Pirinejsko poluostrvo
Pirinejsko poluostrvo je poluostrvo koje se nalazi na krajnjem jugozapadu Evrope. Od ostatka Evrope je odeljeno planinskim lancem Pirineja, po kojem je i dobilo ime. Poznato je i pod nazivom Iberijsko poluostrvo (ili Iberija), koji potiče od imena naroda koji je u davnoj prošlosti naseljavao jedan deo poluostrva (Iberi).
Danas se na njemu nalaze države Španija, Andora i Portugalija, britanska prekomorska teritorija Gibraltar i mali deo Francuske (Francuska Serdanja).
Geografija
[uredi | uredi izvor]Pirinejsko poluostrvo je najzapadnije od tri južnoevropska poluostrva (Pirinejskog, Apeninskog i Balkanskog). Prostire se između rtova Punta de Tarifa na jugu i Punta de Estaka de Bares na severu, i između rtova Kabo da Roka na zapadu i Kap de Kreus na istoku. Na severu i zapadu je okruženo Atlantskim okeanom a na jugu Sredozemnim morem. Na severoistoku se nalazi planinski lanac Pirineji, koji čini prirodnu granicu između Pirinejskog poluostrva i ostatka Evrope.[1] Uski Gibraltarski moreuz na jugu odvaja poluostrvo od obale Afrike.[1] Površina Pirinejskog poluostrva je oko 582.000 km², što ga čini drugim po veličini poluostrvom u Evropi. Dužina obale je 3.313 km, od čega je 1.660 km sredozemna obala, a 1.653 km atlantska obala.
Najveći deo poluostrva (oko 2/3) zauzima visoravan Centralna mezeta,[1] izgrađena od prekambrijskih i kristalastih stena i starih krečnjaka
Istočni deo Španije i južni deo Portugalije imaju mediteransku klimu, delovi okrenuti Atlantskom okeanu imaju okeansku klimu, a u unutrašnjosti preovlađuje kontinentalna klima.
Istorija
[uredi | uredi izvor]Praistorijsko razdoblje
[uredi | uredi izvor]Pirenejsko poluostrvo bilo je naseljeno već u paleolitu. U pećinama, od kojih je najslavnija Altamira, nađene su brojne pećinske slike.[2]
U mlađem kamenom dobu i u bakarnom dobu, Pirinejsko poluostrvo je bilo jedno od kulturnih središta.
Širenje Saharske pustinje uzrokovalo je iseljavanje stanovništva, od kojih jedan deo prelazi Gibraltarski moreuz i naselio se na Pirenejskom poluostrvu. Tu su osnivali stalna naselja, a kasnije su se otvorili i značajni rudnici, naročito srebra i gvožđa.
Plemena zemljoradnika i stočara kasnije su sa Pirenejskog poluostrva otišla na sever, kopnenim putem preko Pireneja ili brodovima. Naselili su se na područjima zapadne i srednje Evrope. U II i III milenijumu p. n. e. postojala je značajna pomorska trgovina duž atlantske obale, koja je kasnije zamrla zbog stalnih ratova i gusarskih napada.
Pre rimskog osvajanja
[uredi | uredi izvor]Početkom I milenijuma pre nove ere Feničani su osnivali trgovačka naselja (faktorije) na mediteranskoj obali.[3] U VII veku p. n. e. naselili su se i Grci, ali pomorsku trgovinu u sledećim vekovima su kontrolisali Kartaginjani. Unutrašnjost zemlje su osvojili Kelti.
Nakon poraza u Prvom punskom ratu, kada je izgubila Sardiniju, Siciliju i Korziku, Kartagina je povećala svoje prisustvo na Pirinejskom poluostrvu.[4] Drugi punski rat je izbio 218. p. n. e. i završio se porazom Kartagine, nakon čega je poluostrvo postepeno potpalo pod vlast Rimljana.
Vladavina Rimljana
[uredi | uredi izvor]
Od početka II veka p. n. e. Kartaginjane su zamenili Rimljani. Postepeno su prodirali u unutrašnjost i do kraja I veka pre nove ere osvojili su čitavo poluostrvo i osnovali nekoliko provincija. Suzbili su ustanke domaćeg stanovništva[5] i provodili intenzivnu romanizaciju.
Rimljani su Pirinejsko poluostrvo nazivali Hispanija. Tokom njihove vlasti, nekoliko puta je menjana teritorijalna podela Hispanije. Godine 197. p. n. e. stvorene su dvije provincije — Hispanija Citerior (lat. Hispania Citerior) i Hispanija Ulterior (lat. Hispania Ulterior). Oktavijan Avgust je 27. p. n. e. podelio Hispaniju na tri provincije: Betiku, Luzitaniju i Tarakonensis.[6] Carevi Karakala i Dioklecijan su kasnije vršili nove podele. Karakala je povećao broj provincija na četiri, a Dioklecijan prvo na pet, a kasnije na sedam.
Slabljenjem Rimskog carstva, sa severa su prodirali razni varvarski narodi: Alani, Svevi, Vandali, Vizigoti.[5]
Država Vizigota
[uredi | uredi izvor]Vizigoti su od 418. godine imali kraljevstvo u Akvitaniji (južna Francuska). Godine 507. Franci su zauzeli njihove posede i oni su se povukli preko Pireneja.[7] U razdoblju između 510. i 531. zaustavili su franačke pokušaje prodora.
Godine 534, formirali su svoju državu sa sedištem u Toledu, koja je kontrolisala najveći deo poluostrva. Suzbili su prodore Vizantije i Sveva i ugušili pobune lokalnog stanovništva u Baskiji i Andaluziji.
O značaju Pirenejskog poluostrva u to doba svedoči i činjenica da su u Toledu održana tri crkvena koncila Zapada između 396. i 589. godine.[8] Kasnije su se u Toledu održavali lokalni saveti, koji su imali bitan uticaj na politiku kraljevstva.
Vizigoti su tokom dva veka bili arijanci. Kralj Rekard I popeo se na presto 586. godine. Godinu dana kasnije odrekao se arijanizma i prešao na katolicizam.[9] Crkva je u ovom periodu imala znatan uticaj. Poticala je jedinstvo zemlje, pružajući kralju potporu protiv velikih zemljoposednika, koji su branili svoje privilegije. Stroga verska politika bila je uperena protiv pagana, Jevreja i arijanaca.
Kraljevi su vodili politiku stapanja Vizigota sa starim iberskim i romanskim stanovništvom. Preuzimali su i učvršćivali stare rimske ustanove. Godine 654, donesen je zakonik Liber iudiciorum, koji je zamenio razne vrste običajnog prava.[10]
Borbe za presto su oslabile državu Vizigota i učinile je lakom metom muslimanskih osvajača početkom 8. veka.
Mavarska osvajanja
[uredi | uredi izvor]Koristeći unutrašnje sukobe u Vizigotskoj državi, Mavri su 711. počeli invaziju i u roku od 5 godina zauzeli skoro celo poluostrvo. Nakon zauzimanja Pirinejskog poluostrva, Mavri su prešli na franačku teritoriju, ali su 732. doživeli težak poraz kod Poatjea, čime je zaustavljeno njihovo dalje prodiranje u Evropu.[11] Nakon ovog poraza, muslimanski osvajači su počeli da se nastanjuju u južnom delu poluostrva, koji su nazivali Al-Andaluz. Abderaman I je 772. proglasio Kordopski emirat. Na severu poluostrva, u asturijskim planinama, održalo se hrišćansko kraljevstvo, a uskoro su nastale i druge hrišćanske države. Abderaman III je 929. proglasio Kordopski halifat,[12] a za vreme njegove duge vladavine došlo je do kulturnog procvata.
Rekonkista
[uredi | uredi izvor]Borba za ponovno hrišćansko osvajanje Pirinejskog poluostrva počela je 720. bitkom kod Kovadonge.
Sredinom 10. veka, hrišćanske zemlje obuhvatale su Leon, Asturiju, Galiciju i Kastilju, kao i delove Baskije i Navare. U narednim vekovima rekonkista je nastavljena sa promenljivim uspehom. U 13. veku hrišćanski kraljevi su zauzeli Kordobu, Sevilju, Majorku, Menorku i Valensiju, a muslimanske teritorije su se svele na Grenadu, koja je pala 1492.
Posle rekonkiste
[uredi | uredi izvor]Manje kraljevine su se vremenom ujedinile u jednu državu, sa izuzetkom Portugalije, mada je tokom kratkog vremenskog perioda (1580—1640) celo poluostrvo bilo politički ujedinjeno u Iberijsku uniju. Danas se na Pirinejskom poluostrvu nalaze tri države — Španija, Portugalija i Andora, kao i britanska prekomorska teritorija Gibraltar.
Stanovništvo
[uredi | uredi izvor]Religija
[uredi | uredi izvor]Ogromna većina stanovnika u svim državama i teritorijama Pirinejskog poluostrva su katolici po veroispovesti. Druge religije su slabo zastupljene, mada postoje male zajednice protestanata i drugih hrišćana, muslimana, hindusa i jevreja. U Španiji i Portugaliji postoji značajan broj nereligioznih osoba.
U anketi Centra za sociološka istraživanja iz februara 2013, 70,9% ispitanih Španaca se izjasnilo kao katolici, 24,6% se izjasnilo kao nereligiozni, dok je 2,4% ispitanika navelo da pripadaju nekoj drugoj religiji.[13]
Katolici čine 81% stanovništva Portugalije, prema rezultatima popisa iz 2011. Pripadnici drugih hrišćanskih veroispovesti čine 3,3% stanovništva, a nereligioznih je 6,8%.[14]
U Andori je preko 90% stanovništva katoličke veroispovesti,[15] dok u Gibraltaru ima oko 78% katolika.[16]
Narodi koji žive na ovom prostoru su romanskog porekla, izuzev naroda Baski, čiji jezik nije srodan ni jednom drugom jeziku.
Jezici
[uredi | uredi izvor]
Najzastupljeniji jezici na Pirinejskom poluostrvu su španski, portugalski, katalonski, galicijski i baskijski.
Španski jezik (ili kastiljanski) je službeni jezik u Španiji i ima najviše govornika. U istraživanju Evrobarometra iz 2005, 89% anketiranih stanovnika Španije je navelo španski kao svoj maternji jezik.[17]
Portugalski jezik je gotovo univerzalni jezik u Portugaliji i drugi je najzastupljeniji jezik na Pirinejskom poluostrvu.
Katalonski jezik je službeni jezik u Kataloniji i Andori, a govori se i u nekim delovima Aragona i Mursije. Dijalekat katalonskog jezika poznat kao valensijanski jezik je službeni jezik u Valensijanskoj pokrajini. Katalonski jezik je maternji za 5 do 6 miliona ljudi.[18] U anketi Evrobarometra iz 2005, 9% ispitanika iz Španije je navelo katalonski kao svoj maternji jezik.[17]
Galicijski jezik je službeni jezik u Galiciji i njime govori oko 2 miliona ljudi.[18]
Baskijski jezik ima oko 600.000 govornika na severu Španije i službeni je jezik u Baskiji i Navari.[18]
Ostali manji jezici su aragonski, asturijski, leonski, asturleonski i oksitanski.
Države i teritorije
[uredi | uredi izvor]| Država/ Teritorija |
Stanovništvo (na poluostrvu) | km² | % | Napomena |
|---|---|---|---|---|
 Španija
|
~ 43.500.000 | 493.514[19] | 84,66% | Bez Balearskih ostrva, Kanarskih ostrva, Seute i Melilje. |
 Portugalija
|
~ 10.000.000 | 89.261 | 15% | Bez Azorskih ostrva i Madeire |
 Francuska
|
12.035 | 540 | <1% | Francuska Serdanja se nalazi na južnoj strani Pirineja, i tehnički pripada Pirinejskom poluostrvu. |
 Andora
|
84.082 | 468 | <1% | Država na južnoj strani Pirineja, između Francuske i Španije. |
 Gibraltar
|
29.431 | 7 | <1% | Britanska prekomorska teritorija |
Najveći gradovi
[uredi | uredi izvor]| № | Grad | Populacija | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
_25.jpg) Madrid  Barselona |
1. | Madrid | Španija | 3.198.645 |  Valensija  Sevilja | ||||
| 2. | Barselona | Španija | 1.611.013 | ||||||
| 3. | Valensija | Španija | 792.054 | ||||||
| 4. | Sevilja | Španija | 698.042 | ||||||
| 5. | Saragosa | Španija | 678.115 | ||||||
| 6. | Malaga | Španija | 561.435 | ||||||
| 7. | Lisabon | Portugalija | 547.733 | ||||||
| 8. | Mursija | Španija | 437.667 | ||||||
| 9. | Bilbao | Španija | 351.356 | ||||||
| 10. | Alikante | Španija | 329.325 | ||||||
Vidi još
[uredi | uredi izvor]Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ a b v Iberian Peninsula, Pearson Education, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ^ U Altamiri otkriveni novi crteži stari 25.000 godina, Blic, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ^ Samardžić, N. Istorija Španije. Prvih pola miliona godina. Plato, Beograd, 2005. Str-11-18
- ^ Tarín, S. Dosier: Hispania Romana: Dos siglos de guerra. Historia y Vida 2004; Nº435:32-41
- ^ a b Hispania, UNRV.com, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ^ The Conquest of Hispania and the Province of Tarraconensis Arhivirano na sajtu Wayback Machine (29. oktobar 2013), pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ^ Cameron, Ward. The Cambridge Ancient HIstory - Volume XIV. Late Antiquity: Empire and Successors, A.D. 425–600. Perkins and Whitby. str. 113—114.
- ^ councils of Toledo, Encyclopædia Britannica, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ^ Frassetto 2003, str. 304
- ^ Sarris 2011, str. 323–324
- ^ Battle of Moussais (Poitiers II): October 732 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. februar 2017), pristupljeno na dan 29. 10. 2013.
- ^ Umayyad Caliphate of Cordoba 929-1031, GlobalSecurity, pristupljeno na dan 29. 10. 2013.
- ^ Barómetro de abril, Centro de investigaciones Sociológicas, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ^ Census - Final results : Portugal - 2011, Statistics Portugal, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ^ 2011 Report on International Religious Freedom - Andorra, United States Department of State, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ^ Census of Gibraltar 2001 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. decembar 2013), Government of Gibraltar, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ^ a b Europeans and their Languages, Eurobarometer, pristupljeno na dan 27. 10. 2013.
- ^ a b v The languages of Spain, cyberspain.com, pristupljeno na dan 27. 10. 2013.
- ^ Physical geography and geology of Spain, iberianature.com, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ^ „Portugal: Cities”. citypopulation.de. Pristupljeno 27. 10. 2013.
- ^ „Spain: Major Cities”. citypopulation.de. Pristupljeno 27. 10. 2013.
Literatura
[uredi | uredi izvor]- Sarris, Peter (2011). Empires of Faith: The Fall of Rome to the Rise of Islam, 500-700. Oxford University Press. str. 323—324. ISBN 978-0-19-926126-0.
- Frassetto, Michael (2003). Encyclopedia of Barbarian Europe: Society in Transformation. ABC-CLIO. str. 304. ISBN 978-1-57607-263-9.
- Cameron, Ward. The Cambridge Ancient HIstory - Volume XIV. Late Antiquity: Empire and Successors, A.D. 425–600. Perkins and Whitby. str. 113—114.
Spoljašnje veze
[uredi | uredi izvor]
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Geografske | |
| Ostale | |
