Manastir Sveti Nikita

Manastir Sveti Nikita
Manastir Sveti Nikita
Osnovni podaci
Tip	pravoslavni manastir
Jurisdikcija	Makedonska pravoslavna crkva — Ohridska arhiepiskopija
Osnivanje	14. vek
Osnivač	Stefan Uroš II Milutin
Posvećen	Sveti Nikita Gotski
Arhitektura
Stil	Srpsko-vizantijski
Lokacija
Mesto	Opština Čučer-Sandevo
Država	Severna Makedonija
Koordinate	42° 6′ 27″ N 21° 22′ 48″ E
Manastir Sveti Nikita Manastir Sveti Nikita na karti Severne Makedonije

Manastir Sveti Nikita je srpski srednjovekovni pravoslavni manastir koji se nalazi na padinama Skopske Crne Gore, petnaestak kilometara severozapadno od Skoplja, između sela Banjani, Čučer i Gornjani. Manastir je posvećen Svetom velikomučeniku Nikiti, i zadužbina je srpskog kralja Milutina.

Položaj

Na zapadnim padinama Skopske Crne Gore, skoro podjednako je udaljen od sela Banjani, Čučer i Gornjani, što je imalo kao posledicu da je njegov položaj različito određivan u naučnoj literaturi. Čuveni engleski arheolog, Artur Evans, zahvaljujući kome je Sveti Nikita prvi put pomenut u stručnoj literaturi, dovodi manastir u vezu sa Banjanima. Svetozar Tomić i Atanasije Petrović, dvojica srpskih naučnika koji su prilikom svojih etnografskih istraživanja posetili Svetog Nikitu na samom početku 20. veka, povezali su ga u svojim spisima sa Gornjanima, jer se manastir nalazi u ataru tog sela. Ugledni francuski vizantolog, Gabrijel Mije, ga je prvi doveo u vezu sa Čučerom, gde ga u svojim studijama navodi isključivo kao „Čučer”, bez pominjanja patrona manastira, a kasnije su tako postupili i mnogi drugi istraživači, pa je naziv tog sela postao sinonim za manastir u naučnoj literaturi. Međutim, srednjovekovni izvori najčešće pri određivanju položaja manastira i crkve Svetog Nikite pominju Skoplje. Tako, na primer, hrisovulja vizantijskog cara Mihaila IX Paleologa kojom su na traženje kralja Milutina potvrđeni novi i stari posedi Svetog Nikite govori o „manastiru Svetog velikomučenika Nikite blizu Skoplja”. Slično Svetog Nikitu pominju i jedna od sačuvanih verzija Milutinove svodne (opšte) povelje Hilandaru, stari srpski prevod jedne hrisovulje vizantijskog cara Andronika II i Milutinova povelja za hilandarski pirg u Hrusiji, sa potvrdom arhiepiskopa Save III. Najzad, originalni akt Andronika II, izdat hrusijskom pirgu decembra 1324, na molbu kralja Stefana Dečanskog, pominje Svetog Nikitu samo uopšteno u oblast Skoplja, a isto na sličan način čini i srpski arhiepiskop Danilo II u žitiju kralja Milutina.

Istorija

O najstarijem periodu u istoriji manastira Svetog Nikite sačuvano je veoma malo podataka. Najviše o prvim vekovima postojanja manastira se može saznati na osnovu povelja koje su Svetom Nikiti, Hilandaru i njegovom morskom pirgu u Hrusiji različitim povodima izdali kralj Milutin i vizantijski carevi Andronik II i Mihailo IX.

Nastanak

Stefan Nemanja i Sveti Sava, freska iz manastira Sveti Nikita

Da je manastir postojao pre srpskog osvajanja Skoplja 1282. godine, i da ga je kralj Milutin obnovio, jasno ukazuje jedan pasus iz izgubljene kraljeve povelje o prilaganju Svetog Nikite Hrusijskom pirgu, čiji su delovi interpolirani u falsifikovanu verziju hilandarske svodne povelje. Do zaključka o ranijem nastanku manastira dolazi se i na osnovu hrisovulje Mihaila IX Paleologa, gde je navedeno da je manastir Svetog Nikite posedovao dobra do kojih je došao darovima „prijatelja carstva mi” i „predaka” kralja Milutina, zbog čega mu pripadaju različite isprave. Pošto se o Milutinovim precima govori u množini proističe da su bar dvojica kraljevih prethodnika na srpskom prestolu bili priložnici Svetog Nikite, imajući u vidu da su Skoplje pre Milutina držali Stefan Nemanja i Uroš I, a možda je kontrolu nad njim jedno vreme imao i Stefan Prvovenčani.

Skoplje je prvi put došlo u srpske ruke za vreme Nemanjinih pohoda protiv Vizantije, preduzetih osamdesetih godina 12. veka, počev od 1183. godine. O tome svedoči Stefan Prvovenčani u Žitiju svetog Simeona, navodeći da je posle napada na Sredec, osvojio Pernik, Stobi, Zemen, Velbužd, Žitomisk, Skoplje, Lešak, Gradc, Prizren, Niš, Svrljig, Ravni i Koželj, „priloživši zemlje njihove bogastvu svog otačastva”. Nemanja je držao Skoplje zaključno sa srpsko-vizantijskim sukobom na reci Moravi, do kojeg je došlo u kasnu jesen 1190, 1191. ili 1192.godine. U proleće 1193. godine u Skoplju je funkcionisala obnovljena vizantijska vlast. Za vreme njegove vladavine gradom, sazidao je svoju zadužbinu, crkvu posvećenu svetom arhanđelu Mihailu, koja je po svemu sudeći već bila završena u vreme kada je zidana Bogorodična crkva u Studenici. Stefan Prvovenčani je mogao imati vlast nad Skopljem jedino tokom 1208. godine, kada je preuzeo neke zajedničke vojne akcije zajedno sa velikašem Strezom, koji se posle ubistva cara Kalojana sklonio na srpski dvor. Tada su zauzeti pojedini delovi Severne Makedonije, nakon čega se Strez učvrstio na području srednjeg toka Vardara, sa sedištem u Proseku. Međutim, on je vrlo kratko priznavao vrhovnu vlast srpskog velikog župana i odmetnuo se od njega 1209. godine. Kao samostalni oblasni gospodar, u svojim rukama je držao prostranu teritoriju, čije su granice, najverovatnije, obuhvatale i Skoplje. Kralj Uroš I vladao je Skopljem sasvim kratko. Osvojio ga je verovatno 1257. godine, a izgleda da je već u proleće 1259. godine grad bio u rukama Nikejskog carstva.

Prema podacima iz povelja Mihaila IX i kralja Milutina dolazi se do zaključka da je manastir osnovao neki srpski vladar koji je držao Skoplje. To bi najverovatnije bio Stefan Nemanja. Međutim, ne treba isključiti ni mogućnost da su preci kralja Milutina bili samo priložnici ili obnovitelji manastira na Skopskoj Crnoj Gori. U tom slučaju osnivač manastira najpre bi bio neko od vizantijskih vladara ili velikodostojnika 11. ili 12. veka.

Obnova

Kralj Milutin, freska iz manastira Gračanica

Izuzimajući podatak da su neki od Milutinovih predaka darivali Svetog Nikitu, skoro ništa nije poznato o sudbini manastira u 13. veku. Može se, ipak, zaključiti da je negde tokom tog veka, kada je skopska oblast često menjala gospodara, i on doživeo neku ozbiljnu nevolju. Iz svedočenja kralja Milutina Sveti Nikita je, posle srpskog osvajanja Skoplja i okolnih krajeva, nađen u stanju koje je zahtevalo obnovu. Arhitekti srpskog kralja su se odlučili da crkvu Svetog Nikite sagrade iz osnova. Graditeljski radovi započeti su tek posle venčanja kralja Milutina i vizantijske princeze Simonide, obavljenog krajem aprila 1299. godine. To proističe iz navoda izgubljene kraljeve povelje o pretvaranju Svetog Nikite u metoh Hrusijskog pirga, interpoliranih u prerađenu verziju „svodne” hilandarske povelje. Tu se o obnovi manastira govori tek pošto je pomenuto uspostavljanje rodbinskih veza između srpskog i vizantijskog vladara. Hronologija početka radova na obnovi Svetog Nikite može se preciznije utvrditi na osnovu onoga što se zna o osnivačkoj povelji kralja Milutina za taj manastir. Izgubljeni akt, kojim je obezbeđeno izdržavanje manastirskog bratstva, verifikovali su, na Milutinovu molbu, vizantijski vladari Andronik II i Mihailo IX dvema analognim hrisovuljama. Pretpostavlja se da je obnova manastira Svetog Nikite otpočela uskoro nakon aprila 1299, a najverovatnije pre kraja avgusta 1300. godine. Potrajavši nekoliko godina, ona je svojim najvećim delom, koji je uključivao i gradnju novog katolikona, bila završena pre maja 1308, tj. pre nego što je manastir postao metoh hilandarskog pirga Hrusije. Takav zaključak proističe iz teksta izgubljene Milutinove povelje o prilaganju Svetog Nikite Hrusiji, gde se navodi da je kralj najpre „napravio manastir”, a zatim ga dodelio pirgu.

Vlastelinstvo

Obnavljajući manastir Svetog Nikite, kralj Milutin mu je dao brojne posede, uglavnom u okolini Skoplja. Svi oni su bili popisani u izgubljenoj kraljevoj povelji manastiru, a zatim i u hrisovuljama vizantijskih careva Andronika II i Mihaila IX, izdatim na Milutinovu molbu. Među metosima su na prvom mestu dva „manastirića”. Jedan je bio posvećen Bogorodici i zvao se „Borošicin”, verovatno po imenu ktitorke. Poklonjen je Svetom Nikiti sa ljudima, vinogradima i njivama. Drugi je bio posvećen svetom Jovanu Preteči, a podigao ga je kralj Milutin. Oba „manastirića” su se, najverovatnije, nalazili u blizini Svetog Nikite, ali se njihov položaj ne može sasvim precizno utvrditi. U poveljama vizantijskih vladara nakon pomenutih „manastirića”, među metosima Svetog Nikite navodi se nekoliko poseda koji su izgleda bili u vezi sa pronijama.

Selo Banjani, metoh manastira Sveti Nikita

Pomenuto je najpre obližnje „pronijarsko selo” Banjani, sa svim što mu pripada. Zatim je navedena zemlja zvana Prebužda, koja je počinjala od Banjanskog puta, protežući se ka skopskoj tvrđavi Čestom Mramorju, sve do obale reke Lepenca, Goliševog izvora i mesta zvano Železno, sa voćnjacima, mliništima i ostalim pravima, „što je ranije držao neki Žegr Radomir sa svojom rođenom braćom”. Sledi pomen dva poseda u Pologu, gde je manastir dobio selo Neraštu i mesto Radejevo, sa vinogradima, mliništima i kućom, „koje je držao neki Vratislav”. Dalje se navode posedi manjeg značaja u podnožju Skopske Crne Gore i okolini Skoplja. To su: crkva Svetog Nikole u oblasti Ljubena, sa vinogradima, mliništima i ostalom imovinom, mesto Dobri Dol koje se protezalo do Radušte, sa 50 strema njiva koje je kupila pokojna Borišica, i mesta Viništa („do Selkovog brega”), Donja Črmnica („do kladenca”), Donje Kučkovo i Apokavkovo („do Časnog krsta”). U močvarnom području uz obalu Vardara, u mestu Lisičanima, manastir je dobio nekoliko njiva („blizu Kalomenovog imanja”), a pripao mu je i po jedan vinograd u Pobuždi i Tureševom dolu. Osim što je lično darivao Svetog Nikitu, Milutin je ovom manastiru potvrdio posede koje su mu ranije dodelili njegovi prethodnici na srpskom prestolu. Bili su to: selo Lopušani sa celokupnom imovinom, polovina sela Kučevišta, katun Vlaha, selo na Moravi zvano Izmira (Smira), „planina na Ljubotenu sa oblašću”, „planina Plas sa celom oblašću”, dve „planine” zvane Soštne, kao i porez koji se svake godine ubirao od tri trga u Skoplju, namenjen za sveće koje se pale na praznik svetog velikomučenika Nikite.

Metoh Hrusijskog pirga

Manastir Hilandar

Monasi Svetog Nikite su vrlo kratko imali na raspolaganju celokupne prihode sa svog vlastelinstva. Uskoro posle obnove kranj Milutin je manastir ustupio Spasovoj crkvi , sagrađenoj u Hrusiji na Svetoj Gori, na hilandarskom morskom pirgu. Sveti Nikita je, u trenutku kada je postao hilandarski metoh, dobio od srpskog kralja još neke posede u svojoj neposrednoj okolini. Bila su to sela Blace i Glusi, pri čemu je sa Glusima dodeljen vojnik Georgije Repana. On je, poput manastirskih pronijara, bio dužan da u korist Svetog Nikite vrši vojnu službu, odnosno da štiti njegove posede od eventualnih napada. Sveti Nikita je dodeljen hilandarskom morskom pirgu upravo u vreme kada se Hilandar nalazio u izuzetno teškoj situaciji zbog napada Katalanaca. Žitije arhiepiskopa Danila II svedoči da je već posle prve opsade Hilandara, pošto su sve zalihe bile istrošene, sam Danilo, u to vreme hilandarski iguman, sa manjim brojem monaha krenuo za Skoplje da bi se susreo sa kraljem Milutinom. Stigavši u Skoplje, on je predao kralju manastirske dragocenosti i uskoro krenuo nazad na Svetu Goru. Sa sobom je poveo grupu naoružanih ljudi i znatnu količinu zlata, a lako je moguće da je istom prilikom Hilandar dobio i Svetog Nikitu sa njegovim vlastelinstvom. U prilog ovoj pretpostavci ide okolnost da je vojnik Georgije Repana dodeljen Svetom Nikiti upravo u trenutku kada je manastir postao hilandarski metoh.

Društveni život

Pri manastiru je radila srpska škola između 1866-1889. godine. Škola će kasnije obnoviti prosvetni rad.

Tu u manastiru je 1906. godine osnovano "Srpsko poljoprivredno društvo" od strane igumana Ruvima Okanovića. Sedište društva koje se bavilo nabavkom sprava i alata kao i priplodne stoke i kvalitetnog semena, bilo je u samom manastiru. Odmah se upisalo 25 članova, a za predsednika je izabran osnivač otac Ruvim, kojem su pomagali učitelji Neša Đorđević (potpredsednik) i Dimitrije Popović (delovođa). Pravila tog društva je ubrzo potvrdio skopski mitropolit.

Arhitektura

Crkva Svetog Nikite

Crkva Svetog Nikite je veoma dobro sačuvana, uprkos tome što je manastir nekoliko puta bio zapusteo. U okviru restauratorskih radova 1979. godine, vraćen je prvobitni izgled gornjim oblicima hrama koji su tokom vekova bili izmenjeni. Kralj Milutin je crkvu sagradio na mestu starije građevine posvećene istom svetitelju. Hram je i po planu i po obradi zidova tipična građevina vizantijskog stila, čije spoljašnje dimenzije su: dužina 11,36 m (sa apsidom), širina 7,72 m i visina 12,78 m. Crkva ima pravougaonu osnovu tipa razvijenog upisanog krsta. Četiri kvadratna stupca dele unutrašnji prostor crkve na devet traveja. Najprostraniji je središnji, potkupolni travej, koji ima skoro kvadratnu formu (304×303 cm). Traveji koje formiraju kraci krsta nisu jednake veličine. Najveći je zapadni (261×303 cm), nešto kraći je istočni (213×303 cm), a severni (304×143 cm) i južni (304×139 cm) gotovo da se podudaraju. Ugaoni traveji znatno su skromnijih dimenzija

Fasade su ozidane naizmeničnim ređanjem opeke i tesanog kamena. Kamen je najverovatnije dovožen iz okoline i sasvim je jednostavan (jedna vrsta sige). Bolji materijal je istaknut na spoljnim površinama dok se grublji nalazi unutra. Zidanje je vršeno uz pomoć maltera koji je pravljen od neprosejanog krupnozrnastog peska. Za spojnice između opeka upotrebljavan je finiji malter napravljen od sitnog peska, sa dosta kreča. Unutrašnjost crkve bila je osvetljena brojnim prozorima. Najviše ih je na osmostranom tamburu kupole, na svakoj strani po jedan. Svetlost je prodirala u hram i kroz bifore sagrađene u okviru arhivolte središnjeg luka južnog i severnog zida crkve. Ostali prozori su bili uski i imali su samo jedan otvor. Kupola i krovovi bili su prvobitno prekriveni olovom, kasnije je olovo zamenjeno ćeramidom, da bi nakon restauracije 1979. godine cela crkva bila prekrivena olovnim pokrivačem.

Paraklis Svetog Jovana Preteče

Do 1928. godine uz istočni deo južnog zida crkve Svetog Nikite nalazio se paraklis posvećen Svetom Jovanu Preteči. O paraklisu nema istorijskih podataka, ali se na osnovu sačuvanih fresaka može govoriti o njegovom datovanju. One su nastale krajem 16. veka. Paraklis je bio jednobrodna građevina sa osnovom u vidu pravougaonika čija je širina veća od dužine (3,1×1,9 cm). Unutrašnjost su osvetljavala dva uska prozora, a građevina je bila ozidana kamenom i opekom.

Galerija

Živopis

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Ikone

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Literatura

• Milanović, Jovan; Mihajlović, Ljubomir (2015). Manastiri Srpske pravoslavne crkve - vodič. Beograd. 
• Marković, Miodrag (2015). Sveti Nikita kod Skoplja - zadužbina kralja Milutina. Beograd. 

Spoljašnje veze

• St. Nikita Monastery in Village Banjani (jezik: engleski)
• Saint Nikita monastery Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. april 2016) (jezik: engleski)