Pleme
Pleme (grč. φυλή / pleme) je višeznačni pojam, koji u zavisnosti od konteksta upotrebe može označavati različite vrste ljudskih zajednica. U savremenom društvu postoje dve osnovne vrste plemena. U prvu grupu spadaju etnička plemena, koja pripadaju domorodačkom stanovništvu u raznim krajevima sveta i još uvek se nalaze na plemenskom stepenu društvenog razvoja. U drugu grupu spadaju tradicionalna plemena, koja predstavljaju deo istorijske baštine u mnogim savremenim narodima, odnosno nacijama. U istorijskom kontekstu, razvoj plemena se može pratiti od protoistorijskog perioda, kada je došlo do postepenog oblikovanja prvobitnih plemena i stvaranja plemenskih saveza, iz kojih su se potom razvile i prve države. Ključnim faktorom za nastanak prvobitnih plemena smatra se pojava zemljoradnje, čime je započeo proces vezivanja prvobitnih zajednica za određenu teritoriju, koja je time postala osnova za nastanak teritorijalizovanog plemena kao šire zajednice. Iako je već tokom starovekovnog, a potom i tokom srednjovekovnog razdoblja došlo do jačanja države u odnosu na plemenske vidove društvenog organizovanja, specifične istorijske okolnosti su u mnogim krajevima sveta omogućile opstanak plemenskog uređenja sve do novovekovnog, a ponegde i do savremenog perioda.
U istoriji srpskog naroda, specifični oblici plemenskog organizovanja su tokom razdoblja turske vlasti opstali u oblastima (stare) Crne Gore, Brda i Hercegovine, a tradicionalna podela na plemena u tim oblastima i danas prestavlja sastavni deo istorijske baštine.[1][2]
Pokušaj svođenja srpskog naroda na stepen plemena
[uredi | uredi izvor]
Krajem 19. i početkom 20. veka, pojedini ideolozi jugoslovenskog pokreta počeli su da napuštaju izvornu jugoslovensku, odnosno južnoslovensku ideju, koja se zasnivala na konceptu saradnje između južnoslovenskih naroda, a umesto toga su počeli da promovišu novu, integralističku tezu po kojoj Srbi i Hrvati, a zajedno sa njima i Slovenci, predstavljaju jedinstven narod, sastavljen od tri plemena: srpskog, hrvatskog i slovenačkog. Nakon stvaranja Kraljevine SHS (1918), takve zamisli su dobile novu političku i državnu dimenziju. Ključni iskorak ka političkom definisanju integralnog jugoslovenstva učinjen je 1929. godine, kada je zvanični naziv države promenjen u Kraljevina Jugoslavija. Od tog trenutka, integralistička politika je sprovođena putem represivnog negiranja narodne posebnosti Srba, Hrvata i Slovenaca, a sva tri naroda (srpski, hrvatski, slovenački), zvanično su proglašeni pukim plemenima u sastavu jedinstvene jugoslovenske nacije. Takva politika je u Kraljevini Jugoslaviji intenzivno sprovođena od uvođenja Šestojanuarske diktature (1929), do pogibije kralja Aleksandra (1934), nakon čega je zapala u krizu, a potpuni slom je doživela u razdoblju između 1939. i 1941. godine, čime je okončan i pokušaj svođenja srpskog naroda na stepen plemena.[3][4][5]
Rasprava o upotrebi
[uredi | uredi izvor]Pojam i koncept plemena je kontroverzan među antropolozima i drugim akademicima koji su aktivni u društvenim naukama. Termin pleme bio je uobičajen u oblasti antropologije sve do kasnih pedesetih i šezdesetih godina dvadesetog veka, kada su naučnici počeli da preispituju njegovu korisnost. Godine 1970, antropolog Dž. Klajd Mičel je pisao:
- Pleme, dugo poštovana analitička kategorija u antropologiji, u poslednje vreme je predmet preispitivanja antropologa ... Sumnje o korisnosti plemena kao analitičke kategorije gotovo su sigurno nastale iz naglog uključivanja ljudi, čak i u najudaljenijim delovima sveta, u političke, ekonomske i ponekad direktne društvene odnose s industrijskim zemljama. Sumnje su, međutim, ultimatno zasnivane na definiciji i značenju koje različiti naučnici pridaju pojmu „plemena”, njegovom pridevu „plemenski” i apstraktnom obliku „plemenstvo”.[6]
Pišući 2013. godine, naučnik Matju Ortoleva napominje da je „poput reči indijanac, reč pleme ima konotacije kolonijalizma.”[7]
Stav organizacije Survival International je: „Važno je napraviti razliku između plemenskog i autohtonog jer plemenski narodi imaju poseban status priznat u međunarodnom pravu, kao i probleme pored onih sa kojima se suočava šira kategorija autohtonih naroda.”[8]
Klasifikacija
[uredi | uredi izvor]Značajna debata je pratila napore da se definišu i karakterišu plemena. U narodnoj mašti, plemena odražavaju primordijalnu društvenu strukturu iz koje su se razvile sve naredne civilizacije i države. Antropolog Elman Servis je predstavio[9] sistem klasifikacije za društva u svim ljudskim kulturama, zasnovan na evoluciji društvene nejednakosti i ulozi države. Ovaj sistem klasifikacije sadrži četiri kategorije:
- Bendovi lovaca-sakupljača koji su generalno egalitarni[10][11][12]
- Plemenska društva sa nekim ograničenim primerima društvenog ranga i prestiža
- Stratifikovana plemenska društva predvođena poglavirima (videti poglavarstvo)[13][14][15][16]
- Civilizacije, sa složenim društvenim hijerarhijama i organizovanim, institucionalnim vladama
Plemena se stoga smatraju političkim jedinicama formiranim iz organizacije porodica (uključujući klanove i loze) zasnovane na društvenoj ili ideološkoj solidarnosti. Članstvo u plemenu može se shvatiti kao zasnovano na faktorima kao što su srodstvo („klan“), etnička pripadnost („rasa“), jezik, mesto stanovanja, politička grupa, verska uverenja, usmena tradicija i/ili kulturna praksa.
Arheolozi nastavljaju da istražuju razvoj pred-državnih plemena. Sadašnja istraživanja sugerišu da su plemenske strukture predstavljale jednu vrstu prilagođavanja situacijama koje pružaju obilne, ali nepredvidive resurse. Takve strukture su se pokazale dovoljno fleksibilnim da koordiniraju proizvodnju i distribuciju hrane u vremenima oskudice, bez ograničavanja ili sputavanja ljudi u vremenima viška. Antropolog Morton Frid je 1967. tvrdio da su grupe organizovane u plemena kako bi se oduprle nasilju i eksploataciji ranih kraljevstava i država. On je pisao:
U stvari, ne postoji apsolutna potreba za plemenskom etapom kako su je definisali Sahlins i Servis, nema potrebe, to jest, da se takva faza pojavi u tranzitu od jednog naselja sa ugrađenom političkom organizacijom, ka kompleksno strukturiranoj državi. Takav razvojni proces se mogao odvijati unutar jedinice koju možemo zamisliti kao grad-državu, takvu jedinicu kao što je Jerihon mogao postati u svojim kasnijim fazama ... tribalizam se može posmatrati kao reakcija na formiranje složene političke strukture, a ne kao neophodna preliminarna faza u njenoj evoluciji.[17]
Kontroverze i zastarelost upotrebe
[uredi | uredi izvor]Termin „pleme” bio je u uobičajenoj upotrebi u oblasti antropologije do kasnih 1950-ih i 1960-ih. Kontinuirana upotreba termina izazvala je kontroverzu među antropolozima i drugim akademicima aktivnim u društvenim naukama, pri čemu su naučnici antropoloških i etnoistorijskih istraživanja doveli u pitanje korisnost koncepta. Godine 1970, antropolog Dž. Klajd Mičhel je napisao:
- Pleme, dugo poštovana kategorija analize u antropologiji, nedavno je bilo predmet nekih ispitivanja od strane antropologa ... Sumnje u korisnost plemena kao analitičke kategorije gotovo su sigurno proizašle iz brzog uključivanja naroda, čak i u najudaljenije delove sveta, u političkom, ekonomskom i ponekad direktnom društvenom odnosu sa industrijskim nacijama. Sumnje se, međutim, u krajnjoj liniji zasnivaju na definiciji i značenju koje različiti naučnici daju terminu 'pleme', njegovom pridevu 'plemenski' i njegovom apstraktnom obliku 'plemenizam'.[6]
Uprkos tome što su granice članstva za pleme konceptualno jednostavne, u stvarnosti su često nejasne i podložne promenama tokom vremena. U svojoj studiji iz 1975. godine, Pojam plemena, Frid je naveo brojne primere plemena koja su obuhvatala članove koji su govorili različite jezike i praktikovali različite rituale, ili koji su delili jezike i rituale sa pripadnicima drugih plemena. Slično, dao je primere plemena u kojima su ljudi sledili različite političke vođe ili su sledili iste vođe kao i pripadnici drugih plemena. Zaključio je da se plemena uopšteno odlikuju fluidnim granicama, heterogenošću i dinamikom i da nisu parohijalna.[18]
Deo poteškoća sa terminom je u tome što on nastoji da izgradi i primeni zajednički konceptualni okvir među različitim kulturama i narodima. Različiti antropolozi koji proučavaju različite narode stoga donose oprečne zaključke o prirodi, strukturi i praksi plemena. Pišući o kurdskim narodima, antropolog Martin van Bruinesen je tvrdio, „izrazi standardne antropološke upotrebe, 'pleme', 'klan' i 'loza' izgledaju kao ludačka košulja koja se loše uklapa u društvenu stvarnost Kurdistana".[19]
Postoje dalje negativne konotacije pojma „pleme“ koje su smanjile njegovu upotrebu. U pisanju 2013. godine naučnik Metju Ortoleva je primetio da je „kao i reč Indijanac, reč pleme ima konotacije kolonijalizma.“[7] Organizacija Međunarodno preživljavanje kaže „Važno je napraviti razliku između plemenskog i starosedelačkog, jer plemenski ima poseban status priznat u međunarodnom pravu, kao i probleme pored onih sa kojima se suočava šira kategorija autohtonih naroda.“[20]
Vidi još
[uredi | uredi izvor]Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ Erdeljanović 1926.
- ^ Ljušić 2001.
- ^ Dimić 1994, str. 171-207.
- ^ Dimić 2001, str. 333-349.
- ^ Dimić 2001, str. 137-153.
- ^ a b Mitchell, Clyde J. 1970. "Tribe and Social Change in South Central Africa: A Situational Approach" in Gutkind, Peter C. W. Editor. The Passing of Tribal Man in Africa, p. 83. Brill.
- ^ a b Ortoleva, Matthew. 2013. "We Face East" in Goggin, Peter N. Editor. Environmental Rhetoric and Ecologies of Place, p. 95. Routledge. ISBN 9781135922658
- ^ „Terminology”. Arhivirano iz originala 25. 10. 2019. g. Pristupljeno 23. 11. 2019.
- ^ Service, Elman Rogers (1962). Primitive social organization : an evolutionary perspective. Random House. OCLC 318447878.
- ^ „Definition of equalitarianism”. The Free Dictionary. Houghton Mifflin Company. 2009.
- ^ „equalitarianism”. Dictionary.com Unabridged. Random House. Pristupljeno 7. 5. 2018.
- ^ „Egalitarianism”. Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab. Stanford University. 2019.
- ^ Helm, Mary (2010). Access to Origins: Affines, Ancestors, and Aristocrats. Austin, TX: Univ Of Texas Press. str. 4. ISBN 9780292723740. OCLC 640095710.
- ^ Service, Elman R (1976). Primitive Social Organization: An Evolutionary Perspective
(na jeziku: engleski). Chicago, IL: Random House. ISBN 0394316355. OCLC 974107713.
- ^ Sahlins, Marshall D. (1963). „Poor Man, Rich Man, Big-man, Chief: Political Types in Melanesia and Polynesia”. Comparative Studies in Society and History. 5 (3): 285—303. ISSN 1475-2999. S2CID 145254059. doi:10.1017/S0010417500001729.
- ^ Fried, Morton Herbert (1976). The Evolution of Political Society: An Essay in Political Anthropology (na jeziku: engleski). McGraw-Hill. ISBN 0075535793. OCLC 748982203.
- ^ Fried, Morton H. (1967). The Evolution of Political Society: An Essay in Political Anthropology. New York: Random House. str. 169—70.
- ^ Morton H. Fried (1972). The Notion of Tribe. Cummings Publishing Company
- ^ Bruinessen, Martin van (1992). Agha, shaikh, and state : the social and political structures of Kurdistan. Zed Books. OCLC 555395702.
- ^ „Terminology - Survival International”.
Literatura
[uredi | uredi izvor]- Dimić, Ljubodrag (1994). „Država, integralno jugoslovenstvo i kultura: Prilog istoriji šestojanuarske diktature 1929-1931”. Književnost: Mesečni časopis (1-3): 171—207.
- Dimić, Ljubodrag (2001). „Integralno jugoslovenstvo i kultura 1929-1931. godine”. Dijalog povjesničara-istoričara. 3. Zagreb: Zaklada Friedrich Naumann. str. 333—349.
- Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Erdeljanović, Jovan (1926). Stara Crna Gora: Etnička prošlost i formiranje crnogorskih plemena. Srpski etnografski zbornik. 39. Beograd: Srpska kraljevska akademija.
- Ljušić, Radoš (2001). Istorija srpske državnosti. 2. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Benveniste, Émile. Indo-European Language and Society, translated by Elizabeth Palmer. London: Faber and Faber, 1973. ISBN 0-87024-250-4.
- Benveniste, Émile. Origines de la formation des noms en indo-européen, 1935.
- Fried, Morton H. The Notion of Tribe. Cummings Publishing Company, 1975. ISBN 0-8465-1548-2.
- Helm, June, ed., 1968. Essays on the Problem of Tribe, Proceedings, American Ethnological Society, 1967 (Seattle: University of Washington Press).
- James, Paul (2006). Globalism, Nationalism, Tribalism: Bringing Theory Back In. London: Sage Publications.
- James, Paul (2001). „Relating Global Tensions: Modern Tribalism and Postmodern Nationalism”. Communal/Plural. 9 (1).
- Nagy, Gregory, Greek Mythology and Poetics, Cornell University Press, 1990. In chapter 12, beginning on p. 276, Professor Nagy explores the meaning of the word origin and social context of a tribe in ancient Greece and beyond.
- Sutton, Imre, Indian Land Tenure: Bibliographical Essays and a Guide to the Literature (NY: Clearwater, 1975). Tribe: pp. 101–02, 180–82, 186–87, 191–93.
- Renfrew, Colin, and Paul G. Bahn. Archaeology: Theories, Methods and Practice. New York: Thames and Hudson, 2008.
