Kult ličnosti

Religijski kult ličnosti, statua Bude (Gandara, 1-2. v.)

Religijski kult ličnosti Isusa Hristosa, mozaik u Vizantijskom stilu, iz katedrale u Čefaluu, 1131.

Politički kult ličnosti, Sovjetski poster koji prikazuje Staljina, Sovjetski Azerbejdžan, 1938.

Kult ličnosti je termin koji označava javno je nekritičko naglašavanje i obožavanje političke ili verske ličnosti kao nepogrešivog vođe. Kult ličnosti predstavlja vrstu idolatrije - obožavanje društva prema „velikom vođi“.

Kult ličnosti se javlja kada režim države - ili, ređe, pojedinca - koristi tehnike masovnih medija, propagandu, „veliku laž“, spektakl, umetnost, patriotizam i demonstracije organizovane od strane vlade i mitinge kako bi kreirala idealizovanu, herojsku sliku lidera, dostojnu obožavanja, često kroz neupitno laskanje i hvaljenje. Kult ličnosti sličan je apoteozi, izuzev toga što je ustanovljen na osnovu modernih tehnika socijalnog inženjeringa, obično od strane države ili partije u jednopartijskim državama i državama sa dominantnom partijom. Često se viđa u totalitarnim i autoritarnim državama.

Oblici kultova ličnosti su karakteristični za mnoge diktature, ali mogu i postojati u demokratskim sistemima. Različiti kultovi ličnosti su postojali na primer u fašističkoj Italiji Benita Musolinija, Nacističkoj Nemačkoj Adolfa Hitlera, kao i u komunističkim diktaturama poput Rumunije, Sovjetskog Saveza, Bugarske, Albanije, Jugoslavije i dr.

Izraz je prvi put upotrebio Nikita Hruščov u izveštaju na zatvorenoj sednici tokom poslednjeg dana 20. kongresa Komunističke partije Sovjetskog Saveza 1956. godine, gde je veličanje Josifa Visarionoviča Staljina i ceo sistem političkih, propagandnih i represivnih mera koji se tim veličanjem služio, posebno u toku poslednja dve decenije Staljinove vlasti označio kao kult ličnosti. U govoru, Hrušov, koji je bio prvi sekretar Komunističke partije - zapravo, lider države – kritikovao je lionizaciju i idealizaciju Josifa Staljina, implicitno, njegovog komunističkog savremenika Mao Cedunga, kao suprotnost marksističkoj doktrini. Govor je naknadno objavljen i postao je deo procesa „destaljinizacije“ kroz koji je prošao Sovjetski Savez. To doba je takođe nazvano „periodom kulta ličnosti“. Navedeni su: zloupotreba vlasti, represalije protiv političkih protivnika, koje su uključivale i njihovo uništenje, partijske čistke, masovno deportovanje „neprijatelja naroda“, često i sasvim neupućenih građana.

Sve te zloupotrebe, velikih razmera i posledica, trebalo je, uz falsifikate o istorijskim događajima i Staljinovoj ulozi u njima, da obezbede nesmetano sprovođenje Staljinove samovoljne vlasti. Kult ličnosti se diferencirao kao poseban oblik autokratske vladavine koja se zasniva na sveprisutnoj birokratizaciji društvenog i političkog života.

Pozadina

Avgusto od Prima Porte, 1. vek posle Hrista

Carski kult antičkog Rima poistovećivao je careve i pojedine članove njihovih porodica sa božanski sankcionisanim autoritetom Rimske države. Kroz istoriju, monarsi i drugi vladari često su dobijali ogromno poštovanje i pridodavani su im nadljudski kvaliteti. Posredstvom principa božanskog prava kraljeva, u srednjevekovnoj Evropi na primer, rečeno je da su vladari na dužnosti voljom Boga. Stari Egipat, Carski Japan, Inke, Asteci, Tibet, Siam (sadašnji Tajland), i Rimsko carstvo su naročito poznati po redefinisanju monarha u “bogove-kraljeve”. 2

Širenje demokratskih i sekularnih ideja u Evropi i Severnoj Americi u 18. i 19. veku otežalo je monarsima da sačuvaju ovu auru. Međutim, razvoj masovnih medija kao što je radio, koji je usledio nakon toga, omogućio je političkim liderima da projektuju svoju pozitivnu sliku na mase ljudi kao nikad pre. Upravo iz ovih okolnosti u 20. veku uzdigli su se najozloglašeniji kultovi ličnosti. Često su ovi kultovi oblik političke religije.

Termin “kult ličnosti” verovatno se pojavio u engleskom jeziku oko 1800-1850, uz francusku i nemačku upotrebu. Prvobitno nije imao političke konotacije već je umesto toga bio blisko povezan sa romantičarskim “kultom genija”. Prva politička upotreba ove fraze nalazi se u pismu Karla Marksa upućenom nemačkom političkom radniku, Vilhelmu Blosu, 10. novembra 1877. godine.

Niko od nas ne nosi trunku popularnosti. Dopustite mi da citiram jedan dokaz ovoga: takva je bila moja averzija prema kultu ličnosti [originalno Personenkultus] da u vreme Internacionala, kada sam bio opterećen brojnim pokretima […] da mi pruže javnu čast, nikad nisam dozvolio ijednom od ovih da uđe u domen publiciteta […]

Stanovnici Severne Koreje koji se klanjaju statuama Kim Il-sung (levo) i Kim Džong Il na Mansude Velikom Spomeniku

Karakteristike

• Preterana pokornost stanovništva prema vođi
• Nekritičnost prema iskazima vođe
• Opasnost za život i zdravlje disidenata, hapšenja, i likvidacije režimskih kritičara
• Preterana prisutnost slika i slogana na primer u privatnim domovima, školama i firmama, kao i u svim medijima
• Označavanje javnih objekata, škola, ulica, trgova, sportskih objekta, gradova, u skladu sa vođom (npr Staljingrad, Titograd, Titov Veles, Trg Maršala Tita …)
• Često apsurdne korelacije između osoba u raznim sferama života i velikog vođe.

Postoji više pogleda na to šta konstituiše kult ličnosti u lideru. Istoričar Jan Plamper pisao je da kultovi ličnosti modernog doba pokazuju pet karakteristika koje ih razlikuju od „njihovih prethodnika“. Kultovi su sekularni i „usidreni u popularnoj suverenosti“; svi njihovi objekti su muškarci; targetiraju celu populaciju, ne samo dobrostojeće ili vladajuću klasu; koriste masovne medije; i postoje onde gde masovni mediji mogu biti kontrolisani dovoljno da spreče uvođenje „rivalskih kultova“.

U svom delu Šta je karakter i zašto je zaista važan, Tomas A. Rajt navodi, „Fenomen kulta ličnosti odnosi se na idealizovanu, čak nalik bogu, javnu sliku pojedinca svesno oblikovanu i formiranu kroz konstantnu propagandu i izlaganje medijima. Kao rezultat, pojedinac je u mogućnosti da manipuliše drugima potpuno na osnovu uticaja ličnosti koja je javna…perspektiva kulta ličnosti fokusira se na često plitke, spoljašnje slike koje mnoge javne ličnosti kultivišu kako bi stvorile idealizovanu i herojsku sliku.

Adrijan Teodor Popan definiše kult ličnosti kao „kvantitativno preteranu i kvalitativno ekstravagantnu javnu demonstraciju slavljenja lidera“. On takođe identifikuje tri uzročna „nužna, ali dovoljna, strukturalna uslova, i zavisna od putanje lanca događaja koji, zajedno, vode do formacije kulta: naročita kombinacija patrimonijalizma i klijentelizma, nedostatak neslaganja, i sistematsko falsifikovanje koje prožima kulturu društva“.

Uloga medija

Mediji igraju instrumentalnu ulogu u stvaranju kultova ličnosti nacionalnih lidera.

Tomas A. Rajt saopštava da „postaje očigledno da harizmatični lider, naročito u politici, sve više postaje proizvod medija i samoizlaganja“. Takođe, fokusirajući se na medije u Sjedinjenim Američkim Državama, Robert N. Bela dodaje da „je teško odrediti opseg u kome mediji odražavaju kult ličnosti u politici Amerike i u kojoj meri su ga stvorili. Svakako, nisu ga stvorili sami, ali su isto tako sigurno doprineli tome. U svakom slučaju, američkom politikom dominiraju ličnosti političkih lidera u obimu koji je redak drugde u modernom svetu…u personalizovanoj politici poslednjih godina „harizma“ lidera možda je skoro u celosti rezultat izloženosti medijima.“

Uživajući u ponovljenom izbornom uspehu; naročito njegovoj trećoj pobedi na izborima 2008. godine, Silvio Berluskoni, italijanski medijski tajkun i političar koji je bio premijer Italije u 4 vlade, bio je najkontroverzniji predsednik vlade u Evropskoj uniji. On je većinski vlasnik Mediaset-a i posedovao je italijanski fudbalski klub A. C. Milan od 1986. do 2017. godine. Magazin Forbs rangirao ga je kao 12. na listi najmoćnijih ljudi na svetu usled njegove dominacije u politici Italije 2009. godine.

Svrha

Često, jedan lider bude povezan sa ovom revolucionarnom transformacijom i postane tretiran kao blagonaklon „vodič“ nacije bez koga se transformacija u bolju budućnost ne bi dogodila. Ovo je generalno bilo opravdanje za kultove ličnosti koji su se uzdigli u totalitarnim društvima, kao što su kultovi Adolfa Hitlera, Josifa Staljina, i Mao Cedunga. Divljenje Mao Cedungu ostalo je široko rasprostranjeno u Kini. U decembru 2013. godine, anketa Global Times-a otkrila je da je preko 85% Kineza videlo Maoa u pozitivnom svetlu. Jan Plamper argumentuje da, dok je Napoleon III načinio neke inovacije, Benito Musolini bio je onaj od koga je 1920-ih u Italiji potekao model diktatora kao kultne ličnosti koji su kasnije imitirali Hilter, Staljin i drugi, koristeći moći propagande totalitarne države.

Pjer du Boa argumentuje da je kult Staljina bogato konstruisan kako bi ozakonili njegovu vladavinu. Mnoga promišljena izvrtanja i neistine su korišćene. Kremlin je odbio pristup arhiviranim spisima koje bi mogle da otkriju istinu, dok su glavna dokumenta uništena. Fotografije su modifikovane a dokumenta izmišljena. Ljudi koji su poznavali Staljina bili su prisiljeni da pruže „zvanične“ iskaze koji bi odgovarali ideološkim zahtevima kulta, naročito jer ju je i sam Staljin prezentovao 1983. u Kratkom kursu o istoriji Komunističke partije (boljševika) Sovjetskog Saveza, koji je postao zvanična istorija.

Istoričar Dejvid L. Hofman navodi „Kult Staljina bio je centralni deo staljinizma, i kao takav bio je jedna od naistaknutijih odlika vladavine Sovjeta… Mnogi pripadnici staljinizma navode kult kao integralni deo Staljinove moći ili kao dokaz Staljinove megalomanije.“

U popularnoj kulturi

Američki bend Living Colour dobio je Gremi nagradu za najbolji rok performans 1990. godine za njihovu pesmu „Kult ličnosti“. Pesma uključuje reference na sledeće ličnosti: Mahatma Gandi, Džon F. Kenedi, Benito Musolini, Frenklin D. Ruzvelt, Josif Staljin, i Malkom X.

Galerija

• 
  Statua Mao Cedunga u modernoj Kini
• 
  Portret Mustafe Kemala Ataturka u Istanbulu, Turska
• 
  Poster Ibrahima Rugove u Prištini, Kosovo (Kosovo i Metohija)
• 
  Bista Ferdinanda Markosa, Filipini
• 
  Džordž Vašington naslikan pored grčkih bogova
• 
  Statua Josipa Broza Tita u Podgorici, Crna Gora
• 
  Spomenik Zoranu Đinđiću u Prokuplju, Srbija
• 
  Spomenik Franji Tuđmanu u Kaštelama, Hrvatska

Primeri kultova ličnosti

• Adolf Hitler u Nacističkoj Nemačkoj
• Benito Musolini u fašističkoj Italiji
• Vladimir Lenjin u Sovjetskom Savezu
• Josif Staljin u Sovjetskom Savezu
• Vladimir Putin u Rusiji
• Aleksandar Lukašenko u Belorusiji
• Kim Il Sung u Severnoj Koreji
• Kim Džong Il u Severnoj Koreji
• Sadam Husein u Iraku
• Ugo Čavez u Venecueli
• Fidel Kastro u Kubi
• Josip Broz Tito u SFR Jugoslaviji
• Slobodan Milošević u SR Jugoslaviji
• Aleksandar Vučić u Srbiji
• Fransisko Franko u Španiji
• Nikolaje Čaušesku u Rumuniji
• Mao Cedung u Kini

Vidi još

• Kult simbola

Literatura

• Apor, Balázs; Jan C. Behrends; Polly Jones; E. A. Rees, ur. (2004). The Leader Cult in Communist Dictatorships: Stalin and the Eastern Bloc. Palgrave Macmillan. ISBN 9781403934437. .
• The leader cult in communist dictatorships : Stalin and the Eastern Bloc. Palgrave Macmillan. 11. 10. 2004. ISBN 978-1403934437. 
• Heller, Klaus (2004). Personality Cults in Stalinism. Isd. ISBN 978-3-89971-191-2. 
• Personality cults in Stalinism / Personenkulte im Stalinismus (1. Aufl izd.). V & R Unipress. 2004. ISBN 978-3899711912. 
• Cohen, Yves (2007). „The cult of number one in an age of leaders”. Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History. 8 (3): 597—634. doi:10.1353/kri.2007.0032. 
• Gill, Graeme (1984). „Personality cult, political culture and party structure”. Studies in Comparative Communism. 17 (2): 111—121. 
• Melograni, Piero (1976). „The Cult of the Duce in Mussolini's Italy” (PDF). Journal of Contemporary History. 11 (4): 221—237. Pristupljeno 7. 9. 2018. 
• Morgan, Kevin (2017). International Communism and the Cult of the Individual Leaders, Tribunes and Martyrs under Lenin and Stalin. 
• Paltiel, Jeremy (1983). „The Cult of Personality: Some Comparative Reflections on Political Culture in Leninist Regimes”. Studies in Comparative Communism'. 16: 49—64. 
• Petrone, Karen. “Cult of Personality”. in Encyclopedia of Russian History, vol 1. pp. 348–350 edited by J. R. Millar (2004).
• Polese, Abel; Horák, Slavomir (2015). „A tale of two presidents: personality cult and symbolic nation-building in Turkmenistan”. Nationalities Papers. 43 (3): 457—478. 
• Rutland, P. “Cult of Personality”. in The Encyclopedia of Political Science vol 1, p 365; edited by G. T. Kurian (CQ Press, 2011).
• Tucker, Robert C. (1979). „The Rise of Stalin's Personality Cult” (PDF). American Historical Review. 84 (2): 347—366. Arhivirano iz originala (PDF) 27. 02. 2021. g. Pristupljeno 7. 9. 2018. 
• Vassilev, Rossen. “Cult of Personality”. in International Encyclopedia of the Social Sciences (2008) edited by W. A. Darity Jr.
• Georg, Lukács (1962). Reflections on the Cult of Stalin. First published: as “Brief an Alberto Carocci” in the special issues of Nuovi Argomenti, Nos. 57-58, 1962, devoted to the discussion of the Twenty-second Congress of the Communist Party of the Soviet Union; it was subsequently published as “Privatbrief über Stalinismus, Brief an Alberto Carocci” in Forum, Nos. 115-117, 1693; abridged English translation, published 1963;. 
• Samadoghlu, Vagif (1999). Stalin's Personality Cult - Three Times I Changed My Mind. Azerbaijan International. 
• Pollard, John (1998). Mussolini's Rivals: The Limits of the Personality Cult in Fascist Italy. 

Spoljašnje veze

• Why Dictators Love Kitsch by Eric Gibson, The Wall Street Journal, August 10, 2009