Odeljenje istorijskih nauka SANU

Odeljenje istorijskih nauka SANU jedna je od organizacionih jedinica Srpske akademije nauka i umetnosti, koja obuhvata tri naučne discipline: istoriju, istoriju umetnosti i arheologiju.

Naučne zadatke Odeljenje ostvaruje naučnim projektima i posredstvom većeg broja odbora koji pokrivaju gotovo sva razdoblja, periode i područja naseljena Srbima. Na istim osnovama počiva delatnost arheologije i istorije umetnosti. Članovi Srpske akdemije nauka i umetnosti upravljaju svim projektima i odborima, u koje su uključeni i naučni radnici sa univerziteta i instituta. U ostvarivavanju naučnih zadataka Odeljenje realizuje individualne projekte uz angažovanje akademijskih odbora.

Pod ingerencijom Odeljenja su Vizantološki i Balkanološki institut.

Istorijat

Od samog osnivanja Društva srpske slovesnosti, proučavanje srpske istorije bio je jedan od njegovih glavnih zadataka. U njemu su istoričari bili okupljeni u Istorijskom odseku, a svojim brojnim naučnim radovima dali su Glasniku Društva, kao časopisu, gotovo u potpunosti istoriografski karakter. Već u to vreme bila je jasna važnost istorijskih izvora za proučavanje srpske prošlosti, pa je zato radu na njihovom prikupljanju i objavljivanju bila posvećena naročita pažnja. Prikupljena građa o srpskoj prošlosti objavljivana je u izdanjima Društva, a u Glasniku su redovno štampane i rasprave iz srpske istorije, istorije crkve, istorije prava, ali i pomoćnih istorijskih nauka.

Nakon ukidanja Društva srpske slovesnosti, novoformirano Srpsko učeno društvo je sa velikim poletom nastavilo poslove koji su na polju razvoja srpske istoriografije započeti prethodnih godina. U novom Društvu članovi istoriografske struke bili su okupljeni u posebno odeljenje – Odsek za nauke istorijske i državne. Novoizabrani članovi doprineli su tome da se srpska istoriografija dodatno razvije i postavi na viši naučni nivo. Među članovima Društva je još uvek bilo onih koji su se istorijom bavili pod uticajem patriotskih zanosa i tradicije, a ne isključivo na osnovu istorijskih izvora i njihove naučne kritike. To je dovelo do oštre rasprave među članovima Društva, a rezultat te rasprave bila je konačna pobeda kritičke orijentacije u srpkoj istoriografiji.

Sporenja o tome da li bi Društvo trebalo da bude naučna ustanova ili će mu glavni zadatak biti prosvećivanje naroda, dovela su do stvaranja Srpske kraljevske akademije 1886. godine, kao ustanove koja je isključivo trebalo da se bavi naučnim radom. Godine 1892. došlo je do spajanja Srpskog učenog društva i Srpske kraljevske akademije tako što su članovi Društva postali počasni članovi Akademije. Podela Akademije na četiri šire stručne oblasti svrstala je istoričare u Akademiju društvenih nauka. Prema Poslovniku Srpske kraljevske akademije, ona je morala da rukovodi sistematskim naučnim istraživanjima i da pruža mateijalnu pomoć ne samo svojim članovima, već i svim drugim naučnim radnicima koji su radili na poslovima od velikog značaja. U periodu između dva svetska rata nije bilo druge institucije koja je mogla na taj način da doprinese razvoju domaće istoriografije.

Nakon Drugog svetskog rata, rad Akademije odvijao se u izmenjenim društveno-političkim okolnostima. Reorganizovana Akademija bila je podeljena na odeljenja, a istoričari su se ponovo našli u Odeljenju društvenih nauka. Generacija predratnih istoričara, koja je činila osnovu istoriografske struke u tom odeljenju, nije dozvolila da vladajući režim sa svojim ideološkim šablonima utiče na njihov rad. Članovi Odeljenja društvenih nauka koji su se bavili istoriografijom činili su njegov najplodniji deo. Njihov broj i aktivnost su vremenom toliko porasli da se pojavila ideja o podeli Odeljenja društvenih nauka, odnosno stvaranju posebnog odeljenja koje bi pod krovom Akademije okupljalo samo one članove koji se bave istoriografijom.

Odeljenje istorijskih nauka osnovano je odlukom Predsedništva SANU 11. marta 1971. godine, a u njegov sastav ušli su svi dotadašnji članovi Odeljenja društvenih nauka koji su se bavili istorijom, arheologijom i istorijom umetnosti. Novoformirano Odeljenje preuzelo je staranje nad svim odborima koji su se bavili istorijskim temama i vrlo brzo se svrstalo među najaktivnija odeljenja u Akademiji. Jedan od glavnih zadataka Odeljenja i njegovih članova bio je rad na prikupljanju i objavljivanju građe o istoriji srpskog naroda. Cilj je bio da se nastavi rad prethodnika koji su pod okriljem Akademije radili na tom poslu ranijih decenija, ali da se to čini organizovanije i temeljnije nego pre.

Broj odbora na staranju Odeljenja je brzo rastao, tako da je zbog bolje koordinacije u njihovom radu izvršena reorganizacija odbora u periodu od 1977. do 1979. goine. Taj proces je započet osnivanjem Odbora za istoriju umetnosti i Odbora za arheologiju, a nastavljen je osnivanjem drugih odbora, koji su pokrili istorijske periode od srednjeg do 20. veka. Rezultat te reorganizacije bio je to što su odbori postali trajnije i bolje organizovane jedinice koje su privlačile veliki broj naučnih radnika iz svih krajeva zemlje. Pored odbora organizovanih prema istorijskim periodima koje proučavaju, neki veoma značajni odbori formirani su po geografskom principu. Takva organizacija odbora omogućila je da se proučavaju svi vremenski periodi srpske prošlosti, ali i prostori koje je srpski narod naseljavao.

Jedna od važnijih aktivnosti Odeljenja istorijskih nauka jeste njegova izdavačka delatnost. Tom pitanju Odeljenje je uvek poklanjalo posebnu pažnju, jer je smatralo da najbolje kroz izdavačku delatnost može u potpunosti da prikaže javnosti rezultate svog rada. Osnovu izdavačke delatnosti Odeljenja istorijskih nauka čine dve periodične publikacije, Glas i Spomenik, a pored njih postoji i edicija Posebnih izdanja.

Pored izdavačke delatnosti, i organizovanje naučnih skupova predstavljalo je još jednu važnu aktivnost Odeljenja istorijskih nauka i njegovih članova. Naučni skupovi koje je organizovalo Odeljenje nisu bili samo svečano-jubilarnog karaktera, već su predstavljali plod konkretnog naučnog razvitka u određenim oblastima.

Pored bavljenja naukom kao svojom glavnom delatnošću, Odeljenje istorijskih nauka savesno je obavljalo i svoju društveno odgovornu ulogu u srpskom društvu. U svim svojim istupanjima, Odeljenje istorijskih nauka i njegovi članovi branili su struku, ugled Akademije, ali i nacionalne interese srpskog naroda.

Danas Odeljenje istorijskih nauka SANU u svom sastavu ima jedanaest redovnih članova (Vasilije Krestić, Mihailo Vojvodić, Ljubodrag Dimić, Mirjana Živojinović, Jovanka Kalić, Desanka Kovačević-Kojić, Ljubomir Maksimović, Miodrag Marković, Momčilo Spremić, Gojko Subotić, Slavenko Terzić), četiri dopisna člana (Dragan Bogetić, Dragan Vojvodić, Vujadin Ivanišević, Mira Radojević) i jedno člana van radnog sastava (Jelena Milojković-Đurić).

Svojim odborima i projektima Odeljenje istorijskih nauka pokriva gotovo sva razdoblja srpske prošlosti i sva područja na kojima je živeo, i na kojima i danas živi, srpski narod.