Odeljenje društvenih nauka SANU

Odeljenje društvenih nauka SANU jedna je od organizacionih jedinica Srpske akademije nauka i umetnosti, čija naučna delatnost obuhvata široku oblast pojava kojima se bavi više naučnih disciplina.

Društvenim naukama je od osnivanja Akademije data važna uloga u istraživanju pojava od značaja za razvitak naroda i države. Za pojedine oblasti su osnivani odbori kao radna tela, kojima su rukovodili najistaknutiji članovi Akademije (Stojan Novaković, Jovan Cvijić, Toma Živanović i dr.). Neki od odbora, na primer Etnografski odbor, osnovan je u 19. veku, a ugašen je pre nekoliko godina, jer među članovima Odeljenja nema naučnika koji tu oblast proučavaju. Nemaran odnos ispoljen je i prema etnologiji i antropologiji, sociologiji sela, političkoj sociologiji, socijalnoj psihologiji, filozofiji, savremenim političkim sistemima i procesima, istoriji prava, građanskom pravu, religiji, nizu ekonomskih disciplina, antropogeografiji, demografiji i nizu drugih naučnih oblasti i disciplina.

Istorijat

Osnivanjem Društva srpske slovesnosti 1841. i Srpskog učenog društva 1864. godine počinju aktivnosti na prikupljanju istoriografske građe, rad na standardizaciji srpskog jezika, i drugim područjima značajnim za identitet srpskog naroda i države. U tim počecima nazire se i zametak današnjeg Odeljenja društvenih nauka SANU.

Osnivanjem Srpske kraljevske akademije 1886. godine, počinju dugoročna i sistematska istraživanja u različitim oblastima. Srpsku kraljevsku akademiju čine četiri jedinice, nazvane „akademije”, od kojih je jedna Akademija nauka društvenih, koja se od samog početka ističe širinom svojih delatnosti. U prvim godinama rada dominiraju istraživanja u okviru tzv. nacionalnih nauka (entografija, nauka o jeziku i istorija), sa jasnom usmerenošću na područja na kojima žive Srbi. Vremenom, antropogeografija, etnologija, istorija, briga o srpskim srednjovekovnim pisanim spomenicima – dakle, sve što čini osnov identiteta srpskog naroda, postaju centralne oblasti u okviru kojih se izvode sistematska i dugoročna istraživanja realziovana po vrhunskim svetskim standardima za ono vreme. Proučavaju se narodni običaji, naselja i poreklo stanovništva na teritorijama koje naseljavaju Srbi, pokreću se edicije kao što su Srpski etnografski zbornik i Naselja i poreklo stanovništva, počinje prikupljanje diplomatske građe, inicira se osnivanje Državnog arhiva, počinje rad na izradi rečnika.

Od osnivanja Srpske kraljevske akademije njeni članovi, a naročito članovi Akademije nauka društvenih, imali su jasnu viziju o tome koje oblasti nacionalnog i državnog identiteta moraju da budu temeljno obrađene, po uzoru na razvijene evropske nacije. Sistematičnost i dugoročna vizija kojom se odlikovao rad Srpske kraljevske akademije od njenog osnivanja do Drugog svetskog rata u potonjim vremenima, nažalost, nije dostignuta, a kamoli prevaziđena.

U posleratnom periodu, Srpska kraljevska akademija menja ime u Srpska akademija nauka, a kasnije u Srpska akademija nauka i umetnosti. Zakonom o Srpskoj akademiji nauka dolazi do znatnih promena, ne samo u organizaciji njenih jedinicia, već i u načinu na koji je organizovana delatnost Akademije. Dotadašnje akademije menjaju nazive i postaju odeljenja, pa tako i Akademija društvenih nauka postaje Odeljenje društvenih nauka. Istovremeno, osnivanjem velikog broja instituta u okviru Akademije dolazi do značajnih promena i u naučnoj delatnosti. U periodu između 1947. i 1948. godine, osnovana su 24 instituta, pri čemu je pod staranjem Odeljenja društvenih nauka pet instituta (Arheološki, Vizantološki, Istorijski, Etnografski i Institut za izučavanje sela).

Osnivanjem instituta i njihovom koordinacijom od strane odeljenja, pa i Odeljenja društvenih nauka, u kojima je angažovan veliki broj istraživača, počinje rad na projektima od kojih su neki od kapitalnog značaja. Tako se, na primer, u okviru međuakademijske saradnje planira projekat pod naslovom Ekonomska istorija balkanskih zemalja srednjeg veka i Topografski rečnih Jugoslavije, dok Etnografski institut nastavlja etnografska ispitivanja započeta još krajem 19. veka.

Sredinom pedesetih godina prošlog veka, novim zakonom o naučnoj delatnosti instituti postaju samostalni, dok Akademija zadržava status osnivača. Instituti ostaju pod staranjem odeljenja Akademije, pa se tako Odeljenje društvenih nauka i danas stara od Etnografskom i Geografskom institutu.

Od širokog zamaha u istraživanjeima sa kojima se krenulo osnivanjem instituta, njihovim osamostaljenjem istraživanja počinju da se odvijaju u okviru odeljenskih odbora. U okviru Odeljenja društvenih nauka, šezdesetih godina prošlog veka osnovano je sedam odbora, od kojih su neki i danas aktivni, a neki od najvažnijih projekata odbora, započeti krajem pedesetih i početkom šezdesetih godina prošlog veka, na primer, projekti Odbora za izvore srpskog prava (Sintagma Matije Vlastara i Zbornik prepisa Dušanovog Zakonika) zaršeni su tek nedavno.

Krajem šezdesetih godina javljaju se prvi nagoveštaju da bi Odeljenje trebalo podeliti na dva dela, jer se zbog raznovrsnosti nauka pojavljuju teškoće u radu, što će 1971. godine dovesti do formiranja Odeljenja istorijskih nauka. U okviru Odeljenja društvenih nauka počinje osnivanje većeg broja odbora, od kojih će neki biti kratkog veka, dok će neki obavljati uspešan rad do današnjih dana. U početku je na projektima odbora bio angažovan veliki broj spoljnih saradnika, pa je tako u okviru projekta Teorija i filozofija prava krajem sedamdesetih godina bilo angažovano 45 saradnika.

Odvajanjem Odeljenja i formiranjem Odeljenja istorijskih nauka, počinje da opada broj članova, što će se sa većim i manjim oscilacijama nastaviti do današnjih dana. Uprkos tome, sedamdesetih i osamdesetih godina, u Odeljenju se odvija živa naučna i izdavačka delatnost, intenzivirana je međunarodna razmena, a organizuje se i veliki broj skupova.

Od sredine šezdesetih godina, a posebno sedamdesetih i početkom osamdesetih, Odeljenje počinje kroj svoja istraživanja, organizovanje skupova i publikacije intenzivno da se bavi aktuelnim problemima društva. I dok je šezdesetih i sedamdesetih godina taj angažman bio u dominantno marksističkom duhu, početkom osamdesetih godina neki od članova Odeljenja zauzimaju kritički stav prema stanju u društvu. Istraživanja i aktivnosti odeljenja usmerena su na narastajuću krizu u Jugoslaviji, sa posebnim naglaskom na situaciju u kojoj se našla Srbija. Istraživanja su usmerena na ustavnu problematiku, demografske probleme Srbije, položaj srpske manjine u susednim zemljama i druga pitanja vezana za Srbiju i srpski narod.

Mali broj članova i smanjenje sredstava usled sve veće krije krajem osamdesetih i tokom devedesetih godina odraziće se na obim aktivnosti Odeljenja, pri čemu se započeti projekti redukuju, a neki i ukidaju. Ipak, projekti koji su nastavljeni dali su značajne rezultate, a Odeljenje je objavilo veći broj publikacija.

Trenuno, Odeljenje broji pet redovnih članova (Danilo Basta, Tibor Varadi, Aleksandar Kostić, Časlav Ocić, Kosta Čavoški) i dva dopisna člana (Alpar Lošonc, Pavle Petrović). Uprkos malom broju članova, sa svojih osam odbora u okviru kojih se realizuje osam projekata, Odeljenje se u poslednje dve decenije ističe širokom aktivnošću i izuzetnom produkcijom.

Odbori

Projekti Odeljenja se ostvaruju u okviru sedam odbora:

1. Odbor za izvore srpskog prava (dugoročno radi na dva projekta: Izvori srpskog prava i Dva veka srpske ustavnosti),
2. Odbor za istraživanja (rad na projektu Filozofija između istoka i zapada),
3. Odbor za filozofiju i društvenu teoriju,
4. Odbor za proučavanje stanovništva,
5. Odbor za ekonomske nauke,
6. Odbor za proučavanje srpske filozofsko-pravne baštine,
7. Odbor za proučavanje nacionalnih manjina i ljudskih prava,
8. Odbor za proučavanje života i običaja Roma.

Odbori pretežno proučavaju relevantnu građu i aktuelne probleme ili rade na organizovanju naučnih konferencija i objavljivanju radova. Podaci o radu svakog člana i svakog odbora objavljuju se svake godine u Godišnjaku i u Biltenu (na srpskom i engleskom jeziku) Fonda za naučna istraživanja SANU.