Odeljenje za matematiku, fiziku i geo-nauke SANU

Odeljenje za matematiku, fiziku i geo-nauke SANU je jedna od organizacionih jedinica Srpske akademije nauka i umetnosti. Pokriva sledeće naučne oblasti: matematiku i mehaniku, fiziku, astronomiju, meteorologiju i geo-nauke.

Istorijat

Podelom Odeljenja prirodno-matematičkih nauka 1998. godine nastaju Odeljenje za matematiku, fiziku i geo-nauke (OMFG) i Odeljenje hemijskih i bioloških nauka (OHBN). Članovi OMFG su naučnici iz oblasti matematike, fizike i geo-nauka, a u širem smislu i iz oblasti meteorologije, astronomije i geografije. Te oblasti su manje-više bile zastupljene od samog osnivanja Srpske kraljevske akademije (SKA) 1886. godine, i njenih prethodnica – Društva srpske slovesnosti (DSS) i Srpskog učenog društva (SUD), kao i kroz kasniji period razvoja nakon Drugog svetskog rata, kada je dva puta došlo do promene naziva: Srpska akademija nauka (SAN) 1947. godine i Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU) 1960. godine.

U Društvu srpske slovesnosti fizičari i astronomi svojim delima čine prve značajne korake ka razvoju ovih oblasti, uvodeći ih u srpsko obrazovanje i istraživanje. Vuk Marinković, redovni član DSS, smatra se utemeljivačem nastave fizike u Srbiji. Vladimir Jakšić je 1856. godine izdao prvo uputstvo za merenje, posmatranje i beleženje meteoroloških pojava. Članovi DSS bili su i profesor Liceja Simeon Prica, matematičar, Mihailo Pantić, fizičar i matematičar, kasnije i redovni član SUD, kao i Jovan Gavrilović, geograf i statističar, koji je u tri mandara bio predsednik SUD. U Odseku nauka prirodoslovnih i matematičkih, na funkcijama sekretara našli su se matematičar Dimitrije Nešić i fizičar Kosta Alković. Petar Živković, matematičar, je bio redovni član. Zahvaljujući zalaganju Odseka, pribavljaju se sredstva za prva astronomska i meteorološka posmatranja. Zahvaljujući radu Dimitrija Nešića, 1873. godine usvojen je Zakon o metarskim merama u Srbiji. U Odseku je delalo 19 naučnika iz geo-nauka, među kojima treba istaći Josifa Pančića i Jovana Žujovića. Oni su, kao i drugi članovi, aktivno učestvovali u geo-istraživanjima Srbije, a rezultate objavljivali u Glasniku SUD.

Osnivanjem Srpske kraljevske akademije, od strane kralja Milana Obrenovića, u njeno stručno društvo – Akademiju prirodnih nauka (APN) – imenovana su četiri člana: botaničar Josif Pančić, matematičar Dimitrije Nešić, geolog Jovan Žujović i rudarski inženjer i mehaničar Ljubomir Klerić; prva trojica su bili i predsednici SKA, dok je Klerić bio ministar prosvete i crkvenih dela, kao i ministar narodne privrede. Predsednici SKA u kasnijem periodu bili su geograf Jovan Cvijić i matematičar Bogdan Gavrilović.

Matematičari, članovi Srpske kraljevske akademije, objavljivali su radove u okviru Posebnih izdanja SKA. Ističu se kapitalna dela Bogdana Gavrilovića, Mihaila Petrovića (teorija diferencijalnih jednačina), Jovana Karamate (teorija pravilno promenljivih funkcija) i Milutina Milankovića (teorija ledenih doba – Milankovićevi ciklusi). Angažovanjem članova SKA 1932. godine, osnovan je prvi srpski naučni matematički časopis Publications mathématiques de l'Université de Belgrade, koji je do početka Drugog svetskog rata objavio sedam tomova.

Među fizičarima i astronomima u Srpskoj kraljevskoj akademiji je i nekoliko najznačajnijih srpskih naučnika i pronalazača. Mihailo Pupin, fizičar, svetski poznati pronalazač u telegrafiji, telefoniji, rantgenologiji, postao je član SKA 1912. godine; Vojislav Mišković, astronom, jedan od graditelja Opservatorije, bio je sekretar Akademije prirodnih nauka u periodu od 1943. do 1945. godine, a nakon toga i sekretar SKA. Na preglog Akademije prirodnih nauka urađen je Statut Nacionalnog astronomskog komiteta 1936. godine.

U celovitom periodu rada Srpske kraljevske akademije bilo je ukupno 35 članova iz oblasti geo-nauka. Oni su ostvarili brojna izučavanja iz raznih polja geo-istraživanja Srbije, koja su uglavnom imala individualni karakter, a rezultati su prvenstveno objavljivani u Glasniku SKA. Pored toga, članovi prirodnjaci Akademije prirodnih nauka objavili su u okviru Posebnih izdanja SKA brojne radove, od kojih treba pomenuti važna dela Jovana Žujovića, Jovana Cvijića i Milutina Milankovića. U okviru SKA pokrenuta su i kolektivna i obuhvatna geološka ispitivanja oblasti Srbije, kao što su geološka kartiranja Novopazarskog sandžaka, tj. Raške od 1913. do 1928. godine.

Nakon Drugog svetskog rata, na drugom skupu Akademije prirodnih nauka, 23. maja 1946. godine,, konstituisan je Naučni savet novoosnovanog Matematičkog instituta i potvrđen izbor akademika Antona Bilimovića za prvog upravnika, a predratni časopis Publications mathématiques obnovljen je 1947. godine pod nazivom Publications de l'Instiut mathématique, i danas je jedan od najuglednijih na ovom prostoru. Godine 1950. Srpska akademija nauka pokreće i časopis prirodnjačke sadržine Bulletin de l'Academie serbe des sciences. Dve godine kasnije, pokrenute su svetske matematičke sadržine Bulletin de l'Academie serbe des sciences, Classe des sciences mathématiques et naturelles, Sciences mathématiques (2016. godine, objavljen je 41. broj). U ovom periodu matematičari zauzimaju značajno mesto i doprinose razvoju matematike i nastave matematike. Značajn trag ostavili su Đuro Kurepa (Kurepino drvo, Kurepina hipoteza) i Slobodan Aljančić (razvoj geometrije i kompleksne analize). U nekim periodima Milutin Milanković i Radivoj Kašanin su bili potpredsednici SAN.

Fizičari i astronomi bili su članovi Odeljenja prirodnih nauka. Vojislav Mišković bio je sekretar tog Odeljenja od 1956. do 1960. godine, kao i osnivač Astronomsko-numeričkog instituta SANU. Redovni članovi Odeljenja bili su i ugledni srpski i svetski naučnici – Pavle Savić, nuklearni fizičar i hemičar, osnivač i direktor Nuklearnog instituta „Vinča”, koji je bio i predsednik SANU od 1971. do 1981. godine, te Stevan Koički, teorijski nuklearni fizičar, koji je bio generalni sekretar SANU od 1998. do 2003. godine.

Broj članova u okviru geo-nauka (geologija, geografija) u tom periodu uglavnom se kretao od četiri do osam. Za razliku od ranije prakse, u tom periodu se više prelazi na kolektivni naučnoistraživački rad u posebnim institutima i odborima. Tako je još 1947. godine osnovano 15 različitih instituta, od kojih iz domena geo-nauka i danas postoji Geografski institut, dok je Geološki institut iz Srpske akademije nauka izašao 1954. godine. Drugi značajan vid rada geo-naučnika ogleda se u postojanju odeljenskih, međuodeljenskih i međuakademijskih odbora za multidisciplinarna proučavanja, kojih je od 1973. godine bilo od šest do deset. U njima su učestvovali i mnogobrojni naučnici iz Srbije, pa i inostranstva u okviru više projekata/tema. Od strane SANU ili Odeljenja, organizovani su brojni naučni geo-skupovi, što čini još jedan značajan vid rada članova Odeljenja.

Matematika

Matematička delatnost u okviru odeljenja podrazumva: analitičku teoriju brojeva (zeta-funkcija i aritmetičke funkcije); teoriju skupova; algebarsku teoriju grafova; klasičnu i kompleksnu analizu; specijalne funkcije i ortogonalne polinome; obične i parcijalne diferencijalne jednačine (kvalitativna teorija, diferencijalne jednačine sa necelim izvodima); Furijeovu analizu i teoriju aproksimacija (mali talasi i Gaborovi okviri, mikrolokalna analiza); funkcionalnu analizu (uopštene funkcije i asimptotika integralnih transformacija, jednačine sa singularitetima, stohastičke jednačine, teorija nepokretne tačke); numeričku analizu i optimizaciju (interpolacioni i kvadraturni procesi, ekstremalni problemi, kombinatorna optimizacija); diferencijalnu geometriju; opštu topologiju (raspoznavanje oblika); nastavu matematike.

Fizika

Fizička delatnost u okviru odeljenja podrazumeva: kvantnu teoriju informacije, kvantnu logiku, osnovne principe kvantne mehanike; fiziku plazmu i gasnih električnih pražnjenja, interakciju plazme sa čvrstim površinama, spektroskopsku dijagnostiku, oblike i intenzitete spektralnih linija; reprezentacije linearnih i afinih grupa simetrije, svetske spinore, afine gravitacije, kvantnu hromodinamiku i spektroskopiju hadrona, ATLAS eksperiment u CERN-u; simetriju, nanofiziku, kvantne korelacije; fiziku superprovodnosti: superprovodno-feromagnetni hibridi, kvantna interferometrija; fiziku jako korelisanih sistema i visokotemperaturne superprovodnosti; fiziku „meke materije“, biofiziku proteina i DNK i fiziku solitonskih talasa.

Astronomija

Astronomska delatnost u okviru odeljenja podrazumeva nebesku mehaniku i posmatranje malih tela Sunčevog sistema.

Meteorologija

Meteorološka delatnost u okviru odeljenja podrazumeva numeričko modeliranje procesa u atmosferi.

Geo-nauke

Geo-naučna delatnost u okviru odeljenja podrazumeva: geodinamiku, petrologiju, geohemiju, mineralogiju i paleontologiju.

Odbori

Istraživanja se odvijaju i u okviru Akademijinih odbora za selen i magnezijum, za dinamiku klimatskog sistema Zemlje i delo Milutina Milankovića, u okviru odeljenskih odbora za geodinamiku Zemljine kore, paleofloru i paleofaunu, za kras i speleologiju i odbor za geohemiju, kao i kroz 23 individualna projekta članova odeljenja iz oblasti matematike, fizike, astronomije, meteorologije i geo-nauka.