Korisnik:Zoka998/pesak

Podrinjski i srednjobosanski rudarski bazen u XIV veku

Podrinjski rudarski bazen

Podrinjski rudarski bazen poznat je po vrlo razvijenom rudarstvu još u rimsko doba. Ovaj bazen obiluje raznim rudama, posebno rudom srebra i olova, a njegovi rudnici veoma rano su postali aktivni. Naime, Sasi su, izgleda, prešli iz Rudnika u srpski deo Podrinja i otpočeli rudarske radove početkom XIV veka.

Trešnjica je rudnik koji je prvi proradio. U dubrovačkoj arhivskoj građi zabeležena je 1312-1313. godine, a kasnije se više ne pominje u izvorima. Rudnik i naselje nalazili su se na rečici Trešnjici, desnoj pritoci reke Drine, gde i danas ima dosta tragova starog rudarstva.

Lipnik je, po nastanku, drugi rudnik u Podrinjskom bazenu, a u dokumentima je naveden 1319. godine. Sredinom XIV veka (1346) u Lipniku je postojala katolička parohija. Ovaj rudarski trg smešten je jugoistočno od Trešnjice, u njenoj neposrednoj blizini. Tu se nalazi lokalitet Veliki Majdan, gde je, posle Srebrenice, nađeno najviše ostataka starog rudarstva: podzemni radovi, alat i pribor (vitlovi, lampe), troskišta i dr. Ostaci okana su veoma brojni i idu do dubine od 187 m ispod površine. Lipnik, kao i Trešnjica, više se ne pominju u izvorima, ali rudarstvo u ovom kraju nije zamrzlo sredinom XIV veka.

Rudarska aktivnost pomerenaje u obližnju Crnču, gde su Dubrovčani bili nastanjeni 1367. godine. Pored Dubrovčana, u Crnči je bilo i Sasa, a u njenim rudnicima kopani su srebro i bakar tokom narednih decenija, odnosno sve do pada ovih krajeva pod tursku vlast.

Oko Crnče su bili rasuti mnogi rudarski radovi, a neki od njih i danas su vidljivi. Ostaci rudarskih potkopa postoje oko Krupinske reke, na mestu zvanom Crveni ili Crvenje. Okna su bila na potesu Laze u Bijelim vodama, zatim kod sela i reke Velika reka, na mestu Majdan, kod potoka Brezovice i dr. Gomile troske nalaze se oko Krupinske reke, potoka Brezovice, Rudnog potoka itd. U Crnči postoje i lokaliteti koji podsećaju na rudarski i privredni karakter ovog kraja, kao na primer, Rude i Duganje. Istočno od Crnče nalazi se Postenje, a severno Jagodnja Glava, gde takođe ima tragova starog rudarstva.

Gvozdena ruda

Gvozdena ruda dobijala se na mnogim mestima u Srbiji i Bosni. Osim toga, u svim rudnicima srebronosnog olova proizvodilo se gvožđe. Jer, da bi se došlo do srebronosnog olova moralo se kopati kroz šešir od gvozdenih ruda. Proizvodnja gvožđa u ovim rudnicima bila je veoma razvijena, ali je uglavnom podmirivala lokalne potrebe, pre svega, služila je za izradu rudarskog alata i pribora. Proizvodnja gvožđa ostala je najverovatnije na nivou zanatske delatnosti, kojom su se bavili kovači. Međutim, i zanatlije su unapredile proizvodnju pa su, pored običnog gvožđa, izrađivale i čelik. Car Dušan je poklonio manastiru Svetih Arhanđela kod Prizrena kovača „sa kolom gvozdenim“ i obavezom da daje crkvi „70 nad mernih gvožđa“ (nado je količina jednog topljenja gvožđa) i „bliznice" (čelik) koliko je crkvi potrebno.

Poznato je da trgovina gvožđem nije bila isplativa zbog visokih prevoznih troškova. Stoga je o rudnicima gvožđa ostalo malo svedočanstava u pisanim izvorima. U prvoj polovini XIV veka u srpskim poveljama izričito se pominju rudnici i topionice gvožđa u Gluhoj Vasi kod Novog Pazara, Altinu kod manastira Dečana i na Trstenoj na padinama Kopaonika kod Kosovske Mitrovice. Rudnik u Altinu pripadao je manastiru Dečanima, a rudnik na Trstenoj manastiru Svetih Arhanđela kod Prizrena.

Gluha Vas, kasnije Gluhavica, najpoznatiji je rudnik gvožđa u srednjovekovnoj Srbiji. Nalazio se oko 20 km južno od Novog Pazara. Prvi put se pominje u Svetostefanskoj povelji kralja Milutina iz 1314-1316. godine. Naime, ovom poveljom srpski kralj je predao u posed manastiru Banjskoj Gluhu Vas, topionicu i rudare (I Gluha vas, kolo vse i s rudari), a takođe i dohotke koji su ranije pripadali vladaocu. Narednih godina kralj Stefan Dečanski ponovo je raspolagao rudnikom, a prihodi od njega davani su manastiru Dečanima (i da uzimaju na vsakogodište u Gluhoj Vasi po 50 nadi gvožđa). Rudnik je i dalje nastavio sa proizvodnjom i preradom gvožđa. Sudeći po dubrovačkoj arhivskoj građi, Gluhavica je bila poznata kao trgovačko mesto sa carinom, a takođe i kao sedište kadije krajem XIV i u prvoj polovini XV veka.

Stari rudarski radovi u Gluhoj Vasi odvijali su se na dva mesta: prvi i najobimniji bio je na levoj strani Kovačke reke, kod mesta zvanog Rupe, a drugi u selu Rudje. Ostaci nekadašnjih topionica nalaze se na Kovačkoj i Smolućkoj reci. Do sada je evidentirano 10 troskišta.

Za razliku od Gluhe Vasi, rudnika koji je bio aktivan oko jednog stoleća, Altin i Trstena kasnije se više ne pominju u izvorima.

Rudarsko područje severoistočne Srbije

Rudarsko područje severoistočne Srbije eksploatisano je, za razliku od antičkog perioda, veoma malo u srednjem veku. Tu se nalazio Železnik, rudnik olova, bakra i gvožđa. Železnik u Kučevu, kako se navodi u dubrovačkoj arhivskoj građi, bilo je naselje gde su već 1358. godine odlazili Dubrovčani i trgovali olovom. Ovaj rudnik nesumnjivo je bio aktivan i narednih decenija, ali je, izgleda, početkom XV veka počeo da slabi i opada. Dubrovčani ističu da je 1433. godine zapusteo, pa ga trgovci više nisu posećivali.

Međutim, još uvek se ne zna gde se tačno nalazio rudnik Železnik. Jedni smatraju da je bio na rečici Železnik, koja se kod Majdanpeka uliva u Pek, drugi da je u pitanju Železnik kod Beograda. Prema najnovijem mišljenju bio je smešten između Avale i Kosmaja. Naime, u turskim popisima nastalim krajem XV i u prvoj polovini XVI veka, Železnik je „rudnik srebra i olova“, kao i sedište nahije, a bio je između sela Stojnika, Baba, Parcana i Guberevca. U tom kraju ima nekoliko toponima koji upućuju na stare rudarske radove. U selu Babe postoje potesi Kolišta i Točak, a u Stojniku Duboka jama.

Srednjobosanski rudarski bazen

U bosanskom delu Podrinja centar rudarske delatnosti bio je u Srebrenici, koja se razvila nedaleko od rimske Domavije. Srebrenica se javlja u dokumentima 1352. godine i već tada u njoj su boravili Dubrovčani. Do kraja XIV veka postala je najvažniji rudnik i najznačajnije gradsko naselje bosanske države. Najveći napredak dostigla je pod srpskom vlašću u prvoj polovini XV veka. Tu su se okupljali mnogi strani trgovci, posebno Dubrovčani, tako da je već krajem XIV veka obrazovana snažna dubrovačka naseobina. Srebrenica je, kao sva važnija rudarska mesta, imala kovnicu novca u drugoj polovini XIV veka, koja je, sa manjim prekidima, radila i u prvoj polovini XV veka.

Glavni proizvodi srebreničkih rudnika bili su srebro i, u nešto manjem obimu, olovo. Tragovi stare rudarske delatnosti sačuvani su na mnogim mestima. U srednjem veku postojalo je više rudarskih revira i topionica. Troskišta se nalaze kod Gradine, na reci Kiževici, Saškoj reci i dr. I danas mnogi toponimi svedoče o staroj rudarskoj aktivnosti: Špat, Sase, Vitlovac, Pećišta, Crvena rijeka itd. Srebrenica je upravo i dobila ime po bogatim nalazištima srebra.

U blizini Srebrenice razvila su se poslednjih decenija XIV veka manja mesta — Pusta Srebrenica i Ponor. Pusta Srebrenica najpre je navedena u povelji kralja Dabiše iz 1392. godine. Kao rudnik i naselje pominje se i kasnije, tokom prve polovine XV veka. Položaj Puste Srebrenice još nije utvrđen.

Početak eksploatacije bosanskih rudnika ne može se tačno odrediti. Po svemu sudeći, to je bilo u prvim godinama vladavine bana Stjepana II Kotromanića (1332-1355). U povelji iz 1339. godine, kojom ban Stjepan II daje Trogiranima slobodu trgovanja, prvi put se pominju razni rudarski proizvodi — zlato, srebro i bakar. U Bosni su, kao i u Srbiji, značajnu ulogu u razvoju rudarstva imali nemački rudari Sasi. Za sada ostaje otvoreno pitanje da li su te rudnike otvarali Sasi iz Brskova, odnosno njihovi potomci, ili je bilo novih talasa kolonista iz Ugarske ili još daljih zemalja.

Srednjobosanski rudarski bazen

U srednjobosanski rudarski bazen ubrajaju se rudnici Ostružnica, Fojnica i Kreševo, a bili su bogati raznim rudama, u prvom redu, srebrom, zatim olovom, bakrom i gvožđem.

Ostružnica je najstariji do sada poznati rudnik u ovom bazenu. U izvorima se prvi put javlja 1349. godine i već tada je bila nastanjena Dubrovčanima. Ovaj rudnik bio je aktivan samo nekoliko decenija, jer mu se od osamdesetih godina XIV veka gubi svaki trag u dokumentima.

Fojnica se pominje nekoliko godina posle Ostružnice, odnosno 1365. godine. Tu su boravili i radili Sasi i Dubrovčani, koji su, između ostalog, bili i vlasnici rudarskih okana.

U rudniku Kreševo proizvodnja se odvijala poslednjih decenija XIV veka, a o njegovom radu saznaj e se na osnovu jedne zabeleške iz 13 81. godine.

Severno od rudarskog bazena srednje Bosne, u rudniku Tusovači, kopala se gvozdena ruda. O Busovači postoji samo jedan podatak, i to iz 1371. godine. Gvožđe se retko izvozilo s obzirom na njegovu malu vrednost i teško će oko transporta putevima koji su tada bili veoma slabi.

Rudarski bazen severoistočne Bosne

U rudarskom bazenu severoistočne Bosne počela je intenzivna eksploatacija olova u drugoj polovini XIV veka. Ovom rudarskom bazenu pripadali su, pored čuvenog rudnika Olovo, i rudnici Kamenica i Ćeće.

Kamenica se javlja u izvorima 1376, a nekoliko godina kasnije i rudnik Olovo (1382). Međutim, Kamenica i Olovo bili su, izgleda, jedno naselje. Olovo je po bogatstvu svojih ruda i dobilo ime. Tu se kopalo olovo, koje je bilo kvalitetnije od ostalih vrsta i zvalo se „plumbumdulce“ ili re-đe „plumbumsubtile". Stoga se Olovo, posle Srebrenice, vrlo brzo razvilo u glavni rudarski i trgovački centar na čitavom bosanskom području. U blizini Olova nalazio se rudnik Ćeće koji je poznat samo na osnovu izvora iz 1382. godine.

U rudarskim naseljima srednjovekovne bosanske države sačuvani su mnogi tragovi stare rudarske delatnosti, a to su, u prvom redu, jame, zatim troske od iskopane rude i toponimi vezani za rudarsko-tehničku terminologiju. U okolini Fojnice i Kreševa ustanovljeni su brojni rudarski toponimi, dobrim delom nemačkog porekla. U oba rudarska mesta sačuvan je naziv Šćona (od Stollen), a postoje i jazovi kojim je dovođena voda za ispiranje iskopane rude poznati pod nazivom jažve. U Fojnici se javljaju sledeći toponimi: Rupnovci, Svrdlovac, Rupe, Osmica, Ašple (od Haspel— vitao za izvlačenje rude), a u Ostružnici — Majdan, Huntača, Batište, Zlatni dol, Rudnik i drugi

Vidi još

• Bosansko-podrinjski kanton
• Podrinje
• Srednjobosanski rudarski okrug

Literatura

A. Handžić, Najraniji turski izvori o rudnicima i trgovina u Bosni, Prilozi Instituta za istoriju 10, 2 (1974) 155-162.

A. Handžić, Rudnici u Bosni od druge polovine HV do početka HVII vijeka, Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine II, Sarajevo 1987, 5-38.

A. Handžić, Rudarstvo i rudarski trgovi u drugoj polovini HV vijeka, Radovi sa simpozijuma Rudarstvo i metalurgija Bosne i Hercegovine od praistorije do početka HH vijeka, Zenica 1999, 283-306

B. Hrabak, Dubrovačka rudarska i trgovačka naseobina u Zaplanini pod Turcima, Naša reč 2 (1951) 50-54

B. Hrabak, Dubrovačka naseobina u kopaoničkom rudniku Belom Brdu, Ogledi 1952, 55-66

B. Hrabak, Dubrovački ili bosanski azur, Glasnik Zemljanog muzeja 9 (1954) 33-42