Портал:Antarktik/izabrani članci
Izabrani članci
[uredi izvor]Januar
[uredi izvor]
Stanica Vostok je ruska (bivša sovjetska) istraživačka stanica na Antarktiku. Stanica se nalazi na na istočnom delu Antarktičke ledene ploče, unutar Australijske antarktičke teritorije (iako potpisnica Sistema antarktičke povelje, Australija ne upražnjava suverenite nad teritorijom).
U stanici Vostok je izmerena najniža temperatura na Zemlji od −89.2 °C, a ispod stanice je otkriveno jezero Vostok, najveće poznato subglacijalno jezero na svetu.
Februar
[uredi izvor]
Planina Erebus (engl. Mount Erebus) na Antarktiku je najjužniji aktivni vulkan na Zemlji. Visok je 3794m (12,448 stopa) i nalazi se na Rosovom ostrvu koje je takođe dom i trima neaktivnim vulkanima, pre svega planini Teror.
Vulkan je kontinualno aktivan od 1972. godine i mesto je gde se nalazi Erebuška vulkanska opservatorija Novomeksičkog instituta za rudarstvo i tehnologiju. U krateru se nalazi jedno od nekoliko preostalih jezera lave u svetu.
Planina Erebus je 1841. godine otkrio polarni istraživač Džejms Klark Ros, a čiji su se brodovi zvali Erebus i Teror (ove brodove je takođe koristio i Džon Frenklin) na tragičnom putu u potrazi za Severnim prolazom). Erebus su prvi put osvojili članovi grupe Ernesta Šekltona 1908. godine. I brodovi i vulkani su imenovani po Erebusu, primordijalnom grčkom bogu, sinu Haosa.
Mart
[uredi izvor]
Grutviken (šved. Grytviken, u prevodu Zaliv kotla) je glavno naselje u britanskoj teritoriji Južna Džordžija i Južna Sendvička ostrva u južnom Atlantiku. Ime su mu nadenuli švedski istraživači koji su 1902. pronašli stare engleske kotlove koji su korišćeni da se tu istopi kitova mast. Grutviken je najbolja luka na ostrvu, koja se sastoji iz zaliva u zalivu. Mesto je dobro zaštićeno, pruža značajnu površinu ravnog zemljišta pogodnog za podizanje objekata i ima dobro snabdevanje svežom vodom.
April
[uredi izvor]
Antarktičko poluostrvo (69° 30′ S 065° 00′ W / 69.500° J; 65.000° Z) je najseverniji deo kopna Antarktika i skoro jedini deo tog kontinenta koji se nalazi van Antarktičkog polarnog kruga. Leži na Zapadnoj hemisferi, odmah pored Južne Amerike. Izlazi iz linije između Kejp Adamsa u Vedelovom moru i seže u kopno do južno od ostrva Eklund, sve do Prajm Heda (63º13'S).
Upitno je vreme kada je Antarktičko poluostrvo prvi put viđeno, ali se sa sigurnošću zna da se to dogodilo tokom treće decenije 19. veka. Dogovorom između Nadzornog komiteta za antarktička imena SAD i britanske organizacije UK-APC 1964. godine rešeno je imene poluostrva. Do tada je u SAD bilo zvano "Palmerovo poluostrvo" a u Velikoj Britaniji "Grahamova zemlja". Grahamova Zemlja je danas deo Antarktičkog poluostrva severno od od linije koju čine Kejp Džeremi i Kejp Agasiz, dok je Palmerova Zemlja deo južno od te linije. U Čileu Antarktičko poluostrvo se zvanično zove Zemlja Bernarda O'Higinsa po čileanskom patrioti i antarktičkom vizionaru. Ostale zemlje španskog govornog područja, uključujući i Argentinu ovo poluostrvo zovu Antarktičkim (šp. Peninsula Antártica). U Argentini, koja na poluostrvu ima više baza i ljudstva od ma koje druge zemlje, poluostrvo se zove i "Zemlja Svetog Martina" (šp. Tierra de San Martín).
Maj
[uredi izvor]
Južni pol je najjužnija tačka na Zemlji, i definisana je na nekoliko načina. Geografski Južni pol je tačka gde zemljina osa rotacije prolazi kroz površinu Zemlje. Najčešće se pod pojmom Južni pol upravo podrazumeva ova tačka. Južni pol se nalazi na Antarktiku. Posmatrač koji stoji na Južnom polu gleda u svim pravcima prema severu
Prvi ljudi koji su došli do Južnog pola su bili Roald Amundsen i njegov tim, koji su do Južnog pola stigli 14. decembra, 1911. Amundsenov glavni rival Robert Falkon Skot je do Južnog pola stigao jedan mesec kasnije. Na povratku su Skot i cela njegova ekspedicija umrli od gladi i ekstremne hladnoće.
...dalje...
Jun
[uredi izvor]
Rosova ledena ploča je najveća ledena ploča Antarktika (zauzima površinu od približno 487 000 km² i široka je 800 km, skoro kao veličina Francuske. Debela je nekoliko stotina metara. Skoro vertikalna ledena ivica ide u otvoreno more više od 600 km, i između 15 i 50 m iznad nivoa mora, dok je 90% ispod nivoa mora.
Najveći deo Rosove ledene ploče se nalazi unutar teritorije Rosovog protektorata na koju pravo polaže Novi Zeland. Ledena ploča je dobila ime po kapetanu Džejmsu Klarku Rosu koji ju je otkrio 28. januara 1841. Prvobitno je nazvana Ledena barijera pošto je sprečavala polovidbu dalje na jugu.
Jul
[uredi izvor]
Južna Šetlandska ostrva su grupa antarktičkih ostrva, koja leže oko 120 km severoistočno od Antarktičkog poluostrva. Prema Antarktičkoj povelji iz 1959, suverenitet Južnošetlandskih ostrva ne priznaju niti osporavaju potpisnici sporazuma i one su slobodne da ih koriste u bilo koje svrhe osim vojnih.
Pravo na ostrva polaže Argentina (od 1943) kao deo Argentinskog Antarktika (provincija Ognjena zemlja) i Čile (od 1940), kao deo Čileanske antarktičke pokrajine. Ujedinjeno Kraljevstvo takođe polaže pravo na ostrva od 1908, a ona su deo Britanske antarktičke teritorije od 1962.
Nekoliko država drži istraživačke stanice na Južnošetlandskim ostrvima. Većina njih se nalazi na Ostrvu kralja Džordža, gde se nalazi i aerodrom u čileanskoj bazi Eduardo Frei.
Avgust
[uredi izvor].svg)
Antarktička povelja i srodni dogovori, zajednički nazvani Sistem antarktičke povelje (engl. Antarctic Treaty System ili ATS), regulišu međunarodne odnose vezane za Antarktik, jedini nenaseljeni kontinent na Zemlji. Zarad sistema povelja, Antarktik je definisan kao celokupno kopno i sve ledene ploče južno od 60°J. Povelja je potpisalo dvanaest zemalja, uključujući i Sovjetski Savez i Sjedinjene Američke Države. Poveljom je na Antarktiku zabranjena vojna aktivnost a dozvoljena su naučna istraživanja. Ovo je prvi dogovor o kontroli naoružanja napravljen tokom Hladnog rata.
Septembar
[uredi izvor]
Antarktik (grč. ανταρκτικός, suprotno od Arktik) je kontinent na kome se nalazi zemljin Južni pol. To je najhladnije mesto na Zemlji i gotovo uvek je prekriven ledom. Sa 14,4 miliona km² on je peti najveći kontinent. Oko 98 % površine Antarktika je prekriveno ledom, čija je prosečna debljina oko 1,6 km. Antarktik je najhladniji, najsuvlji i najvetrovitiji kontinent na svetu, a takođe je kontinent sa najvećom prosečnom nadmorskom visinom. Zbog malih padavina ceo kontinent je tehnički najveća pustinja na svetu. Na njemu ne postoje stalne ljudske naseobine, a nastanjuju ga samo biljke i životinje koje su prilagođene velikoj hladnoći: pingvini, morski medvedi, mahovina, lišajevi i veliki broj vrsta algi.
Iako mitovi i spekulacije o Teri Australis ("Južna Zemlja") sežu u antiku, šire je prihvaćeno da je od strane Evropljana prvi put viđen 1820. godine, kada je do njega stigla ruska ekspedicija Mihaila Lazareva i Fabijana Gotliba fon Belingshausena. Međutim, kontinent je ostao zanemaren ostatak 19. veka zbog negostoljubive sredine, nedostatka resusrsa i izolovanog položaja. 12 država je 1959. potpisalo Antarktičku povelju, a do danas ju je potpisalo 45 država. Sporazum zabranjuju vojne aktivnosti i iskopavanje ruda, podržava naučna istraživanja i štiti ekozonaekoznu kontinenta. Eksperimete vrši više od 4.000 naučnika raznih nacionalnosti i naučnih interesa.
Oktobar
[uredi izvor]
Carski pingvin (Aptenodytes forsteri) je najviša i najveća vrsta od 17 vrsta pingvina. Zajedno sa kraljevskim pingvinom čini rod Aptenodytes kojem ujedno pripadaju ove dve najveće vrste pingvina na svetu. To je jedina vrsta koja ceo svoj život provede na Antarktiku. Carski pingvini se uglavnom hrane račićima ili krilovima, dok povremeno mogu da jedu i manju ribu i lignje. U divljini, ovi pingvini žive oko 20 godina, dok je zabeležen maksimum od oko 40 godina. Carske pingvine ne bi trebalo mešati sa njihovim bliskim rođacima, kraljevskim pingvinima.
Novembar
[uredi izvor]
Tera Australis (lat. Terra Australis, južna zemlja) ili Tera Australis Inkognita (lat. Terra Australis Incognita, nepoznata južna zemlja) je bio teoretski kontinent koji se pojavljivao na evropskim mapama od 15. do 18 veka.
Ovaj pojam je uveo Aristotel. Njegove ideje je kasnije proširio Ptolemej u 1. veku, koji je verovao da je Indijski okean na jugu zatvoren kopnom i da se kopno na severnoj hemisferi trebalo uravnotežiti kopnom na južnoj hemisferi. Tokom renesanse, Ptolomej je bio glavni izvor za evopske kartografe, pa se novo kopno počelo pojavljivati na njihovim mapama. Iako su geografska otkrića ponekad smanjivala područje u kom bi se kontinent mogao pronaći, kartografi su zadržali Aristotelovo mišljenje. Naučnici su dokazivali njegovo postojanje navodeći kao argumente da bi tamo trebalo da postoji velika kopnena masa kao kontrateža poznatom kopnu na severu. Obično je to kopno prikazivano kao kopno oko Južnog pola, ali mnogo veće od stvarnog Antarktika, prostirući se daleko na sever - posebno u Pacifik. Novi Zeland, koji je Evropljanin (Abel Tasman) prvi ugledao put ugledao 1642, je smatran od nekih kao deo tog kontinenta, kao i Afrika i Australija.
Decembar
[uredi izvor]
Elsvortova zemlja (engl. Ellsworth Land) deo je Antarktičkog kontinenta.
Elsvortove zemlje ograničena je na zapadu sa Zemljom Meri Berd, na severu je Belingshausenovo more, na severoistoku su baze antarktičkog poluostrva, a na istoku i zapadu se graniči sa Runi-Filčner lednikom. Teritorija se prostire između 103°24' i 79°45' zgš. Deo teritorije država Čile smatra svojom pretenzijom na Antarktiku, dok je drugi deo u sporu sa pretenzijama između Čilea i Ujedinjenog Kraljevstva.
U najveći deo cele teritorije prekriven je visokim ledom, ali teritorija uključuje i veličanstvene Elsvortove planine i veliki broj raštrkanih planinskih grupa: Hadson, Džons, Behrend, Hauberg, Merik, Svini i Skajf planine.