Saborna crkva

Saborna crkva u Sarajevu

Katedrala u Subotici

Saborna crkva, saborni hram ili katedralni hram, u zapadnom hrišćanstvu češće katedrala (grč. καθέδρα [kathédra] – katedra = „donja stolica”), je posebno zvanje crkve, koje data crkva obično prisvaja po nekoj osobenosti. Danas se sabornom crkvom obično naziva prestona (glavna) crkva arhijereja ili vladika (episkopa, mitropolita, odn. biskupa, nadbiskupa), gde sam arhijerej činodejstvuje. Stoga su saborne crkve neposredno do ili u blizini vladičanskog (eparhijskog) dvora.

Saborna crkva obično nije po izgledu i uređenju obična crkva, već se kod sabornih crkava naglašava potreba za velelepnošću, veličinom, visinom, jačinom utiska. Crkve sa funkcijom „katedrale“ obično su specifične za one hrišćanske denominacije sa episkopskom hijerarhijom, kao što su katolička, pravoslavna, anglikanska i neke luteranske crkve. Crkvene građevine koje oličavaju funkcije katedrale prvi put su se pojavile u Italiji, Galiji, Španiji i severnoj Africi u 4. veku, ali katedrale nisu postale univerzalne unutar zapadne katoličke crkve sve do 12. veka, do kada su razvile arhitektonske forme, institucionalne strukture i pravni identiteti različiti od parohijskih crkava, monaških crkava i episkopskih rezidencija. Katedrala je važnija u hijerarhiji od crkve jer iz katedrale biskup upravlja područjem pod svojom administrativnom vlašću.

Poreklo pojma

Pojam saborna crkva vezan je za pojam sabornosti ili katoličnosti (grč. καθολικη [katholiki] = „sveopštost”, „vaseljenskost”), kao jedne od četiri obeležja Crkve, i predstavlja vaseljensku osobenost crkve.

Pojam Katedrali hram ili Katedrala vodio poreklo grčke složenice katedra (καθέδρα [kathédra] = „donja stolica”), od reči kata (= „dole”) + hedra (= „sedište”, „stolica”, „prestolje”). Izvorno se takođe vezuje za sabornost ili katoličnost. Reč je izvedena od grčke reči za arhijerejski presto, koji je prvobitno označavao ulogu arhijereja kao učitelja.

Istočno hrišćanstvo

Mitropolijska crkva u Atini

Kod pravoslavnih crkava, budući da postoje autokefalne pomesne crkve, može se desiti slučaj da u istog gradu postoje dve ili više sabornih crkava, ali one pripadaju različitih pomesnim crkvama. Ovo je obično slučaj kod zajednica u dijaspori, ali se može desiti i u državama sa matičnim crkvama. Primer za ovo je Temišvar, gde postoje rumunska i srpska saborna crkva.

Grčka crkva

Grčka pravoslavna crkva razlikuje pojmove za saborne crkve nižeg i višeg ranga. U prvom slučaju to su tzv. „saborna svetilišta“ (grč. καθεδρικό ναό [kathedrikó naó]) i vezana su za prestone crkve episkopija i „nižih“ mitropolija. U drugom slučaju to su mitropolijske crkve, koje se na prestone crkve veoma važnih mitropolija (grč. μητρόπολη [metrópoli]).

Slovenske pravoslavne crkve

U slovenskim pravoslavnim crkvama koristi se uglavnom pojam sabor (rus. собор). U Ruskoj pravoslavnoj crkvi zvanje sabora poseduje prestona crkva episkopa, kako sadašnja tako i bivše. Saborom se ovde mogu nazivati i glavne manastirske crkve (katolikoni), bez obzira da li su one istovremeno i sedište episkopa ili ne.

Zapadno hrišćanstvo

Bogorodičina katedrala u Remsu

Rimokatolička crkva

U rimokatoličanstvu koristi se naziv katedrala (lat. cathedra) i to je prestona crkva biskupa ili nadbiskupa. Pored toga javlja se niz srodnih crkvenih građevina:

• Protokatedrala je bivša katedrala, sada parohijska crkva,
• Prokatedrala je parohijska crkva koja je privremeno u zvanju katedrale,
• Konkatedrala je crkva koja nije jedina u zvanju katedrale u okviru jedne eparhije (biskupije ili nadbiskupije),
• Mitropolijska katedrala je crkva vikarnog episkopa,
• Prvokatedrala je katedrala koja ima mitropolijske katedrale pod sobom,
• Patrijaršijska katedrala je katedrala najvišeg ranga, kojoj su podređene prethodno navedene vrste katedrala.

Među slovenskim katoličkim narodima preovlađuje naziv katedrala, osim u slučaju Slovenaca, gde se neguje naziv stolnica, stolna crkva.

Protestantske crkve

Vestminsterska opatija

Saborna crkva u Beogradu

U većini protestantskih crkava pojam katedrale je očuvan u svakodnevnom govoru, ali se često sreću i drugi pojmovi: opatija, minster, dom.

U anglosaksonskim zemljama za takve „crkve“ često se koristi reč opatija (engl. abbey). Primer je Vestminsterska opatija.

U zemljama germanskog govornog područja, bez obzira da li je u pitanju rimokatoličanstvo ili protestantizam, neke od najvažnijih katedrala nazivaju se minsteri (eng. Minster, nem. Münster). Ovaj naziv vodi poreklo od reči manastir, budući da su date crkve prvobitno bile u okviru manastira. Primer su minsteri u Jorku ili Kelnu.

U skandinavskim zemljama se koristi naziv Dom (na primer: na danskom jeziku je Domkirke).

Saborne crkve Srpske pravoslavne crkve

Prema ustrojstvu Srpske pravoslavne crkve svaka mitropolija i eparhija poseduju jednu sabornu crkvu. Ona je obično pri sedištu arhijereja, u blizini ili do vladičanskog dvora. Postoje i izuzeci. Sedište episkopa budimljansko-nikšićkog je u manastiru Đurđevi Stupovi kod Berana, a saborna crkva eparhije je u Nikšiću. Slično je i u slučaju Mitropolije crnogorsko-primorske, čiji je saborni hram u Podgorici, a sedište mitropolita na Cetinju.

U srpstvu su neke saborne crkve namenski građene za tu ulogu (primer: Saborna crkva u Beogradu) ili se upravo grade (Saborna crkva u Valjevu). Druge su dobile dato zvanje u skladu sa razvojem crkve i osnivanjem ili promenom mesta eparhija. Primer je Saborna crkva u Bosanskom Petrovcu, koja je građena kao parohijska crkva.

Prilikom arondacije, tj. promene eparhija i mitropolija i granica između njih, obično se težilo da saborne crkve očuvaju svoju namenu. Primer je stvaranje Eparhije banatske 1930. godine, kao naslednice Eparhije Vršačke. Kako je u Vršcu postojala Saborna crkva i vladičanski dvor to je novoimenovana eparhija preuzela Vršac za sedište, iako je Vršac bio manji od Zrenjanina i Kikinde. Istovremeno je prostor Banata, prema novoj granici između Kraljevine SHS i Rumunije, podeljen po datoj liniji između dve eparhije, Banatske u srpskom i Temišvarske eparhije u rumunskom delu Banata, obe u okviru SPC.

Spisak sabornih crkava SPC

Srpska pravoslavna crkva ima sledeće saborne crkve:

Galerija

Saborne crkve SPC

• 
  Saborna crkva u Zagrebu
• 
  Saborna crkva u Banjoj Luci
• 
  Saborna crkva u Sremskim Karlovcima
• 
  Saborna crkva u Novom Sadu
• 
  Saborna crkva u Valjevu
• 
  Saborna crkva u Nišu
• 
  Srpska saborna crkva u Temišvaru
• 
  Saborna crkva u Kraljevu
• 
  Saborna crkva u Dalju
• 
  Saborna crkva u Šapcu
• 
  Saborna crkva u Leskovcu
• 
  Saborna crkva u Kanadi

Vidi još

• Vladičanski dvor

Literatura

• New Standard Encyclopedia, 1992 by Standard Educational Corporation, Chicago, Illinois; page C-172/3
• Carl F. Barnes, Jr. "Cathedral". In: Joseph Strayer, ed. Dictionary of the Middle Ages. New York: Scribner's, 1938. Vol. III. pp. 191–92.
• Johnson, Paul. (1980). British Cathedrals. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 0-297-77828-5. 
• Richard Utz. „The Medieval Cathedral: From Spiritual Site to National Super-Signifier”. The Year's Work in Medievalism. 15: 127—31. 2001. . .
• Richard Utz. "The Cathedral as Time Machine: Art, Architecture, and Religion." In: The Idea of the Gothic Cathedral. Interdisciplinary Perspectives on the Meanings of the Medieval Edifice in the Modern Period, ed. Stephanie Glaser (Turnhout: Brepols, 2018). pp. 239–59.
• André Vauchez. "La cathédrale". In: Pierre Nora, ed. Les Lieux de Mémoire. Paris: Gallimard, 1997. Vol. III. pp. 3122–34.
• Krautheimer, Richard (1992). Early Christian and Byzantine architecture. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 0-300-05294-4. 
• Architecture of the basilica
• Syndicus, Eduard, Early Christian Art, Burns & Oates, London, 1962
• Basilica Porcia Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. mart 2019)
• W. Thayer, "Basilicas of Ancient Rome": from Samuel Ball Platner (as completed and revised by Thomas Ashby), 1929. A Topographical Dictionary of Ancient Rome (London: Oxford University Press)
• Paul Veyne, ed. A History of Private Life I: From Pagan Rome to Byzantium, 1987
• Heritage Foundation of Newfoundland and Labrador
•  Gietmann, G. (1913). „Basilica”. Ur.: Herbermann, Charles. Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company. 
• Henig, Martin, ur. (1983). A Handbook of Roman Art: A Survey of the Visual Arts of the Roman World. Phaidon. str. 55. ISBN 0714822140. 
• Sear, F. B., "Architecture, 1, a) Religious", section in Diane Favro, et al. "Rome, ancient." Grove Art Online. Oxford Art Online. Oxford University Press. Retrieved 26 March 2016, subscription required
• Roberts, John, ur. (2007), „basilica”, The Oxford Dictionary of the Classical World (na jeziku: engleski), Oxford University Press, ISBN 978-0-19-280146-3, doi:10.1093/acref/9780192801463.001.0001 
• Dumser, Elisha Ann (2010), „Basilica”, Ur.: Gagarin, Michael, The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome (na jeziku: engleski), Oxford University Press, ISBN 978-0-19-517072-6, doi:10.1093/acref/9780195170726.001.0001 
• „The Institute for Sacred Architecture – Articles – The Eschatological Dimension of Church Architecture”. sacredarchitecture.org. 
• Donati, Jamieson C. (4. 11. 2014), Marconi, Clemente, ur., „The City in the Greek and Roman World”, The Oxford Handbook of Greek and Roman Art and Architecture (online izd.), Oxford University Press, ISBN 978-0-19-978330-4, doi:10.1093/oxfordhb/9780199783304.013.011 CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Hurlet, Frédéric (6. 1. 2015). Bruun, Christer; Edmondson, Jonathan, ur. The Roman Emperor and the Imperial Family. The Oxford Handbook of Roman Epigraphy (na jeziku: engleski). 1 (online izd.). Oxford University Press. str. 178—201. ISBN 978-0-19-533646-7. doi:10.1093/oxfordhb/9780195336467.013.010. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Bagnani, Gilbert (1919). „"The Subterranean Basilica at Porta Maggiore."”. The Journal of Roman Studies. 9: 78—85. JSTOR 295990. S2CID 163868898. doi:10.2307/295990 — preko JSTOR. 
• Merrifield, Ralph (1983). London, City of the Romans (na jeziku: engleski). Berkeley and Los Angeles: University of California Press. str. 61—67. ISBN 978-0-520-04922-2.