Pređi na sadržaj

Pomračenje Sunca

Uredi veze
Preslušajte ovaj članak
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druga značenja, pogledajte stranicu Pomračenje sunca (album).
Potpuno pomračenje Sunca u Francuskoj
Pomračenje Sunca viđeno u Beogradu 20.3.2015. g. oko 10.48 časova

Pomračenje Sunca je astronomska pojava koja se dešava kada Sunce baca Mesečevu senku na površinu planete Zemlje, što se može dogoditi samo kada je Mesec u fazi mladine, odnosno u položaju konjunkcije, kada se nalazi između Zemlje i Sunca.[1] Da bi došlo do pomračenja Sunca Mesec se mora nalaziti 16° u ravni svoje putanje ispred ili iza nekog od čvorova svoje putanje sa ekliptikom. U toku jedne godine može nastupiti minimalno 2, a maksimalno 5 pomračenja Sunca.[2][3] Zavisno od trenutne udaljenosti Meseca i Sunca od Zemlje, kao i položaja posmatrača na Zemljinoj površini, može nastupiti jedna od tri vrste pomračenja Sunca: potpuno, delimično ili prstenasto.

Pomračenje Sunca može biti potpuno (totalno), prstenasto (anularno), delimično (parcijalno) i hibridno (kada se u središnjoj fazi pomračenje zapaža kao potpuno, a izvan središnje faze kao prstenasto). Različite vrste pomračenja nastaju jer je staza Meseca eliptična. Kada je Mesec udaljeniji, ne zaklanja celi Sunčev disk zapaža se prstenasto pomračenje, a kada je Mesec bliže, može potpuno da zakloni Sunce i nastupa potpuno pomračenje. Pomračenje Sunca opaža se s malog dela Zemlje. Zbog okretanja Zemlje, Mesečeva senka prelazi po Zemljinoj površini od zapada prema istoku, te se potpuno pomračenje vidi s uskoga pojasa (zone totaliteta). Senka nije šira od 270 kilometara i putuje brzinom od 1 km/s, pa potpuno pomračenje u nekoj tački Zemlje traje najviše 3 minute 31 sekundi. Pri potpunom pomračenju zbivaju se četiri dodira: rub Meseca nailazi na rub Sunca, napredujući rub Meseca stiže do suprotnog Sunčevog ruba, zalazni Mesečev rub dotiče početni rub Sunca, Mesec napušta Sunce; od prvoga do četvrtoga dodira mogu proći do 3 sata. Potpuna pomračenja Sunca na nekome mestu Zemljine površine javlja se u proseku svakih 400 godina. Poslednje potpuno pomračenja Sunca, vidljivo sa Balkana, zbilo se 15. februara 1961, a sledeći će se dogoditi 3. septembra 2081.[4][5][6]

Tipovi

[uredi | uredi izvor]

Pomračenje ili eklipsa (gr. ἔκλειψις, ékleipsis - izostavljanje, izostajanje) je pojava pri kojoj jedno nebesko telo u potpunosti ili većim delom zaklanja drugo ili ulazak jednog nebeskog tela u senu drugog. Pomračenje Sunca ili Meseca nastaje kada se oni nalaze u blizini jednog čvora Mesečeve staze oko Zemlje (staza Meseca je nagnuta prema ekliptici za 5° 9').

Udaljenost Sunca od Zemlje je oko 400 puta veća od Mesečeve udaljenosti, a prečnik Sunca je oko 400 puta veći od Mesečevog. Pošto su ovi odnosi približno isti, izgleda da su Sunce i Mesec, gledano sa Zemlje, približno iste veličine: oko 0,5 stepeni luka u ugaonoj meri.[7]

Mesečeva orbita oko Zemlje je blago eliptična, kao i Zemljina putanja oko Sunca. Prividne veličine Sunca i Meseca stoga variraju.[8] Magnituda pomračenja je odnos prividne veličine Meseca i prividne veličine Sunca tokom pomračenja. Pomračenje koje se dešava kada je Mesec blizu svoje najbliže udaljenosti od Zemlje (tj. blizu njenog perigeja) može biti potpuno pomračenje jer će Mesec izgledati dovoljno velik da u potpunosti pokrije Sunčev svetli disk ili fotosferu; potpuno pomračenje ima magnitudu veću ili jednaku 1.000. Nasuprot tome, pomračenje koje se dešava kada je Mesec blizu svoje najveće udaljenosti od Zemlje (tj. blizu njenog apogeja) može biti samo prstenasto pomračenje, jer će Mesec izgledati nešto manji od Sunca; magnituda prstenastog pomračenja je manja od 1.[9]

Pošto je Zemljina orbita oko Sunca takođe eliptična, udaljenost Zemlje od Sunca na sličan način varira tokom godine. Ovo utiče na prividnu veličinu Sunca na isti način, ali ne toliko koliko promenljiva udaljenost Meseca od Zemlje.[7] Kada se Zemlja približi svojoj najdaljoj udaljenosti od Sunca početkom jula, potpuno pomračenje je nešto verovatnije, dok uslovi favorizuju prstenasto pomračenje kada se Zemlja približi svojoj najbližoj udaljenosti od Sunca početkom januara.[10]

Postoje tri glavna tipa pomračenja Sunca:[11] potpuno, delimično i prstenasto.

Slika potpunog pomračenja Sunca snimljena pomoću Takahashi FS152 slika je obrađena u Photoshop CC 2017.
Delimično pomračenje Sunca u Tbilisiju, 4. januara 2011
Otklon zraka svetlosti u gravitacijskom polju Sunca se meri pri pomračenju Sunca, kad je glavnina snažne Sunčeve svetlosti zaklonjena. Prvi put je to merenje izvršeno 29. maja 1919, čime je bila potvrđena Ajnštajnova teorija relativnosti.
Potpuno pomračenje Meseca snimljena 9. novembra 2003.
Delimična, potpuna i prstenasta pomračenja Meseca.

Potpuno i delimično pomračenje Sunca

[uredi | uredi izvor]

U slučaju potpunog pomračenja Sunca, Mesečev disk će potpuno prekriti Sunce.[12] Pomračenje Sunca se može opaziti s relativno uskog pojasa (putanja totaliteta) na Zemljinoj površini preko kojeg prolazi Mesečeva senka. Posmatrači koji se nalaze u nešto širim pojasevima oko putanje totaliteta nalaze se u Mesečevoj polusenki, te mogu videti delimično pomračenje Sunca, dok se s ostatka površine Zemlje pomračenje uopšte neće videti. Sledeće potpuno pomračenje u Evropi bi trebalo biti 12. avgusta 2026.

U trenutku neposredno pre potpunog pomračenja, kada se poslednji zraci Sunca probiju iza Mesečevog diska, događa se pojava tzv. „dijamantnog prstena“. Ista se pojava može uočiti i neposredno nakon potpunog pomračenja.[13]

Prstenasto pomračenje Sunca

[uredi | uredi izvor]

Posmatrajući Sunce i Mesec, posebno u vreme pomračenja Sunca, može se uočiti da su sličnih ugaonih dimenzija. Iako se na nebu čine jednakima, u stvarnosti je Sunce mnogo veće. Sunčev je prečnik (1.392-000 km) čak 400 puta veći od Mesečevog (3476 km), ali je Sunce isto toliko puta (u proseku) dalje od Meseca, pa nam se zato čine jednakima..[14][15][15]

Ipak, ugaone dimenzije Meseca i Sunca nisu uvek jednake, već se menjaju. Razlog tome su blago eliptične putanje, kako Zemlje oko Sunca, tako i Meseca oko Zemlje. Kako se menjaju udaljenosti Meseca i Sunca od Zemlje, tako se menjaju i njihove ugaone dimenzije. Prečnik Sunca kreće se od 31.5' (lučne minute), kada je Zemlja u afelu, do 32.6', kada je Zemlja u perihelu. Prečnik Meseca kreće se od 29.1' (29.1. lučnih sekundi), kada je Mesec u apogeju (najdalje od Zemlje), do 33.9', kada je Mesec u perigeju (najbliže Zemlji). Kada je Mesec u apogeju a Zemlja u perihelu, te u svim drugim trenucima kada je Mesečev disk na nebu manji od Sunčevog, može doći samo do prstenastog pomračenja Sunca jer Mesečev disk ne može u potpunosti pokriti Sunce. Sledeće prstenasto pomračenje u Evropi bi trebalo biti 2028 i 2030. godine.

Pomračenje Meseca

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Pomračenje Meseca

Pomračenje Meseca nastaje ulaskom Meseca u Zemljinu senku, vidi se s cele Zemljine noćne hemisfere, pritom je Mesec obasjan zagasitocrvenom svetlošću koja se raspršila prolazeći kroz Zemljinu atmosferu. Pomračenja Meseca nastaje kada je Mesec pun, a kupa Zemljine senke udaljena najviše 11° od jednog Mesečevog čvora. Kako Zemljina senka tim područjem prolazi svakih 21 do 22 dana, a uštap se ponavlja svakih 29,53 dana, u jednoj godini mogu biti najviše 3 pomračenja Meseca, a nekih se godina ne dogodi ni jedno. Površina Zemljine senke nekoliko je puta veća od površine Meseca, te Mesec može kroz senku prolaziti do 1 sat 47 minuta.

Zbir pomračenje Meseca i Sunca u godini ne može biti veći od 7, a manji od 2. Najčešće se zbivaju po dva pomračenje Sunca i Meseca, a najviše se mogu dogoditi tri Mjesečeve i četiri Sunčeve, ili dva Mesečeva i pet Sunčevih. Budući da se pomračenja Meseca vidi s cele tamne Zemljine polulopte, a pomračenja Sunca samo s uskoga pojasa, čini se da se pomračenja Meseca zbivaju češće od pomračenja Sunca, iako je obrnuto. Pomračenje se zbivaju gotovo u istom redosledu nakon 18 kalendarskih godina i 11 i 1/3 dana, ili 10 i 1/3 dana ako razdoblje obuhvata 5 prestupnih godina, odnosno 12 i 1/3 dana ako obuhvata samo 3 prestupne godine, što se može dogoditi na prelazu veka (Sarosov period).

Pomračenje ostalih nebeskih tela

[uredi | uredi izvor]

Merkur i Venera prelaze preko Sunčeva kruga (tranzit), a Mesec i planete zaklanjaju pozadinske zvezde (okultacija). Pomračenja Jupiterovih satelita služila su pomorcima u doba kada mehanički satovi nisu bili dovoljno pouzdani za određivanje tačnoga vremena koje je bilo potrebno za proračun zemljopisne dužine. Pomračenja zvezda događa se u sistemima dvojnih zvezda što se na Zemlji zapaža kao periodična promena sjaja. Zvezdu mogu delom da pomrače i ekstrasolarne planete, a to se preciznim merenjem intenziteta svetlosti zvezda može zabeležiti; npr. pratilac zvezde HD 209 458, udaljene 150 godina svetlosti, planeta je 1,32 puta većeg poluprečnika od Jupitera, a pomračuje zvezdu za 1,5% svakih 3.5246 dana.

Pomračenje se istražuju radi spoznaje o masi, zapremini, međusobnoj udaljenosti, inklinacijama i atmosferama tela koja se pomračuju.

Pomračenje Sunca i Meseca

[uredi | uredi izvor]

Uzajamni položaji Sunca, Meseca i Zemlje dovode do pomračenje Sunca i Meseca. Potpuna pomračenja se koriste u kosmičkoj geodeziji za vezivanje kontinentalnih trigonometrijskih mreža, koje pomažu u stvaranju jedinstvenog svetskog naučnog sistema. U istu svrhu se koriste i pojave okultacija zvezda (kad Mesec tokom svog kretanja sakrije neke zvezde). Privlačna sila Meseca, a u manjoj meri i Sunca (lunisolarni uticaj), uzrokuje na Zemlji plimu i oseku mora i jezera, kao i „disanje” Zemljine kore što je 3 puta slabije od plime i oseke. Uticaj Meseca na ljude i druga bića je još uvek nerazjašnjen, ali je sigurno da se insekti orijentišu pomoću Meseca.

Terminologija

[uredi | uredi izvor]

Hibridno pomračenje

[uredi | uredi izvor]

Hibridno pomračenje (koji se naziva i prstenasto/potpuno pomračenje) prelazi između potpunog i prstenastog pomračenja. U određenim tačkama na površini Zemlje izgleda kao potpuno pomračenje, dok u drugim tačkama izgleda kao prstenasto. Hibridna pomračenja su relativno retka.[7]

Hibridno pomračenje se dešava kada se veličina pomračenja tokom događaja promeni sa manje na veše od jedan, tako da izgleda da je pomračenje potpuno na lokacijama bliže sredini, a prstenasto na drugim lokacijama bliže početku i kraju, pošto su strane Zemlje malo dalje od Meseca. Ova pomračenja su izuzetno uska po širini putanje i relativno kratkog trajanja u bilo kom trenutku u poređenju sa potpunim pomračenjima; ukupnost hibridnog pomračenja od 20. aprila 2023. traje više od jednog minuta u različitim tačkama na putu totaliteta. Poput fokusne tačke, širina i trajanje totaliteta i prstenastosti su blizu nule u tačkama gde se dešavaju promene između njih.[16]

Centralno pomračenje

[uredi | uredi izvor]
Svaka ikona prikazuje pogled iz centra svoje crne tačke, koja predstavlja Mesec (nije u razmeri)
Efekat dijamantskog prstena pri trećem kontaktu — kraj totaliteta — sa vidljivim ispupčenjima (21. avgust 2017.)

Centralno pomračenje se često koristi kao generički termin za potpuno, prstenasto ili hibridno pomračenje.[17] Ovo, međutim, nije sasvim tačno: definicija centralnog pomračenja je pomračenje tokom kojeg centralna linija senke dodiruje Zemljinu površinu. Moguće je, iako izuzetno retko, da se deo umbre preseca sa Zemljom (čime se stvara prstenasto ili potpuno pomračenje), ali ne i njena centralna linija. Ovo se onda naziva necentralno potpuno ili prstenasto pomračenje.[17] Gama je mera koliko centralno pada senka. Poslednje (još umbralno) necentralno pomračenje Sunca bilo je 29. aprila 2014. Ovo je bilo prstenasto pomračenje. Sledeće necentralno potpuno pomračenje Sunca biće 9. aprila 2043. godine.[18]

Faze pomračenja

[uredi | uredi izvor]

Vizuelne faze posmatrane tokom potpunog pomračenja nazivaju se:[19]

  • Prvi kontakt — kada je Mesečev krak (ivica) tačno tangencijalan na Sunčev krak.
  • Drugi kontakt — počevši od Bejlijevih perli (uzrokovanih svetlošću koja sija kroz doline na površini Meseca) i efektom dijamantskog prstena. Skoro ceo disk je pokriven.
  • Totalnost — Mesec zaklanja ceo disk Sunca i vidljiva je samo solarna korona.
  • Treći kontakt — kada prva jaka svetlost postane vidljiva i Mesečeva senka se udalji od posmatrača. Ponovo se može primetiti dijamantski prsten.
  • Četvrti kontakt - kada zadnja ivica Meseca prestane da se preklapa sa solarnim diskom i pomračenje se završi.

Predviđanja

[uredi | uredi izvor]

Geometrija

[uredi | uredi izvor]
Geometrija potpunog pomračenja Sunca (nije u razmeri)

Dijagrami sa desne strane pokazuju poravnanje Sunca, Meseca i Zemlje tokom pomračenja Sunca. Tamno siva oblast između Meseca i Zemlje je umbra, gde je Sunce potpuno zaklonjeno Mesecom. Mala oblast na kojoj umbra dodiruje površinu Zemlje je mesto gde se može videti potpuno pomračenje. Veća svetlosiva oblast je penumbra, u kojoj se može videti delimično pomračenje. Posmatrač u antumbri, oblasti senke iza umbre, videće prstenasto pomračenje.[20]

Mesečeva orbita oko Zemlje je nagnuta pod uglom od nešto više od 5 stepeni u odnosu na ravan Zemljine orbite oko Sunca (ekliptike). Zbog toga će u vreme mladog meseca Mesec obično proći severno ili južno od Sunca. Pomračenje Sunca može da se desi samo kada se mlad mesec pojavi blizu jedne od tačaka (poznatih kao čvorovi) gde Mesečeva orbita prelazi ekliptiku.[21]

Kao što je gore navedeno, Mesečeva orbita je takođe eliptična. Udaljenost Meseca od Zemlje varira do oko 5,9% od njegove prosečne vrednosti. Dakle, prividna veličina Meseca varira sa njegovom udaljenošću od Zemlje, i upravo ovaj efekat dovodi do razlike između potpunih i prstenastih pomračenja. Udaljenost Zemlje od Sunca takođe varira tokom godine, ali je to manji efekat (do oko 0,85% od njene prosečne vrednosti). U proseku se čini da je Mesec nešto (2,1%) manji od Sunca gledano sa Zemlje, tako da je većina (oko 60%) centralnih pomračenja prstenasta. Tek kada je Mesec bliže Zemlji od proseka (blizu njegovog perigeja) dolazi do potpunog pomračenja.[22][23]

Mesec Sunce
U perigeju
(najbliže) 		U apogeju
(najdalje) 		U perihelu
(najbliže) 		U afelu
(najdalje)
Srednji poluprečnik 1737,10 km 696.000 km
Rastojanje 363.104 km 405.696 km 147.098.070 km 152.097.700 km
Ugaoni
prečnik[24] 		33' 30"
(0,5583°) 		29' 26"
(0,4905°) 		32' 42"
(0,5450°) 		31' 36"
(0,5267°)
Prividna veličina
u razmeri
Uređeno po
opadajućoj
prividnoj veličini 		1. 4. 2. 3.

Mesec kruži oko Zemlje za otprilike 27,3 dana, u odnosu na fiksni referentni okvir. Ovo je poznato kao zvezdani mesec. Međutim, tokom jednog zvezdanog meseca, Zemlja se delimično okretala oko Sunca, čineći prosečno vreme između jednog mladog meseca i sledećeg duže od zvezdanog meseca: to je otprilike 29,5 dana. Ovaj mesec je poznat kao sinodički mesec i odgovara onome što se obično naziva lunarnim mesecom.[21]

Mesec prelazi od juga ka severu ekliptike u svom rastućem čvoru, i obrnuto u svom opadajućem čvoru.[21] Međutim, čvorovi Mesečeve orbite se postepeno kreću u retrogradnom kretanju, usled dejstva Sunčeve gravitacije na Mesečevo kretanje, i naprave kompletan krug svakih 18,6 godina. Ova regresija znači da je vreme između svakog prolaska Meseca kroz uzlazni čvor nešto kraće od zvezdanog meseca. Ovaj period se naziva nodijski ili drakonski mesec.[25]

Konačno, Mesečev perigej se kreće unapred ili precesira u svojoj orbiti i pravi potpuni krug za 8,85 godina. Vreme između jednog perigeja i sledećeg je nešto duže od zvezdanog meseca i poznato je kao anomalistički mesec.[26]

Mesečeva orbita se seče sa ekliptikom u dva čvora koji su međusobno udaljeni 180 stepeni. Prema tome, mlad Mesec se javlja blizu čvorova u dva perioda godine u razmaku od približno šest meseci (173,3 dana), poznatih kao sezone pomračenja, i uvek će biti najmanje jedno pomračenje Sunca tokom ovih perioda. Ponekad se mlad mesec pojavi dovoljno blizu čvora tokom dva uzastopna meseca da pomrači Sunce u oba navrata u dva delimična pomračenja. To znači da će u bilo kojoj godini uvek biti najmanje dva pomračenja Sunca, a može ih biti čak pet.[27]

Pomračenja se mogu pojaviti samo kada je Sunce unutar oko 15 do 18 stepeni od čvora (10 do 12 stepeni za centralna pomračenja). Ovo se naziva granica pomračenja i data je u rasponima jer se prividne veličine i brzine Sunca i Meseca razlikuju tokom godine. Za vreme koje je potrebno Mesecu da se vrati u čvor (drakonski mesec), prividni položaj Sunca se pomerio za oko 29 stepeni u odnosu na čvorove.[2] Pošto granica pomračenja stvara prozor mogućnosti do 36 stepeni (24 stepena za centralna pomračenja), moguće je da se delimična pomračenja (ili retko delimično i centralno pomračenje) dešavaju u uzastopnim mesecima.[28][29]

Deo pokrivenog Sunčevog diska, f, kada su diskovi iste veličine pomereni za delić t njihovog prečnika.[30]

Putanja

[uredi | uredi izvor]
Iz svemira se Mesečeva senka tokom pomračenja Sunca 9. marta 2016. pojavljuje kao tamna tačka koja se kreće preko Zemlje.

Tokom centralnog pomračenja, Mesečeva umbra (ili antumbra, u slučaju prstenastog pomračenja) se brzo kreće od zapada ka istoku preko Zemlje. Zemlja takođe rotira od zapada ka istoku, oko 28 km/min na ekvatoru, ali kako se Mesec kreće u istom smeru kao i Zemljina rotacija brzinom od oko 61 km/min, čini se da se umbra skoro uvek kreće otprilike na zapadu – istočni pravac preko karte Zemlje brzinom Mesečeve orbitalne brzine minus Zemljina rotaciona brzina.[31]

Širina staze centralnog pomračenja varira u zavisnosti od relativnih prividnih prečnika Sunca i Meseca. U najpovoljnijim okolnostima, kada se potpuno pomračenje dogodi veoma blizu perigeja, staza može biti široka do 267 km i trajanje totalnosti može biti preko 7 minuta.[32] Izvan centralne staze, delimično pomračenje se vidi na mnogo većoj površini Zemlje. Tipično, umbra je široka 100–160 km, dok je prečnik penumbre veći od 6400 km.[33]

Beselovi elementi se koriste za predviđanje da li će pomračenje biti delimično, prstenasto ili potpuno (ili prstenasto/potpuno), i kakve će okolnosti pomračenja biti na bilo kojoj lokaciji.[34]‍:Poglavlje 11

Proračuni sa Beselovim elementima mogu odrediti tačan oblik senke umbre na površini Zemlje. Ali na kojoj geografskoj dužini će senka pasti, zavisi od Zemljine rotacije i od toga koliko je ta rotacija usporila tokom vremena. Broj koji se zove ΔT koristi se u predviđanju pomračenja da bi se ovo usporavanje uzelo u obzir. Kako Zemlja usporava, ΔT se povećava. ΔT za datume u budućnosti se može samo grubo proceniti, jer Zemljina rotacija neregularno usporava. To znači da, iako je moguće predvideti da će na određeni datum u dalekoj budućnosti doći do potpunog pomračenja, u dalekoj budućnosti nije moguće tačno predvideti na kojim geografskim dužinama će to pomračenje biti potpuno. Istorijski zapisi o pomračenjima omogućavaju procene prošlih vrednosti ΔT i tako Zemljine rotacije.[34]‍:Jednačina 11.132

Trajanje

[uredi | uredi izvor]

Sledeći faktori određuju trajanje potpunog pomračenja Sunca (po opadajućoj važnosti):[35][36]

  1. Mesec je skoro tačno u perigeju (tako da njegov ugaoni prečnik bude što veći).
  2. Zemlja je veoma blizu afela (najudaljenija od Sunca u svojoj eliptičnoj orbiti, čineći njen ugaoni prečnik što je moguće manjim).
  3. Srednja tačka pomračenja je veoma blizu Zemljinog ekvatora, gde je brzina rotacije najveća i najbliža brzini mesečeve senke koja se kreće preko Zemljine površine.
  4. Vektor putanje pomračenja u sredini pomračenja u ravni sa vektorom Zemljine rotacije (tj. ne dijagonalno, već pravo istočno).
  5. Srednja tačka pomračenja je blizu podsolarne tačke (deo Zemlje najbliži Suncu).

Najduže pomračenje koje je do sada izračunato je pomračenje od 16. jula 2186. godine (sa maksimalnim trajanjem od 7 minuta i 29 sekundi iznad severne Gvajane).[35]

Pojava i ciklusi

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Ciklus pomračenja
Kako se Zemlja okreće oko Sunca, približni aksijalni paralelizam Mesečeve orbitalne ravni (nagnute pet stepeni u odnosu na orbitalnu ravan Zemlje) rezultira revolucijom lunarnih čvorova u odnosu na Zemlju. Ovo uzrokuje sezonu pomračenja otprilike svakih šest meseci, u kojoj se pomračenje Sunca može dogoditi u fazi mladog Meseca, a pomračenje Meseca u fazi punog Meseca.
Putanja potpunog pomračenja Sunca: 1001–2000, što pokazuje da se potpuna pomračenja Sunca dešavaju skoro svuda na Zemlji. Ova slika je spojena iz 50 zasebnih slika iz NASA.[37]

Potpuno pomračenje Sunca je redak događaj, koji se ponavlja negde na Zemlji u proseku svakih 18 meseci,[38] ali se procenjuje da se ponavlja na bilo kojoj datoj lokaciji u proseku samo svakih 360–410 godina.[39] Potpuno pomračenje traje samo najviše nekoliko minuta na bilo kojoj lokaciji, jer se Mesečeva umbra kreće ka istoku brzinom od preko 1.700km/h (470 m/s).[40] Totalnost trenutno ne može trajati duže od 7 min 32 s. Ova vrednost se menja tokom milenijuma i trenutno se smanjuje. Do 8. milenijuma, najduže teoretski moguće potpuno pomračenje biće manje od 7 min 2 s.[35] Poslednji put pomračenje duže od 7 minuta dogodilo se 30. juna 1973. (7 min 3 sec). Posmatrači u supersoničnoj letelici Konkord uspeli su da protežu trajanje ovog pomračenja na oko 74 minuta leteći duž putanje Mesečeve umbre.[41] Sledeće potpuno pomračenje koje traje više od sedam minuta desiće se tek 25. juna 2150. godine. Najduže potpuno pomračenje Sunca u periodu od 11.000 godina od 3.000 pre nove ere do najmanje 8.000. godine nove ere dogodiće se 16. jula 2186. godine, kada će ukupno pomračenje trajati 7 min 29 s.[35][42] Poređenja radi, najduže potpuno pomračenje u 20. veku od 7 min 8 s dogodilo se 20. juna 1955. godine, a u 21. veku neće biti potpunih pomračenja Sunca dužih od 7 minuta.[43]

Moguće je predvideti druga pomračenja koristeći cikluse pomračenja. Saros je verovatno najpoznatiji i jedan od najtačnijih. Saros traje 6585,3 dana (nešto više od 18 godina), što znači da će nakon ovog perioda nastupiti praktično identično pomračenje. Najprimetnija razlika će biti pomeranje ka zapadu od oko 120° u geografskoj dužini (zbog 0,3 dana) i malo u geografskoj širini (sever-jug za neparne cikluse, obrnuto za parne). Saros serija uvek počinje delimičnim pomračenjem u blizini jednog od polarnih regiona Zemlje, zatim se pomera preko globusa kroz seriju prstenastih ili potpunih pomračenja i završava se delimičnim pomračenjem u suprotnom polarnom regionu. Saros serija traje 1226 do 1550 godina, sa oko 69 do 87 pomračenja, od kojih je oko 40 do 60 centralnih.[44]

Učestalost po godini

[uredi | uredi izvor]

Svake godine se dešava između dva i pet pomračenja Sunca, sa najmanje jednim po sezoni pomračenja. Od kada je gregorijanski kalendar uveden 1582. godine, godine koje su imale pet pomračenja Sunca bile su 1693, 1758, 1805, 1823, 1870. i 1935. Sledeći događaj će biti 2206.[45] U proseku ima oko 240 pomračenja Sunca svakog veka.[46]

Pet pomračenja Sunca od 1935.
5. januar 3. februar 30. jun 30. jul 25. decembar
Delimično
(jug) 		Delimično
(sever) 		Delimično
(sever) 		Delimično
(jug) 		Prstenasto
(jug)

Saros 111
Saros 149
Saros 116
Saros 154
Saros 121

Konačna totalnost

[uredi | uredi izvor]

Potpuna pomračenja Sunca se vide na Zemlji zbog slučajnog spleta okolnosti. Čak i na Zemlji, raznolikost pomračenja koja su poznata ljudima danas je privremena pojava (na geološkoj vremenskoj skali). Stotine miliona godina u prošlosti, Mesec je bio bliži Zemlji i stoga očigledno veći, tako da je svako pomračenje Sunca bilo potpuno ili delimično, i nije bilo prstenastih pomračenja. Zbog ubrzanja plime, orbita Meseca oko Zemlje postaje otprilike 3,8 cm udaljenija svake godine. Milionima godina u budućnosti, Mesec će biti predaleko da bi potpuno zaklonio Sunce i neće doći do potpunih pomračenja. U istom vremenskom okviru, Sunce može postati svetlije, čineći ga većim po veličini.[47] Procene vremena kada Mesec neće moći da zatvori celo Sunce kada se posmatra sa Zemlje kreću se između 650 miliona[48] i 1,4 milijarde godina u budućnosti.[47]

Gledanje

[uredi | uredi izvor]
Potpuno pomračenje Sunca iz 2017. gledano u realnom vremenu uz reakcije publike

Gledanje direktno u fotosferu Sunca (sjajni disk samog Sunca), čak i na samo nekoliko sekundi, može izazvati trajno oštećenje mrežnjače oka, zbog intenzivnog vidljivog i nevidljivog zračenja koje fotosfera emituje. Ovo oštećenje može dovesti do oštećenja vida, do i uključujući slepilo. Retina nema osetljivost na bol, i efekti oštećenja mrežnjače se možda neće pojaviti satima, tako da nema upozorenja da dolazi do povrede.[49][50]

U normalnim uslovima, Sunce je toliko svetlo da je teško gledati direktno u njega. Međutim, tokom pomračenja, sa toliko pokrivenim Suncem, lakše je i primamljivije gledati u njega. Gledanje u Sunce tokom pomračenja jednako je opasno kao i gledanje van pomračenja, osim tokom kratkog perioda totaliteta, kada je Sunčev disk potpuno prekriven (totalnost se javlja samo tokom potpunog pomračenja i samo vrlo kratko; ne dešava se tokom delimičnog ili prstenastog pomračenja). Posmatranje Sunčevog diska kroz bilo koju vrstu optičkog pomagala (dvogled, teleskop ili čak tražilo optičke kamere) je izuzetno opasno i može izazvati nepovratno oštećenje oka u deliću sekunde.[51][52]

Delimična i prstenasta pomračenja

[uredi | uredi izvor]
Eklipsne naočare filtriraju zračenje koje oštećuje oči, omogućavajući direktno gledanje Sunca tokom svih faza delimičnog pomračenja; ne koriste se tokom totaliteta, kada je Sunce potpuno pomračeno
Projekcijska metoda posmatranja delimičnog pomračenja Sunca kroz rupicu. Umetak (gore levo): delimično pomračeno Sunce fotografisano sa belim solarnim filterom. Glavna slika: projekcije delimično pomračenog Sunca (dole desno)

Posmatranje Sunca tokom delimičnih i prstenastih pomračenja (i tokom potpunih pomračenja van kratkog perioda totaliteta) zahteva posebnu zaštitu očiju ili indirektne metode gledanja ako se želi izbeći oštećenje oka. Sunčev disk se može posmatrati korišćenjem odgovarajuće filtracije kako bi se blokirao štetni deo sunčevog zračenja. Naočare za sunce ne čine gledanje Sunca bezbednim. Samo pravilno dizajnirani i sertifikovani solarni filteri treba da se koriste za direktno gledanje Sunčevog diska.[53] Naročito se moraju izbegavati samostalno napravljeni filteri koji koriste uobičajene predmete kao što su disketa izvađena iz kućišta, kompakt disk, slajd film u crnoj boji, dimljeno staklo, itd.[54][55]

Najsigurniji način da se vidi Sunčev disk je indirektna projekcija.[56] Ovo se može uraditi projektovanjem slike diska na beli komad papira ili kartice pomoću dvogleda (sa jednim od sočiva prekrivenih), teleskopa ili drugog komada kartona sa malom rupom u sebi (oko 1 mm prečnika), često se naziva stenop kamera. Projektovana slika Sunca se tada može bezbedno videti; ova tehnika se može koristiti za posmatranje sunčevih pega, kao i pomračenja. Međutim, mora se voditi računa da niko ne gleda direktno kroz projektor (teleskop, rupicu, itd.).[57] Kuhinjski đevđir sa malim rupama se takođe može koristiti za projektovanje više slika delimično pomračenog Sunca na tlo ili ekran za gledanje. Gledanje Sunčevog diska na video ekranu (koji obezbeđuje video kamera ili digitalna kamera) je bezbedno, iako se sama kamera može oštetiti direktnim izlaganjem suncu. Optička tražila koja se isporučuju sa nekim video i digitalnim kamerama nisu bezbedna. Bezbedno montirano staklo zavarivača #14 ispred sočiva i tražila štiti opremu i omogućava gledanje.[55] Profesionalna izrada je neophodna zbog strašnih posledica koje će imati praznine ili odvajanje očnog sklopa. Na putu delimičnog pomračenja, neće se moći videti korona ili skoro potpuno zamračenje neba. Međutim, u zavisnosti od toga koliko je Sunčev disk zatamnjen, može se primetiti izvesno zatamnjenje. Ako je tri četvrtine ili više Sunca zatamnjeno, onda se može primetiti efekat po kome se čini da je dnevna svetlost prigušena, kao da je nebo naoblačeno, ali objekti i dalje bacaju oštre senke.[58]

Totalnost

[uredi | uredi izvor]
Pomračenje Sunca 21. avgusta 2017.
Bejlijeve perle, sunčeva svetlost vidljiva kroz lunarne doline
Kompozitna slika sa koronom, izbočinama i efektom dijamantskog prstena

Kada vidljivi deo fotosfere koji se smanjuje postane veoma mali, pojaviće se Bejlijeve perle. One su uzrokovane sunčevom svetlošću koja još uvek može da stigne do Zemlje kroz lunarne doline. Totalnost tada počinje sa efektom dijamantskog prstena, poslednjeg sjajnog bljeska sunčeve svetlosti.[59]

Bezbedno je posmatrati totalnu fazu pomračenja Sunca direktno samo kada je Sunčeva fotosfera potpuno prekrivena Mesecom, a ne pre ili posle totaliteta.[56] Tokom ovog perioda, Sunce je suviše tamno da bi se videlo kroz filtere. Sunčeva slaba korona će biti vidljiva, a hromosfera, sunčeva ispupčenja, koronalni strimeri i možda čak i sunčeva baklja će se moći videti. Na kraju totaliteta, isti efekti će se desiti obrnutim redosledom, i to na suprotnoj strani Meseca.[59]

Jurenje pomračenja

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Jurenje pomračenja

Posebna grupa gonitelja pomračenja bavi se posmatranjem pomračenja Sunca kada se ona dešavaju oko Zemlje.[60] Osoba koja juri pomračenja poznata je kao umbrafil, što znači ljubitelj senki.[61] Umbrafili putuju radi pomračenja i koriste različite alate za pomoć u gledanju sunca, uključujući naočare za posmatranje sunca, poznate i kao naočare za pomračenje, kao i teleskope.[62][63]

Fotografija

[uredi | uredi izvor]
Progresija pomračenja Sunca 1. avgusta 2008. u Novosibirsku, Rusija. Sva vremena su UTC (lokalno vreme je bilo UTC+7). Vremenski interval između snimaka je tri minuta.

Prvu poznatu fotografiju pomračenja Sunca napravio je 28. jula 1851. godine Johan Julius Fridrih Berkovski, koristeći proces dagerotipije.[64][65]

Fotografisanje pomračenja je moguće sa prilično uobičajenom opremom za kameru. Da bi disk Sunca/Meseca bio lako vidljiv, potrebno je sočivo sa dugim fokusom sa prilično velikim uvećanjem (najmanje 200 mm za kameru od 35 mm), a da bi disk ispunio veći deo kadra potrebno je duže sočivo (preko 500 mm). Kao i kod direktnog posmatranja Sunca, gledanje u njega kroz optičko tražilo kamere može dovesti do oštećenja mrežnjače, te se preporučuje oprez.[66] Solarni filteri su potrebni za digitalnu fotografiju čak i ako se optičko tražilo ne koristi. Korišćenje funkcije prikaza uživo kamere ili elektronskog tražila je bezbedno za ljudsko oko, ali sunčevi zraci mogu potencijalno nepopravljivo oštetiti digitalne senzore slike osim ako sočivo nije pokriveno pravilno dizajniranim solarnim filterom.[67]

Otvori u senkama tokom bez pomračenja (1 & 4), delimičnog pomračenja (2 & 5) i prstenastog pomračenja (3 & 6)
Senke otvora tokom pomračenja Sunca 8. aprila 2024. godine, kao što je viđeno iz Vajndera, Džordžija.

Istorijska pomračenja

[uredi | uredi izvor]
Za više informacija pogledajte: Pomračenja u mitologiji i kulturi i Spiskovi pomračenja Sunca
Astronomi proučavaju pomračenje, Antoan Karon, 1571.

Istorijska pomračenja su veoma vredan resurs za istoričare, jer omogućavaju precizno datiranje nekoliko istorijskih događaja, iz kojih se mogu izvesti drugi datumi i drevni kalendari.[68] Najstarije zabeleženo pomračenje Sunca zabeleženo je na glinenoj ploči pronađenoj u Ugaritu, u modernoj Siriji, sa dva verodostojna datuma koja se obično citiraju: 3. maj 1375. pre nove ere ili 5. mart 1223. pre nove ere, pri čemu su poslednji favorizovali najnoviji autori na ovu temu.[69][70] Pomračenje Sunca od 15. juna 763. pre nove ere koje se pominje u jednom asirskom tekstu važno je za hronologiju drevnog Bliskog istoka.[71] Bilo je i drugih tvrdnji o ranijim pomračenjima. Legendarni kineski kralj Džong Kang je navodno obezglavio dvojicu astronoma, Hsija i Hoa, koji nisu uspeli da predvide pomračenje pre 4000 godina.[72] Možda je najranija još nedokazana tvrdnja arheologa Brusa Masea, koji navodno povezuje pomračenje od 10. maja 2807. pre nove ere sa mogućim udarom meteora u Indijski okean na osnovu nekoliko drevnih mitova o potopu koji pominju totalno solarno pomračenje.[73]

Zapisi o pomračenjima Sunca iz 993. i 1004. kao i o pomračenjima Meseca iz 1001. i 1002. od Ibn Junusa iz Kaira (oko 1005).

Pomračenja su tumačena kao omeni, ili predznaci.[74] Drevni grčki istoričar Herodot je napisao da je Tales iz Mileta predvideo pomračenje koje se dogodilo tokom bitke između Midijaca i Lidijaca. Obe strane su odložile oružje i proglasile mir kao rezultat pomračenja.[75] Tačno koje pomračenje je u pitanju ostaje neizvesno, iako su to pitanje proučavale stotine drevnih i modernih autoriteta. Jedan verovatni kandidat dogodio se 28. maja 585. pre nove ere, verovatno blizu reke Kizil u Maloj Aziji.[76] Pomračenje koje je Herodot zabeležio pre nego što je Kserks otputovao u svoju ekspediciju protiv Grčke,[77] koja se tradicionalno datira u 480. pre nove ere, Džon Rasel Hind je povezao sa prstenastim pomračenjem Sunca u Sardu 17. februara 478. pre nove ere.[78] Alternativno, delimično pomračenje je bilo vidljivo iz Persije 2. oktobra 480. pre nove ere.[79] Herodot takođe izveštava o pomračenju Sunca u Sparti tokom Druge persijske invazije na Grčku.[80] Datum pomračenja (1. avgust 477. pre nove ere) ne odgovara tačno konvencionalnim datumima za invaziju koje su prihvatili istoričari.[81]

U staroj Kini, gde su pomračenja Sunca bila poznata kao „jedenje Sunca” (rìshí 日食), najraniji zapisi o pomračenjima datiraju iz oko 720. godine pre nove ere.[82] Astronom iz 4. veka pre nove ere Ši Šen je opisao predviđanje pomračenja koristeći relativne položaje Meseca i Sunca.[83]

Učinjeni su pokušaji da se utvrdi tačan datum Velikog petka pretpostavkom da je tama opisana na Isusovom raspeću bila pomračenje Sunca. Ovo istraživanje nije dalo konačne rezultate,[84][85] a Veliki petak je zabeležen kao na Pashi, koja se održava u vreme punog meseca. Dalje, mrak je trajao od šestog sata do devetog, ili tri sata, što je mnogo, mnogo duže od gornje granice od osam minuta za totalitet bilo kog pomračenja Sunca. Savremene hronike pisale su o pomračenju početkom maja 664. koje se poklopilo sa početkom kuge 664. godine na britanskim ostrvima.[86] Na zapadnoj hemisferi postoji nekoliko pouzdanih zapisa o pomračenjima pre 800. godine nove ere, sve do pojave arapskih i monaških posmatranja u ranom srednjem veku.[82]

Pomračenje Sunca dogodilo se 27. januara 632. godine nad Arabijom za vreme Muhamedovog života. Muhamed je negirao da je pomračenje imalo bilo kakve veze sa njegovim sinom koji je umro ranije tog dana, rekavši „Sunce i mesec ne pomračuju zbog smrti nekoga iz naroda, ali su to dva znaka među znakovima Božijim”.[87] Kairski astronom Ibn Junus je napisao da je računanje pomračenja jedna od mnogih stvari koje povezuju astronomiju sa islamskim zakonom, jer je to omogućavalo da se zna kada se može uputiti posebna molitva.[88] Prvo zabeleženo posmatranje korone obavljeno je u Konstantinopolju 968. godine.[79][82]

Erhard Vajgel, predvideo je kurs Mesečeve senke 12. avgusta 1654. (2. avgusta po starom kalendaru)

Prvo poznato teleskopsko posmatranje potpunog pomračenja Sunca obavljeno je u Francuskoj 1706. godine.[82] Devet godina kasnije, engleski astronom Edmund Halej je tačno predvideo i posmatrao pomračenje Sunca 3. maja 1715. godine.[79][82] Do sredine 19. veka, naučno razumevanje Sunca se poboljšavalo posmatranjem Sunčeve korone tokom pomračenja Sunca. Korona je identifikovana kao deo Sunčeve atmosfere 1842. godine, a prva fotografija (ili dagerotipija) potpunog pomračenja snimljena je tokom pomračenja Sunca 28. jula 1851. godine.[79] Spektroskopska posmatranja su vršena za pomračenje Sunca od 18. avgusta 1868. godine, što je pomoglo da se odredi hemijski sastav Sunca.[79]

Džon Fiske je ovako sumirao mitove o pomračenju Sunca u svojoj knjizi iz 1872. godine Mit i mitotvorci,

mit o Herkulu i Kaku, osnovna ideja je pobeda solarnog boga nad razbojnikom koji krade svetlost. Da li će razbojnik uveče ugasiti svetlo kada je Indra zaspao, ili hrabro podiže svoj crni lik na nebo tokom dana, uzrokujući da se tama širi zemljom, malo bi se razlikovalo u zavisnosti od kreatora mita. Za kokošku je pomračenje Sunca isto što i noć, i ona se shodno tome odmara. Zašto je onda primitivni mislilac pravio razliku između zamračenja neba izazvanog crnim oblacima i onog izazvanog rotacijom zemlje? On nije imao više pojma o naučnom objašnjenju ovih pojava nego kokoška o naučnom objašnjenju pomračenja. Za njega je bilo dovoljno da zna da je Sunčev sjaj ukraden, i u jednom i u drugom slučaju, i da sumnja da je za obe pljačke kriv isti demon.[89]

Posebna zapažanja, pojave i uticaj

[uredi | uredi izvor]
Simulirano pomračenje Sunca sa još uvek osvetljenim i prelomljenim horizontom, kao i koronalnim strujama.

Potpuno pomračenje Sunca pruža retku priliku da se posmatra korona (spoljni sloj Sunčeve atmosfere). Obično ovo nije vidljivo, jer je fotosfera mnogo svetlija od korone. Prema tački postignutoj u solarnom ciklusu, korona može izgledati mala i simetrična, ili velika i nejasna. Veoma je teško to unapred predvideti.[90]

Fenomeni povezani sa pomračenjima uključuju trake senki (poznate i kao leteće senke), koje su slične senkama na dnu bazena. Oni se javljaju samo neposredno pre i posle totaliteta, kada uski solarni srp deluje kao anizotropni izvor svetlosti.[91] Dok se svetlost filtrira kroz lišće drveća tokom delimičnog pomračenja, listovi koji se preklapaju stvaraju prirodne rupice, prikazujući mini pomračenja na tlu.[92]

Zapažanja iz 1919. godine

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Testovi opšte relativnosti § Skretanje svetlosti od Sunca
Edingtonova originalna fotografija pomračenja iz 1919. godine, koja je pružila dokaze za Ajnštajnovu teoriju opšte relativnosti.

Posmatranje potpunog pomračenja Sunca 29. maja 1919. godine pomoglo je da se potvrdi Ajnštajnova teorija opšte relativnosti. Upoređivanjem prividne udaljenosti između zvezda u sazvežđu Bika, sa i bez Sunca između njih, Artur Edington je izjavio da su teorijska predviđanja o gravitacionim sočivima potvrđena.[93] Posmatranje sa Suncem između zvezda bilo je moguće samo tokom totaliteta pošto su zvezde tada vidljive. Iako su Edingtonova zapažanja bila blizu eksperimentalnih granica tačnosti u to vreme, rad u kasnijoj polovini 20. veka potvrdio je njegove rezultate.[94][95]

Gravitacijske anomalije

[uredi | uredi izvor]

Postoji duga istorija posmatranja pojava povezanih sa gravitacijom tokom pomračenja Sunca, posebno tokom perioda totaliteta. Godine 1954, i ponovo 1959, Moris Ale je izvestio o zapažanjima čudnih i neobjašnjivih kretanja tokom pomračenja Sunca.[96] Realnost ovog fenomena, nazvanog Aleov efekat, ostala je kontroverzna. Slično, 1970. Saksl i Alen su primetili iznenadnu promenu u kretanju torzionog klatna; ovaj fenomen se zove Saklov efekat.[97]

Posmatranje tokom pomračenja Sunca 1997. od strane Vanga i saradnika sugerisalo je mogući efekat gravitacione zaštite,[98] što je izazvalo debatu. Godine 2002, Vang i jedan saradnik objavili su detaljnu analizu podataka, koja je sugerisala da je ovaj fenomen još uvek neobjašnjen.[99]

Pomračenja i tranziti

[uredi | uredi izvor]

U principu, moguća je istovremena pojava pomračenja Sunca i tranzita planete. Ali ovi događaji su izuzetno retki zbog njihovog kratkog trajanja. Sledeća očekivana istovremena pojava pomračenja Sunca i tranzita Merkura biće 5. jula 6757. godine, a pomračenje Sunca i tranzit Venere se očekuju 5. aprila 15.232.[100]

Češća, ali ipak retka, je konjunkcija planete (posebno, ali ne samo, Merkura ili Venere) u vreme potpunog pomračenja Sunca, u kom slučaju će planeta biti vidljiva veoma blizu pomračenog Sunca, kada bi se bez pomračenje izgubila u Sunčevom odsjaju. Svojevremeno su neki naučnici pretpostavili da može postojati planeta (koja se često naziva Vulkan) čak i bliže Suncu od Merkura; jedini način da se potvrdi njegno postojanje bilo bi posmatranje u tranzitu ili tokom potpunog pomračenja Sunca. Takva planeta nikada nije pronađena, a opšta teorija relativnosti je od tada objasnila zapažanja koja su navela astronome da sugerišu da bi Vulkan mogao postojati.[101]

Veštački sateliti

[uredi | uredi izvor]
Mesečeva senka iznad Turske i Kipra, viđena sa MSS tokom potpunog pomračenja Sunca 2006.
Kompozitna slika koja prikazuje ISS tranzit Sunca dok je pomračenje Sunca 2017. bilo u toku.

Veštački sateliti takođe mogu da prođu ispred Sunca gledano sa Zemlje, ali nijedan nije dovoljno velik da izazove pomračenje. Na visini Međunarodne svemirske stanice, na primer, objekat bi trebao biti oko 3,35 km u prečniku da bi u potpunosti zaklonio Sunce. Ove tranzite je teško posmatrati, jer je zona vidljivosti veoma mala. Satelit pređe preko lica Sunca obično za oko sekundu. Kao i kod tranzita planete, neće se smračiti.[102]

Posmatranja pomračenja sa svemirskih letelica ili veštačkih satelita koji kruže iznad Zemljine atmosfere ne podležu vremenskim uslovima. Posada Džemini 12 je posmatrala potpuno pomračenje Sunca iz svemira 1966. godine.[103] Delimična faza potpunog pomračenja 1999. godine bila je vidljiva sa Mira.[104]

Uticaj

[uredi | uredi izvor]

Pomračenje Sunca 20. marta 2015. je bila prva pojava pomračenja za koje se procenjuje da potencijalno ima značajan uticaj na elektroenergetski sistem, pri čemu je elektroenergetski sektor preduzeo mere za ublažavanje bilo kakvog uticaja. Procenjeno je da sinhrone oblasti kontinentalne Evrope i Velike Britanije imaju oko 90 gigavata solarne energije i procenjeno je da će proizvodnja privremeno opasti do 34 GW u poređenju sa danom vedrog neba.[105][106]

Pomračenja mogu da dovedu do smanjenja temperature za 3°C, uz potencijalno smanjenje snage vetra kako se vetrovi smanjuju za 0,7 m u sekundi.[107]

Pored pada osvetljenosti i temperature vazduha, životinje menjaju svoje ponašanje tokom totalnosti. Na primer, ptice i veverice se vraćaju u svoja gnezda, a cvrčci cvrkuću.[108]

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ „What is an eclipse?”. European Space Agency. Arhivirano iz originala 2018-08-04. g. Pristupljeno 2018-08-04. 
  2. ^ a b Littmann, Mark; Espenak, Fred; Willcox, Ken (2008). Totality: Eclipses of the Sun. Oxford University Press. str. 18–19. ISBN 978-0-19-953209-4. 
  3. ^ Five solar eclipses occurred in 1935.NASA (6. 9. 2009). „Five Millennium Catalog of Solar Eclipses”. NASA Eclipse Web Site. Fred Espenak, Project and Website Manager. Arhivirano iz originala 29. 4. 2010. g. Pristupljeno 26. 1. 2010. 
  4. ^ Pomračenje, [1] "Hrvatska enciklopedija", Leksikografski zavod Miroslav Krleža, www.enciklopedija.hr, 2014.
  5. ^ Koukkos, Christina (14. 5. 2009). „Eclipse Chasing, in Pursuit of Total Awe”. The New York Times. Arhivirano iz originala 26. 6. 2018. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  6. ^ Pasachoff, Jay M. (10. 7. 2010). „Why I Never Miss a Solar Eclipse”. The New York Times. Arhivirano iz originala 26. 6. 2018. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  7. ^ a b v Harrington, pp. 9–11
  8. ^ „Solar Eclipses”. University of Tennessee. Arhivirano iz originala 9. 6. 2015. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  9. ^ „How Is the Sun Completely Blocked in an Eclipse?”. NASA Space Place. NASA. 2009. Arhivirano iz originala 2021-01-19. g. Pristupljeno 2019-09-01. 
  10. ^ Steel, p. 351
  11. ^ Baylor University Department of Physics (2024). „What is a solar eclipse?”. Baylor University. Pristupljeno 12. 4. 2024. „There are three main types of solar eclipses: Total solar eclipse, Partial solar eclipse, Annular solar eclipse” 
  12. ^ „Eclipse: Who? What? Where? When? and How? | Total Solar Eclipse 2017”. eclipse2017.nasa.gov (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 2017-09-18. g. Pristupljeno 2017-09-21. 
  13. ^ „Transit of Venus, Sun–Earth Day 2012”. nasa.gov. Arhivirano iz originala 14. 1. 2016. g. Pristupljeno 7. 2. 2016. 
  14. ^ „What Are the Three Types of Solar Eclipses?”. Exploratorium. 17. 4. 2023. Pristupljeno 11. 10. 2023. 
  15. ^ a b Villalpando, Roberto (15. 9. 2023). „October eclipse will be annular, not annual, but oversized glasses show how confusing it can be”. San Antonio Express-News. Pristupljeno 11. 4. 2024. „Annular means of, relating to or forming a ring [...] it has its roots in the Latin word for ring, 'anulus'. [...] Annual, on the other hand, means occurring every year or once a year. The word also has a Latin ancestor: 'annus', which means year.” 
  16. ^ Espenak, Fred (26. 9. 2009). „Solar Eclipses for Beginners”. MrEclipse.com. Arhivirano iz originala 24. 5. 2015. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  17. ^ a b Espenak, Fred (6. 1. 2009). „Central Solar Eclipses: 1991–2050”. NASA Eclipse web site. Greenbelt, MD: NASA Goddard Space Flight Center. Arhivirano iz originala 8. 1. 2021. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  18. ^ Verbelen, Felix (novembar 2003). „Solar Eclipses on Earth, 1001 BC to AD 2500”. online.be. Arhivirano iz originala 3. 8. 2019. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  19. ^ Harrington, pp. 13–14; Steel, pp. 266–279
  20. ^ Mobberley, pp. 30–38
  21. ^ a b v Harrington, pp. 4–5
  22. ^ Hipschman, Ron. „Why Eclipses Happen”. Exploratorium. Arhivirano iz originala 27. 12. 2015. g. Pristupljeno 14. 1. 2012. 
  23. ^ Brewer, Bryan (14. 1. 1998). „What Causes an Eclipse?”. Earth View. Arhivirano iz originala 2. 1. 2013. g. Pristupljeno 14. 1. 2012. 
  24. ^ NASA – Eclipse 99 – Frequently Asked Questions Arhivirano 2010-05-27 na sajtu Wayback Machine – There is a mistake in the How long will we continue to be able to see total eclipses of the Sun? answer, "...the Sun's angular diameter varies from 32.7 minutes of arc when the Earth is at its farthest point in its orbit (aphelion), and 31.6 arc minutes when it is at its closest (perihelion)." It should appear smaller when farther, so the values should be swapped.
  25. ^ Steel, pp. 319–321
  26. ^ Steel, pp. 317–319
  27. ^ Harrington, pp. 5–7
  28. ^ Espenak, Fred (28. 8. 2009). „Periodicity of Solar Eclipses”. NASA Eclipse web site. Greenbelt, MD: NASA Goddard Space Flight Center. Arhivirano iz originala 12. 11. 2020. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  29. ^ Espenak, Fred; Meeus, Jean (26. 1. 2007). „Five Millennium Catalog of Solar Eclipses: -1999 to +3000”. NASA Eclipse web site. Greenbelt, MD: NASA Goddard Space Flight Center. Arhivirano iz originala 24. 10. 2020. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  30. ^ European Space Agency, "Spacecraft flight dynamics Arhivirano 2019-12-11 na sajtu Wayback Machine: proceedings of an international symposium, 18–22 May 1981 – Darmstadt, Germany", p. 347
  31. ^ Mobberley, pp. 33–37
  32. ^ „How do eclipses such as the one on Wednesday 14 November 2012 occur?”. Sydney Observatory. Arhivirano iz originala 29. 4. 2013. g. Pristupljeno 20. 3. 2015. 
  33. ^ Steel, pp. 52–53
  34. ^ a b Seidelmann, P. Kenneth; Urban, Sean E., ur. (2013). Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac (3rd izd.). University Science Books. ISBN 978-1-891389-85-6. 
  35. ^ a b v g Meeus, J. (decembar 2003). „The maximum possible duration of a total solar eclipse”. Journal of the British Astronomical Association. 113 (6): 343—348. Bibcode:2003JBAA..113..343M. 
  36. ^ M. Littman, et al.
  37. ^ Espenak, Fred (24. 3. 2008). „World Atlas of Solar Eclipse Paths”. NASA Eclipse web site. NASA Goddard Space Flight Center. Arhivirano iz originala 14. 7. 2012. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  38. ^ Steel, p. 4
  39. ^ For 360 years, see Harrington, p. 9; for 410 years, see Steel, p. 31
  40. ^ Mobberley, pp. 33–36; Steel, p. 258
  41. ^ Beckman, J.; Begot, J.; Charvin, P.; Hall, D.; Lena, P.; Soufflot, A.; Liebenberg, D.; Wraight, P. (1973). „Eclipse Flight of Concorde 001”. Nature. 246 (5428): 72—74. Bibcode:1973Natur.246...72B. S2CID 10644966. doi:10.1038/246072a0. 
  42. ^ Stephenson, F. Richard (1997). Historical Eclipses and Earth's Rotation. Cambridge University Press. str. 54. ISBN 0-521-46194-4. doi:10.1017/CBO9780511525186. Arhivirano iz originala 2020-08-01. g. Pristupljeno 2012-01-04. 
  43. ^ Mobberley, p. 10
  44. ^ Espenak, Fred (28. 8. 2009). „Eclipses and the Saros”. NASA Eclipse web site. NASA Goddard Space Flight Center. Arhivirano iz originala 24. 5. 2012. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  45. ^ Pogo, Alexander (1935). „Calendar years with five solar eclipses”. Popular Astronomy. sv. 43. str. 412. Bibcode:1935PA.....43..412P. 
  46. ^ „What are solar eclipses and how often do they occur?”. timeanddate.com. Arhivirano iz originala 2017-02-02. g. Pristupljeno 2014-11-23. 
  47. ^ a b Walker, John (10. 7. 2004). „Moon near Perigee, Earth near Aphelion”. Fourmilab. Arhivirano iz originala 8. 12. 2013. g. Pristupljeno 7. 3. 2010. 
  48. ^ Mayo, Lou. „WHAT'S UP? The Very Last Solar Eclipse!”. NASA. Arhivirano iz originala 2017-08-22. g. Pristupljeno 22. 8. 2017. 
  49. ^ Espenak, Fred (11. 7. 2005). „Eye Safety During Solar Eclipses”. NASA Eclipse web site. NASA Goddard Space Flight Center. Arhivirano iz originala 16. 7. 2012. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  50. ^ Dobson, Roger (21. 8. 1999). „UK hospitals assess eye damage after solar eclipse”. British Medical Journal. 319 (7208): 469. PMC 1116382 Slobodan pristup. PMID 10454393. doi:10.1136/bmj.319.7208.469. 
  51. ^ MacRobert, Alan M. (8. 8. 2006). „How to Watch a Partial Solar Eclipse Safely”. Sky & Telescope. Pristupljeno 4. 8. 2007. 
  52. ^ Chou, B. Ralph (11. 7. 2005). „Eye safety during solar eclipses”. NASA Eclipse web site. NASA Goddard Space Flight Center. Arhivirano iz originala 14. 11. 2020. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  53. ^ Littmann, Mark; Willcox, Ken; Espenak, Fred (1999). „Observing Solar Eclipses Safely”. MrEclipse.com. Arhivirano iz originala 26. 7. 2020. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  54. ^ Chou, B. Ralph (20. 1. 2008). „Eclipse Filters”. MrEclipse.com. Arhivirano iz originala 27. 11. 2020. g. Pristupljeno 4. 1. 2012. 
  55. ^ a b „Solar Viewing Safety”. Perkins Observatory. Arhivirano iz originala 14. 7. 2020. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  56. ^ a b Harrington, p. 25
  57. ^ Harrington, p. 26
  58. ^ Harrington, p. 40
  59. ^ a b Littmann, Mark; Willcox, Ken; Espenak, Fred (1999). „The Experience of Totality”. MrEclipse.com. Arhivirano iz originala 4. 2. 2012. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  60. ^ Kate Russo (2012). Total Addiction: The Life of an Eclipse Chaser. Springer Science & Business Media. ISBN 978-3-642-30481-1. Arhivirano iz originala 9. 12. 2019. g. Pristupljeno 24. 8. 2017. 
  61. ^ Kelly, Pat (2017-07-06). „Umbraphile, Umbraphilia, Umbraphiles, and Umbraphiliacs – Solar Eclipse with the Sol Alliance”. Solar Eclipse with the Sol Alliance. Arhivirano iz originala 2019-08-13. g. Pristupljeno 2017-08-24. 
  62. ^ „How to View the 2017 Solar Eclipse Safely”. eclipse2017.nasa.gov. Arhivirano iz originala 2017-08-24. g. Pristupljeno 2017-08-24. 
  63. ^ Wright, Andy (2017-08-16). „Chasing Totality: A Look Into the World of Umbraphiles”. Atlas Obscura. Arhivirano iz originala 2020-12-14. g. Pristupljeno 2017-08-24. 
  64. ^ Weitering, Hanneke (2017-07-28). „1st Photo of a Total Solar Eclipse Was Taken 166 Years Ago Today”. Space.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2024-04-08. 
  65. ^ Farber, Madeline (2017-08-11). „This Is the First-Ever Photo of a Total Solar Eclipse”. TIME (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2024-04-09. 
  66. ^ Kramer, Bill. „Photographing a Total Solar Eclipse”. Eclipse-chasers.com. Arhivirano iz originala 29. 1. 2009. g. Pristupljeno 7. 3. 2010. 
  67. ^ Vorenkamp, Todd (april 2017). „How to Photograph a Solar Eclipse”. B&H Photo Video. Arhivirano iz originala 1. 7. 2019. g. Pristupljeno 19. 8. 2017. 
  68. ^ Acta Eruditorum. Leipzig. 1762. str. 168. Arhivirano iz originala 2020-07-31. g. Pristupljeno 2018-06-06. 
  69. ^ „Solar Physics Historical Timeline (1223 BC – 200 BC) | High Altitude Observatory”. www2.hao.ucar.edu. Pristupljeno 2023-12-14. 
  70. ^ Smith, Kiona N. „People Recorded A Total Solar Eclipse For The First Time 3,241 Years Ago”. Forbes (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-12-14. 
  71. ^ van Gent, Robert Harry. „Astronomical Chronology”. University of Utrecht. Arhivirano iz originala 28. 7. 2020. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  72. ^ Harrington, p. 2
  73. ^ Blakeslee, Sandra (14. 11. 2006). „Ancient Crash, Epic Wave”. The New York Times. Arhivirano iz originala 11. 4. 2009. g. Pristupljeno 14. 11. 2006. 
  74. ^ Steel, p. 1
  75. ^ Steel, pp. 84–85
  76. ^ Le Conte, David (6. 12. 1998). „Eclipse Quotations”. MrEclipse.com. Arhivirano iz originala 17. 10. 2020. g. Pristupljeno 8. 1. 2011. 
  77. ^ Herodotus. Book VII. str. 37. Arhivirano iz originala 2008-08-19. g. Pristupljeno 2008-07-13. 
  78. ^ Chambers, G. F. (1889). A Handbook of Descriptive and Practical Astronomy. Oxford: Clarendon Press. str. 323. 
  79. ^ a b v g d Espenak, Fred. „Solar Eclipses of Historical Interest”. NASA Eclipse web site. NASA Goddard Space Flight Center. Arhivirano iz originala 9. 3. 2008. g. Pristupljeno 28. 12. 2011. 
  80. ^ Herodotus. Book IX. str. 10. Arhivirano iz originala 2020-07-26. g. Pristupljeno 2008-07-14. 
  81. ^ Schaefer, Bradley E. (maj 1994). „Solar Eclipses That Changed the World”. Sky & Telescope. sv. 87 br. 5. str. 36—39. Bibcode:1994S&T....87...36S. 
  82. ^ a b v g d Stephenson, F. Richard (1982). „Historical Eclipses”. Scientific American. sv. 247 br. 4. str. 154—163. Bibcode:1982SciAm.247d.154S. 
  83. ^ Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China: Volume 3. Taipei: Caves Books. str. 411—413. OCLC 48999277. 
  84. ^ Humphreys, C. J.; Waddington, W. G. (1983). „Dating the Crucifixion”. Nature. 306 (5945): 743—746. Bibcode:1983Natur.306..743H. S2CID 4360560. doi:10.1038/306743a0. 
  85. ^ Kidger, Mark (1999). The Star of Bethlehem: An Astronomer's View. Princeton, NJ: Princeton University Press. str. 68–72. ISBN 978-0-691-05823-8. 
  86. ^ Ó Cróinín, Dáibhí (13. 5. 2020). „Reeling in the years: why 664 AD was a terrible year in Ireland”. rte.ie. Arhivirano iz originala 2021-01-08. g. Pristupljeno 9. 1. 2021. 
  87. ^ „Translation of Sahih Bukhari, Book 18”. 
  88. ^ Regis Morelon (1996). „General survey of Arabic astronomy”. Ur.: Roshdi Rashed. Encyclopedia of the History of Arabic Science. I. Routledge. str. 15. 
  89. ^ Fiske, John (1997). Myths and Myth-Makers Old Tales and Superstitions Interpreted by Comparative Mythology. Arhivirano iz originala 26. 7. 2020. g. Pristupljeno 12. 2. 2017 — preko Project Gutenberg. 
  90. ^ „The science of eclipses”. ESA. 28. 9. 2004. Arhivirano iz originala 1. 8. 2012. g. Pristupljeno 4. 8. 2007. 
  91. ^ Dravins, Dainis. „Flying Shadows”. Lund Observatory. Arhivirano iz originala 26. 7. 2020. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  92. ^ Johnson-Groh, Mara (10. 8. 2017). „Five Tips from NASA for Photographing the Total Solar Eclipse on Aug. 21”. NASA. Arhivirano iz originala 18. 8. 2020. g. Pristupljeno 21. 9. 2017. 
  93. ^ Dyson, F.W.; Eddington, A.S.; Davidson, C.R. (1920). „A Determination of the Deflection of Light by the Sun's Gravitational Field, from Observations Made at the Solar eclipse of May 29, 1919”. Phil. Trans. Roy. Soc. A. 220 (571–81): 291—333. Bibcode:1920RSPTA.220..291D. doi:10.1098/rsta.1920.0009 Slobodan pristup. Arhivirano iz originala 3. 11. 2020. g. Pristupljeno 27. 8. 2019. 
  94. ^ „Relativity and the 1919 eclipse”. ESA. 13. 9. 2004. Arhivirano iz originala 21. 10. 2012. g. Pristupljeno 11. 1. 2011. 
  95. ^ Steel, pp. 114–120
  96. ^ Allais, Maurice (1959). „Should the Laws of Gravitation be Reconsidered?”. Aero/Space Engineering. 9: 46—55. 
  97. ^ Saxl, Erwin J.; Allen, Mildred (1971). „1970 solar eclipse as 'seen' by a torsion pendulum”. Physical Review D. 3 (4): 823—825. Bibcode:1971PhRvD...3..823S. doi:10.1103/PhysRevD.3.823. 
  98. ^ Wang, Qian-shen; Yang, Xin-she; Wu, Chuan-zhen; Guo, Hong-gang; Liu, Hong-chen; Hua, Chang-chai (2000). „Precise measurement of gravity variations during a total solar eclipse”. Physical Review D. 62 (4): 041101(R). Bibcode:2000PhRvD..62d1101W. S2CID 6846335. arXiv:1003.4947 Slobodan pristup. doi:10.1103/PhysRevD.62.041101. 
  99. ^ Yang, X. S.; Wang, Q. S. (2002). „Gravity anomaly during the Mohe total solar eclipse and new constraint on gravitational shielding parameter”. Astrophysics and Space Science. 282 (1): 245—253. Bibcode:2002Ap&SS.282..245Y. S2CID 118497439. doi:10.1023/A:1021119023985. 
  100. ^ Meeus, J.; Vitagliano, A. (2004). „Simultaneous transits” (PDF). J. Br. Astron. Assoc. 114 (3): 132—135. Bibcode:2004JBAA..114..132M. Arhivirano iz originala (PDF) 10. 7. 2007. g. 
  101. ^ Grego, Peter (2008). Venus and Mercury, and How to Observe Them. Springer. str. 3. ISBN 978-0387742854. 
  102. ^ „ISS-Venustransit”. astronomie.info (na jeziku: nemački). Arhivirano iz originala 2020-07-28. g. Pristupljeno 2004-07-29. 
  103. ^ „JSC Digital Image Collection”. NASA Johnson Space Center. 11. 1. 2006. Arhivirano iz originala 4. 2. 2012. g. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  104. ^ Nemiroff, R.; Bonnell, J., ur. (30. 8. 1999). „Looking Back on an Eclipsed Earth”. Astronomy Picture of the Day. NASA. Pristupljeno 15. 1. 2012. 
  105. ^ "Solar Eclipse 2015 – Impact Analysis Arhivirano 2017-02-21 na sajtu Wayback Machine" pp. 3, 6–7, 13. European Network of Transmission System Operators for Electricity, 19 February 2015. Accessed: 4 March 2015.
  106. ^ „Curve of potential power loss”. ing.dk. Arhivirano iz originala 2020-07-28. g. Pristupljeno 2015-03-04. 
  107. ^ Gray, S. L.; Harrison, R. G. (2012). „Diagnosing eclipse-induced wind changes”. Proceedings of the Royal Society. 468 (2143): 1839—1850. Bibcode:2012RSPSA.468.1839G. doi:10.1098/rspa.2012.0007 Slobodan pristup. Arhivirano iz originala 2015-03-04. g. Pristupljeno 2015-03-04. 
  108. ^ Young, Alex. „How Eclipses Work”. NASA. Arhivirano iz originala 2017-09-18. g. Pristupljeno 21. 9. 2017. 

Literatura

[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]
Pomračenje Sunca na Vikimedijinoj ostavi.

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Помрачење_Сунца&oldid=28944946”