje i delovanje u kičevskom regionu. U neposrednoj blizini je preneta iz Bituše prva štamparija „Goce Delčev“, gde je izlazilo partizansko glasilo, koje je uređivao Kočo Racin.

U aprilu 1943. godine formiran je prvi Kičevski partizanski odred „Kozjak“. Kasnije su im se pridružili borci Kruševskog NOP odreda „Pitu Guli“, Mavrovskog NOP odreda „Korab“, kao i borci iz Debarca. Tako je 21. maja 1943. godine formiran Kičevsko-mavrovski NOP odred.

Narodnooslobodilačka borba

Odred „Mirče Acev“ na paradi kroz oslobođeno Kičevo, 12. septembar 1943.

Miting u slobodnom Kičevu, 26. septembar 1943.

Prve akcije ovih boraca bile su: napad na karabinjersku stanicu u Slivovu (Ohridska oblast), kao i na zgradu opštine Brždani. Izvođene su i diverzantske akcije sečenjem telefonskih stubova i rušenjem mostova. Njihova akcija od 14. juna 1943. imala je snažan uticaj, kada je napadnut italijanski voz u Preseki. Ova akcija je podigla i moral među stanovništvom koje se sve više uključivalo u Narodnooslobodilački pokret.

Prvo oslobođenje Kičeva

Kapitulacijom Italije, u noći između 8. i 9. septembra 1943, razbuktale su se borbe u ovom kraju. Albanski i malesijski makedonski odred uspeli su da razoružaju italijansku komandu u gradu Debru, deo divizije „Firenca“ Italijanske armije koje su se povlačile ostavljale su pustoš po selima, a paralelno sa njima, nemački i bugarski okupatori pokušali su da se probiju i zauzmu svoje položaje. Dana 11. septembra 1943, jedinice Prvog kičevskog i Drugog mavarskog odreda zauzele su Kičevo. Time je Kičevo postalo prvi oslobođeni grad u Makedoniji tokom Drugog svetskog rata. Sledećeg dana im se pridružio Prvi NOP bataljon „Mirče Acev“, koji je stvorio slobodnu teritoriju od Bukovićkog prevoja do sela Botun, sa dva oslobođena grada, Kičevom i Debrom. Stanovništvo ovog kraja uživalo je slobodu 21 dan. Pored uspostavljanja narodne vlasti, otvorena je prva škola na makedonskom jeziku u selu Podvis, a organizovan je kulturni i zabavni život širom grada i okolnih sela.

Drugo zauzimanje Kičeva

Nemačke trupe su zajedno sa balističkim snagama Džeme i Mefaila napale stražarski položaj na prevoju Buković, gde je u neravnopravnoj borbi četa predvodila komesarom Mirkom Milevskim pružala otpor tokom celog dana . U ovoj bici 1. oktobra 1943. poginula je cela četa pod komandom Mileskog, uključujući i samog Mirka. Time je i Kičevo potpalo pod drugu okupaciju. Dana 6. oktobra su se brojne nemačke i balističke grupe sukobile sa makedonskim partizanima u selu Klenoec, gde je njihov proboj zaustavljen frontalnom borbom u samom selu. Među žrtvama su bili Josif Josifovski Sveštarot, Mite Trpeski kao i Trajan Belev.

Posle skoro celog meseca Kičevo je ponovo oslobođeno 1. novembra 1943, pri čemu je zarobljeno 19 nemačkih vojnika sa potpukovnikom Hedlerom, kao i 30 balista. Posle samo četiri dana, partizanske jedinice su bile prinuđene da se povuku i ponovo ustupe grad okupatoru.

Konačno oslobođenje Kičeva

Posle nepunih godinu dana praćenih nekoliko napada i borbi sa okupatorom, 1. septembra 1944. posle višečasovne borbe Kičevo je oslobođeno po treći put. Grad je nekoliko puta menjao status između oslobođenog i okupiranog grada. Za konačnu slobodu koju Kičevo uživa do danas, presudne su bile borbe koje su otpočele 14. novembra kod sela Tajmište i Kolari, kojima su borbe prenete na sam grad, pa je 15. novembra 1944. Kičevo konačno oslobođeno.

Ovako opisuje sećanje predsednik Saveza boraca iz Kičeva Vlado Dejanoski o prvom oslobođenju Kičeva:

Kičevo je grad koji je šest puta oslobađan od neprijatelja, koji je mnogo stradao u ovom ratu, pa se danas sa ponosom sećamo prvog oslobođenja grada, koji je bio i prva oslobođena teritorija u Makedoniji. Prvo oslobođenje Kičeva trajalo je 21 dan, u kom periodu je otvorena prva škola na maternjem makedonskom jeziku u selu Podvis, čiji je učitelj bio Vasilko Risteski iz istog sela. 26. septembra na gradskom trgu na terasi muzeja održan je veliki javni skup na kome se okupljenim građanima, pored ostalih, obratio Svetozar Vukmanović Tempo. 21. dana slobode Kičevo jake nemačke jedinice su preko Bukovića ušle na slobodnu teritoriju, nakon čega su se partizanske jedinice i odredi povukli iz grada i prebacili svoje snage u Debarcu. Poslednje oslobođenja Kičeva dogodilo se 15. novembra 1944. godine i bilo je to šesto oslobođenje grada, koji se može pohvaliti bogatom istorijom obogaćenom mnogim značajnim događajima.

Bilans žrtava je bio 217 poginulih boraca iz Kičeva i okoline, 106 civilnih žrtava i još 232 žrtve iz drugih delova Makedonije i tadašnje Jugoslavije.

Galerija

• Spomen-obeležja Narodnooslobodilačke borbe sa područja Kičeva i okolice
• 
  Spomen-kosturnica na brdu Kitino kale iznad grada
• 
  Muzej „Zapadna Makedonija u NOB“
• 
  Spomen-ploča na Muzeju, posvećena formiranju narodne vlasti tokom prvog oslobođenja grada 1943. godine
• 
  Spomen obeležje palim borcima u NOV, u selu Klenovcu
• 
  Olga Miceska
• 
  Ibe Palikuća
• 
  Janko Mihajloski
• 
  Iseni Akinoski
• 
  Drage Bogeski
• 
  Levko Stefanoski - Tarzan
• 
  Oštećen natpis
• 
  Tane Caleski
• 
  Mirko Milevski

Vidi još

• Kičevski partizanski odred „Kozjak“
• Kičevsko-mavrovski partizanski odred
• Spomen-kosturnica u Kičevu
• Muzej „Zapadna Makedonija u NOB“

Literatura

• Enciklopedija Jugoslavije (knjiga peta). „Jugoslavenski leksikografski zavod“, Zagreb 1962. godina.
• Vojna enciklopedija (knjiga četvrta). „Vojnoizdavački zavod“, Beograd 1972. godina.
• Makedonska enciklopedija (knjiga prva). „MANU“, Skoplje 2009. godina.