Manastir Pećka patrijaršija

Za razdoblje u istoriji SPC, kada je sedište patrijaršije bilo u manastiru Pećke patrijaršije pogledajte stranicu Pećka patrijaršija.

Za druge upotrebe, pogledajte Pećka patrijaršija (višeznačna odrednica).

Manastir Pećka patrijaršija
Kompleks crkava u Pećkoj patrijaršiji
Svetska baština Uneska
Zvanično ime	Srednjovekovni spomenici na Kosovu
Mesto	Peć, Opština Peć, Srbija
Koordinate	42° 39′ 40″ S; 20° 15′ 56″ I
Kriterijum	Kulturna: ii, iii, iv
Referenca	724.
Upis	2004. (28. sednica)
Dodatni upis	2006.
Ugroženost	2006 –

Manastir Pećka patrijaršija jeste skup crkava na domaku Peći, kraj Pećke Bistrice, a na ulazu u Rugovsku klisuru. Pećka patrijaršija je jedan od najznačajnijih spomenika srpske prošlosti. U njoj se vekovima nalazilo sedište i mauzolej srpskih arhiepiskopa i patrijarha. Od svoga postanka u 13. veku, Patrijaršija je okupljala učene bogoslove, vrsne književnike i obdarene umetnike i svi su oni u njoj ostavljali svedočanstva o svom pregalaštvu. Stoga je ona danas ne samo staro središte srpske crkve, već i mesto gde se čuva značajna umetnička zaostavština. Ovde se nalazi Spomenik prirode Šam-dud star oko 750 godina.

Manastirski hramovi

Podizanje hramova

Hram posvećen Svetim apostolima podigao je u trećoj deceniji 13. veka arhiepiskop Arsenije I. Njegovom zaslugom crkva je oslikana oko 1260. godine. Arhiepiskop Nikodim (1321—1324), uz severnu stranu crkve Svetih apostola, podigao je hram Svetog Dimitrija, a arhiepiskop Danilo II (1324—1337), s južne strane, izgradio je crkve posvećene Bogorodici Odigitriji i Svetom Nikoli. Ispred zapadnih fasada hramova Svetog Dimitrija, Svetih apostola i Svete Bogorodice Odigitrije podigao je i monumentalnu pripratu u vidu velelepnog otvorenog trema.

U vreme patrijarha Makarija Sokolovića elegantni otvori s dvojnim arkadama su zazidani. Čitava istorija stilova srednjovekovnog zidnog slikarstva može da se sagleda na zidovima pećkih crkava.

Živopisanje hramova

Pećka patrijaršija pre rekonstrukcije

Crkva Svetih apostola ukrašavani su i oko 1300. godine, zatim oko 1350, potom oko 1375. godine i u dva navrata u XVII stoleću. Crkva Svetog Dimitrija živopisana je prvi put u vreme patrijarha Joanikija, oko 1345. godine, a novi sloj fresaka oslikao je Georgije Mitrofanović, oko 1619/20. Bogorodičina crkva je dobila freske pre 1337, a priprata je oslikavana u XIV i XVI stoleću, dok je Crkvu Svetog Nikole 1673/74. živopisao slikar Radul. Manastir se permanentno konzervatorski štitio.

Manastir danas

UNESKO je proglasio manastir Pećku patrijaršiju za mesto svetske kulturne baštine kao deo srednjovenovnih spomenika na Kosovu 13. jula 2006. godine, kada je ujedno sa ostalim manastirima upisan i na listu svetske baštine koja je ugrožena.

Kompleks manastirskih crkava krajem novembra 2008. ofarban je u crvenu boju, poput manastirske crkve u Žiči, što je izazvalo burne reakcije u stručnim krugovima, kako među onima koji taj čin osuđuju, tako i među onima koji ga opravdavaju.

Manastir je do 2013. godine čuvao KFOR, a od tada kosovska policija.

Mošti svetog Jevstatija počivaju pod spudom u hramu. Mošti patrijarha srpskog Spiridona nalaze se u crkvi Svetog Dimitrija.

Igumaniji Pećke patrijaršije Mati Haritini (Panić) dodeljen je Sretenjski orden prvog stepena (2024).

Kompleks

Crkva	Fotografija	Napomene
Crkva Svetih apostola (takođe poznata kao crkva Svetog spasa)		Sagrađane u prvoj polovini XIII stoleća.
Crkva Svetog Dimitrija		Sagrađena oko 1324. godine.
Crkva Bogorodice Odigitrije		Sagrađena oko 1337. godine.
Crkva Svetog Nikole		Sagrađena oko 1337. godine.

Istorija Pećke eparhije

Crkva sv. Nikole koja se oslanja na Bogorodičinu crkvu tokom rekonstrukcije

Tačno vreme osnivanja matične crkve u Pećkoj patrijaršiji nije poznato. Na mestu gde je sada Patrijaršija, još je za života Svetog Save (arhiepiskop 1219—1233) osnovan metoh manastira Žiče, tadašnjeg sedišta srpske arhiepiskopije. Želeći da središte srpske crkve bude na manje ugroženom mestu i bliže središtu države, arhiepiskop Arsenije I (1233—1263) podigao je na ovom žičkom metohu kod Peći Crkvu Svetih apostola. Ubrzo, oko 1250. godine, po njegovom nalogu, ona je bila i živopisana. Nešto kasnije, hram se počeo nazivati i Sveti Spas, što je preuzeto kao spomen na posvećenje Žiče. Sa severne strane ovog najstarijeg hrama, arhiepiskop Nikodim (1317—1324) podigao je Crkvu Svetog Dimitrija, oko 1320. godine.

Deceniju kasnije, oko 1330, njegov naslednik, poznati književnik i arhiepiskop Danilo II (1324—1337) sagradio je s južne strane Svetih apostola hram posvećen Bogorodici Odigitriji, da bi i njemu pridodao s južne strane crkvicu Svetog Nikole. Ispred tri glavne crkve, arhiepiskop Danilo II je potom podigao monumentalnu pripratu, a ispred nje visoku pirg-kulu. U vreme arhiepiskopa Joanikija II (1338—1346; patrijarh 1346—1354), oko 1345, do tada neživopisan hram Svetog Dimitrija, dobio je freskodekoraciju. Tokom XIV stoleća obavljene su i manje prepravke u crkvi Svetih apostola, pa su neki delovi hrama naknadno islikavani. Od XIII do XV stoleća, pa i kasnije, sve do XVII stoleća, u crkvama Patrijaršije sahranjivani su pećki arhiepiskopi i patrijarsi.

Posle turskog osvajanja srpske države, tokom nekog vremena zamrla je aktivnost u Pećkoj patrijaršiji, tim pre što je Ohridska arhiepiskopija preuzela upravu nad nekadašnjom srpskom crkvenom teritorijom. Obnova crkvene organizacije Srba nastupila je 1557. što je udahnulo nov život manastiru, jer je Patrijaršija ponovo postala središte srpske crkve. Već 1565, posle prepravke, živopisana je skoro cela Danilova priprata. U isto vreme, obnavljaju se i ikonostasi u pećkim crkvama i popunjava se riznica. Drugu značajnu obnovu započinje patrijarh Pajsije I (1614—1647): crkve se prepokrivaju olovnim pločama, hram Svetog Dimitrija se arhitektonski utvrđuje, da bi 1620/21. ugledni slikar Georgije Mitrofanović u njemu ponovio gotovo polovinu fresaka. On je iste godine živopisao i staru manastirsku trpezariju. Nešto kasnije, patrijarh Pajsije pristupio je i delimičnoj obnovi crkve Svetih apostola — 1633/1634. zapadni deo hrama ukrašen je zidnim slikama u kome su stare freske dosta stradale. Iste godine je prepokrivena i trpezarija. Sredinom XVII stoleća, Pećka patrijaršija uspostavila je veze i s Ruskim carstvom. Njeni igumani u Rusiji dobijali su poklone, kako u novcu, tako i u štampanim knjigama i bogoslužbenim predmetima.

Nova veća obnova Pećke patrijaršije zbila se u doba patrijarha Maksima Skopljanca (1655—1674). Za kratko vreme, manastirski kompleks je ograđen (1672/73), živopisana je crkvica Svetog Nikole (1673/74), a potom je izrađen i ikonostas za nju (1677). U vreme Velikog turskog rata, krajem XVII stoleća, Pećka patrijaršija je prošla kroz teška iskušenja. Pećka riznica je tada bila skrivena u jednom kubetu manastira Gračanice, ali su je 1688. Turci našli i opljačkali. Pominje se da je pećko blago bilo toliko veliko da je bilo potrebno devet konja da bi ga odvuklo. Kada je patrijarh Arsenije III Crnojević (1674—1690) otišao u Austriju 1689, pećki paša Mahmud Begović opljačkao je sve što se u Patrijaršiji steklo. Kasnije je patrijarh Mojsije Rajović (1712—1725) s mukom otkupio otetu zemlju, a 1720. podigao je ogradu oko manastirskih zdanja. Godine 1722, crkva Svetih apostola dobila je nov ikonostas.

Austrijsko-turski rat od 1737. do 1739. doneo je takođe velike nevolje Pećkoj patrijaršiji. U drugoj velikoj seobi Srba 1739, patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta (1725—1737) prenosio je u međuvremenu prikupljene dragocenosti u Sremske Karlovce. Miho Milišić, austrijski konzul, objavio je 1779. godine knjigu Horografija Pećke patrijaršije.

Tokom druge polovine XVIII i u XIX stoleću, u sve težim ekonomskim prilikama, u Pećkoj patrijaršiji nije bilo značajnijih umetničkih poduhvata, ali se uporno nastojalo da se manastir održi. U crkvi Svetog Dimitrija, pop Simeon Lazović iz Bijelog polja naslikao je nov ikonostas 1803, a tri godine potom njegov sin Aleksije izradio je neke ikone za Patrijaršiju.

Nešto kasnije, 1831, Pećka patrijaršija je bila još jednom opljačkana, sada od strane Arslan-paše bosanskog. Sredinom XIX stoleća, preduzimljivi igumani podigli su nova zdanja u manastiru: 1847. u jugozapadnom delu porte na jazu obnovila se vodenica, a 1850. sagradila se do nje konak. Oko 1863. izrađen je bogato rezbaren Bogorodičin tron u crkvi Bogorodice, a 1875. Avram, sin poznatog Diča Zografa iz debarskog kraja, obnovio je zidne slike u crkvama Patrijaršije, posebno u Svetim apostolima. Pećki esnafi s upravom manastira 1889. podigli su zid s istočne strane porte. Krajem XIX stoleća, tačnije 1895, sagradio se reprezentativni konak u severozapadnom delu porte, a 1912. nastao je novi zid s južne strane porte. „Turci i Arnauti su vrlo često navaljivali” na manastir u ovo vreme, a neki su ga branili - tako se 1924. pominje „stari Arnautin” Žuja, koga zovu „patrijaršijski vojvoda”, čiji je otac poginuo braneći manastir.

Posle završetka Prvog svetskog rata, u Pećkoj patrijaršiji je, posle ujedinjenja srpske crkve, ustoličen prvi patrijarh obnovljene Patrijaršije, patrijarh srpski Dimitrije 1924. Otada se svi srpski patrijarsi ustoličuju u Pećkoj patrijaršiji. Tokom 1931. i 1932, obavljeni su zamašni konzervatorski radovi pod rukovodstvom arh. Đurđa Boškovića koji su Pećkoj patrijaršiji delimično vratili prvobitni izgled. I posle Drugog svetskog rata, u kompleksu Patrijaršije, izvedeni su, u nekoliko mahova, značajniji konzervatorski zahvati i arheološka ispitivanja. Novi konak, sa zapadne strane od priprate, sagrađen je 1981.

Arhimandrit Irinej Vujanović bio je iguman manastira od (1922—1960).Arhimandrit Irinej Vujanović bio je iguman manastira od (1922—1960). Starešine manastira bile su: Fevronija Božić (1960—2015), Mati Haritina (2015—danas). Julijana Božić bila je monahinja manastira od 1957 do 2013, rođena sestra igumanije Fevronije i Varvare Božić.

Paljenje Pećke patrijaršije

U rano proleće 1981. godine širom AP Kosova i Metohije došlo je do pobune širokih razmera od strane albanske nacionalne zajednice. Iako je ovo izgledalo kao nezadovoljstvo studentata Prištinskog Univerziteta zbog loše hrane u menzi, vrlo brzo su agenti ŠIK preuzeli vođstvo i pokrenuli ustanak.

U talasu nasilja koji je poznat kao Kosovsko proleće, došlo je do upada albanskih ekstremista u portu Pećke patrijaršije 16. marta 1981. kada su spaljeni konaci manastira. Ovo je bila samo jedna u niz pravoslavnih svetinja i spomenika kulture koji su se našli na udaru. Cilj je bio oterati Srbe iz južne pokrajine.

Sredinom aprila 1981. ustanak je ipak ugušen zalaganjem generala Branka Mamule, načelnika Generalštaba JNA u Beogradu koji je poslao tenkovske jedinice i razbio demonstrante koji su hteli prisajedinjenje matici Albaniji odnosno obnovu šovinističke ideje iz Drugog svetskog rata, poznato kao Velika Albanija.

Letopis

Srpsku knjigu „Plač Stare Srbije” nabavili su 1864. godine u Peći, čitaoci iz manastira. Bili su to: arhimandrit Hrisjant, jeromonah Hadži Rafail, jeromonah Melentije, jeromonah Kiril, monahinja Katarina, Iva Tufekdžija epitrop manastirski i pop Stefan „Prizrenac — taksidiot Sv. Patrijaršije”.

Dokumentarni film

• Pećka patrijaršija, trodelni dokumentarni TV film serijala „Svedoci vekova“ snimljen je 1989. godine prema scenariju Dr Sretena Petkovića i Petra Savkovića u režiji Dragoslava Lutovca, muziku je komponovao Zoran Hristić, u produkciji RTB-a.

Galerija

• 
  Manastir Pećka patrijaršija, fotografija iz juna 1980
• 
  Kula u dvorištu manastira
• 
  Sahrana Save II
• 
  Šam-dud, drvo koje raste u porti manastira Pećka patrijaršija i staro oko 750 godina
• 
  Stara mletačka karata, izrađena oko 1690, na kojoj je naznačeno da se Peć nalazi u Srbiji

Unutrašnjost crkve sv. Nikole i Bogorodičine crkve

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Vidi još

• Pećka arhiepiskopija
• Pećka patrijaršija
• Istorija Pećke patrijaršije
• Istorija Srpske pravoslavne crkve
• Arhiepiskop Danilo II
• Katastih Pećke patrijaršije
• Mati Fevronija
• Staro patrijaršijsko groblje

Napomene

• Napomena: Sadržaj ovog članka je jednim delom ili u celosti preuzet sa http://www.sanu.ac.rs. Nosilac autorskih prava nad materijalom je dao dozvolu da se isti objavi pod slobodnom licencom. Dokaz o tome se nalazi na OTRS sistemu, a broj tiketa sa konkretnom dozvolom je 2009072410055859.

Literatura

• Bazić, Miljojko M. (2007). Identitet i kulturno nasleđe Srba. Beograd: Naučna KMD. 
• Bogdanović, Dimitrije (1981). „Preobražaj srpske crkve”. Istorija srpskog naroda. knj. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 315—327. 
• Vásáry, István (2005). Cumans and Tatars: Oriental Military in the Pre-Ottoman Balkans, 1185–1365. Cambridge: Cambridge University Press. 
• Đurić, Vojislav J.; Ćirković, Sima; Korać, Vojislav (1990). Pećka patrijaršija. Beograd-Priština: Jugoslovenska revija, Jedinstvo. 
• Erić, Slobodan (2006). Kosovo i Metohija: Argumenti za ostanak u Srbiji. Beograd: Udruženje građana Cer. 
• Zirojević, Olga (1984). Crkve i manastiri na području Pećke patrijaršije do 1683. godine. Beograd: Istorijski institut, Narodna knjiga. 
• Ivanović, Milan (2013). Metohija: spomenici i razaranja. Novi Sad; Beograd: Prometej; Službeni glasnik. 
• Janićijević, Jovan, ur. (1998). The Cultural Treasury of Serbia. Belgrade: IDEA, Vojnoizdavački zavod, Markt system. 
• Janković, Marija (1985). Episkopije i mitropolije Srpske crkve u srednjem veku (Bishoprics and Metropolitanates of Serbian Church in Middle Ages). Beograd: Istorijski institut SANU. 
• Komatina, Ivana (2016). Crkva i država u srpskim zemljama od XI do XIII veka. Beograd: Istorijski institut. 
• Krstić, Branislav (2003). Saving the Cultural Heritage of Serbia and Europe in Kosovo and Metohia. Belgrade: Coordination Center of the Federal Government and the Government of the Republic of Serbia for Kosovo and Metohia. 
• Ljubinković, Radivoje (1975). The Church of the Apostles in the Patriarchate of Peć. Belgrade: Jugoslavija. 
• McAllester, Matthew (2001). Beyond the Mountains of the Damned: The War Inside Kosovo. New York-London: New York University Press. 
• Mijović, Pavle (1960). Pećka Patrijaršija. Beograd: Turistička štampa. 
• Mileusnić, Slobodan (2007). Vodič kroz manastire u Srbiji. Beograd: MST Gajić, Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja. 
• Petković, Sreten (1982). The Patriarchate of Peć. Belgrade: Serbian Patriarchate. 
• Popović, Svetlana (2002). „The Serbian Episcopal sees in the thirteenth century (Srpska episkopska sedišta u XIII veku)”. Starinar. 51 (2001): 171—184. 
• Slijepčević, Đoko M. (1938). „Ukidanje Pećke patrijaršije 1766” (PDF). Bogoslovlje. 13: 250—307. Arhivirano iz originala (PDF) 03. 05. 2019. g. Pristupljeno 03. 05. 2019. 
• Slijepčević, Đoko M. (1962). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 1. Minhen: Iskra. 
• Subotić, Gojko (1975). The Church of St. Demetrius in the Patriarchate of Peć. Belgrade: Jugoslavija. 
• Tričković, Radmila (1980). „Srpska crkva sredinom XVII veka”. Glas SANU. 320 (2): 61—164. 
• Tričković, Radmila (1994). „Srpski patrijarh Kalinik I: Druga obnova Pećke patrijaršije”. Istorijski časopis. 39 (1992): 87—118. 
• Ferrari, Silvio; Benzo, Andrea (2014). Between Cultural Diversity and Common Heritage: Legal and Religious Perspectives on the Sacred Places of the Mediterranean. London & New York: Routledge. 
• Warrander, Gail; Knaus, Verena (2010). Kosovo (2nd izd.). Bradt Travel Guides. 

Spoljašnje veze

• „Manastir Pećka patrijaršija — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU. 
• Eparhija raško-prizrenska i kosovsko-metohijska
• Manastir Pećka patrijaršija Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. jun 2015)
• Pećka patrijaršija-Fond Blago
• Pećka patrijaršija - Projekat Rastko
• Fotografija novog izgleda Pećke patrijaršije
• Patrijaršija - temelji srpskog duha („Večernje novosti“, feljton, 26. novembar - 4. decembar 2008)
• Pećka patrijaršija se sprema za ustoličenje patrijarha („Politika“, 28. septembar 2010)
• Milan Ivanović: Metohija - spomenici i razaranja
• Ram Žujo, poslednji vojvoda pećke patrijaršije... ("Politika", 13. avg. 1939, str. 19)
• Pećka Patrijaršija – Čuvar naše budućnosti (SPC, 6. oktobar 2022)