Srpska državna straža

Srpska državna straža
Srpska državna straža
	Zastava Srpske državne straže
Postojanje	oktobar 1941 — oktobar 1944.
Zemlja	Treći rajh (1941—1944) Vlada narodnog spasa (do oktobra 1944); Jugoslovenska vojska u otadžbini (oktobar 1944 — januar 1945)
Tip	žandarmerija
Uloga	antipartizanske operacije
Jačina	25.000—36.000
Nadimak	Nedićevci
Angažovanje	Drugi svetski rat u Jugoslaviji
Komandanti
Značajni; komandanti	Dragomir Jovanović; Milan Kalabić

Srpska državna straža (skraćeno SDS; nem. Serbische Staatswache^[1]) bila je kolaboracionistička paravojna sila koja je korištena za nametanje zakona i reda na Području Vojnog zapovednika u Srbiji, delu Kraljevine Jugoslavije pod okupacionom vojnom upravom Vermahta. Formirana je od dva bivša jugoslovenska žandarmerijska puka, uz odobrenje njemačkih okupacionih vojnih vlasti i tokom dužeg perioda bila je pod kontrolom višeg SS i policijskog vođe (nem. SS- und Polizeiführer) na okupiranoj teritoriji. Bila je poznata i kao Nedićevci po vođi srpske marionetske kolaboracionističke vlade, generalu Milanu Nediću, koji je na kraju dobio kontrolu nad njenih operacijama. Zajedno sa Nemcima učestvovala je u nametanju jednog od najbrutalnijih okupatorskih režima u okupiranoj Evropi i pomagala u čuvanju i pogubljenju zarobljenika u Banjičkom logoru u Beogradu. Njeni čelnici i veliki deo pripadnika bio je naklonjen četnicima Dragoljuba Mihailovića i iz tog razloga Nemci su više puta čistili redove SDS-a. U oktobru 1944, kako se Crvena armija približavala Beogradu, SDS su članovi Nedićeve administracije prepustili Mihailovićevoj kontroli, ali se ubrzo raspao tokom povlačenja na zapad, a samo mali broj bivših pripadnika SDS-a zarobili su Britanci u blizini italijansko-jugoslovenske granice u maju 1945. godine.

Istorija

Pozadina

Nakon osovinske invazije, okupacije i podele Jugoslavije u aprilu 1941. godine, Vermaht je na delu teritorije Kraljevine Jugoslavije uspostavio okupacionu vojnu upravu pod nazivom Područje Vojnog zapovjednika u Srbiji.^[2] Teritorija je obuhvatala užu Srbiju sa dodatkom severnog Kosova (okolina Kosovske Mitrovice) i Banata.^[3] Bio je to jedini deo Jugoslavije u kojem su njemački okupatori uspostavili vojnu upravu, kako bi upravljali ključnim željezničkim i riječnim saobraćajnim pravcima (Dunav), kao i dragocjenim resursima, naročito obojenim metalima.^[4] Vojni zapovednik u Srbiji postavljao je srpsku marionetsku vladu, s ciljem „vršenja administrativnih poslova pod nemačkim uputstvima i nadzorom”.^[5] Nemci su 29. avgusta 1941. godine postavili Vladu narodnog spasa na čelu sa generalom Milanom Nedićem, kojoj je prethodila kratkotrajna Komesarska uprava Milana Aćimovića.^[6]

Osnivanje

Nedić je Srpsku državnu stražu (SDS) uspostavio na osnovu razumevanja koje je postigao sa nemačkim Vojnim zapovednikom u Srbiji, generalom artiljerije Paulom Baderom, i višim SS i policijskim vođom u Srbiji, SS-obergrupenfirerom i general-pukovnikom policije Augustom Majsnerom,^[7] u svrhu održavanja zakona i reda na okupiranoj teritoriji. Formirana je 10. februara 1942. od dva bivša jugoslovenska žandarmerijska puka, Drinskog i Dunavskog,^[8] ali zakon kojim su snage formalno osnovane Nedić je doneo tek 2. marta 1942. SDS je preuzeo ulogu i funkciju žandarmerije, a u početkom zapovednik je bio Stevan Radovanović.^[9] Izvori o brojčanoj snazi SDS-a se razlikuju. Nemci su u početku odredili maksimalnu snagu od 17.000, ali je SDS ubrzo dostigao broj od 18.500 pripadnika.^[7] U početku SDS je uključivao četiri skupine — poljsku stražu, gradsku stražu, graničnu stražu i seljačku stražu.^[8]^[10] SDS je bio opremljen oružjem i municijom koje su Nemci zarobili širom Evrope i bio je organizovan uglavnom kao statička sila podeljena u pet oblasti: Beograd, Kraljevo, Niš, Valjevo i Zaječar, sa po jednim bataljonom za svaku oblast. Svaka oblast je dalje bila podeljena na tri okruga, od kojih je svaki obuhvatao jednu ili više četa SDS-a.^[8] Ogranak SDS-a je stvoren posebno za službu u Banatu i bio je poznat kao Banatska državna straža. Formiran je od nemačke manjine u regiji (ili folksdojčera) i u martu 1942. brojala je manje od hiljadu pripadnika.^[11]

Nedić je nameravao da dužnost SDS-a ne bude samo održavanje zakona i reda i čuvanje granice, nego i da nadgleda potrebe ljudi i nudi pomoć i zaštitu u poljima kao što su „zdravstvena zaštita, kulturni, obrazovni i ekonomski život”.^[12] SDS je bio rojalistički i brzo su se u njegove redove infiltrirali četnici odani Dragoljubu Mihailoviću. Takođe je nedostajalo dovoljno službenika^[13] i iako je jedinica imala neke početku uspehe, nikada se nije razvila u efikasnu vojnu silu.^[8]^[14] Majsner je tri dana nakon formiranja preuzeo kontrolu nad SDS-om, a toj odluci se Nedić oštro usprotivio.^[9]

Operacije

Zajedno sa drugim kolaboracionističkim vojnim i paravojnim jedinicama, SDS je bio korišćen protiv partizana koji su delovali na okupiranoj. Krajem 1941, pre osnivanja SDS-a, srpska žandarmerija je učestvovala u nemačkoj operaciji Užice, kojom su proterani partizani i četnici iz oblasti Užica.^[15] SDS je redovno streljao zarobljene partizane^[16] i često uzimao i ubijao taoce po varošima i selima. U sastavu SDS-a su se takođe nalazili bivši pripadnici žandarmerije koji su pomagali nemačkim vojnicima u skupljanju taoce koji su streljani u Kraljevu i Kragujevcu oktobra 1941. U julu 1941. u beogradskom predgrađu je osnovan Banjički logor.^[9] Njega su u početku obezbeđivali Gestapo i SDS, ali je nadležnost kasnije prebačena na SDS, koji se sadistički i nasilno odnosio prema logorašima.^[17] Preživeli logoraši su tvrdili da su streljanja vršili i Beogradska specijalna policija i SDS, a da je među žrtvama bilo i dece.^[18] Najmanje 3.849 osoba je bilo ubijeno u Banjičkom logoru pre njegovog raspuštanja 3. oktobra 1944.^[19] Kako je vreme proticalo SDS je postajao sve nepopularniji među stanovništvom.^[20] Uprkos ograničenoj samostalnosti, SDS je aktivno učestvovao u teroru nad Jevrejima, Romima i Srbima komunistima i u ubistvima ljudi iz tih skupina ili njihovom isporučivanju Nemcima zarad pogubljenja. Pripadnici SDS-a su učestvovali u smaknućima talaca bilo da su ona organizovana pod kontrolom Gestapoa ili Vermahta ili na sopstvenu inicijativu.^[21] Pripadnici SDS-a su se povremeno sukobljavali sa drugim kolaboracionističkim formacijama, naročito Ljotićevim Srpskim dobrovoljačkim korpusom i Pećančevim četnicima.^[22]

U martu 1942. Nedić je predložio da se SDK i Pećančevi četnici uključe u sklop SDS-a i da on preuzme kontrolu nad ovom silom, ali je taj predlog oštro odbijen.^[23] Polovinom 1942. Majsner je postavio Dragomira Jovanovića, upravnika Beograda i šefa beogradske policije, za šefa Srpske državne bezbednosti, u čiju nadležnost je spadao i SDS. Nemci su smatrali da je general Radovanović bio Mihailovićev simpatizer, pa su ga u junu 1942. zamenili pukovnikom Borivojem Jonićem, bratom Nedićevog ministra prosvete Velibora Jonića. U julu 1942. SDS je brojao oko 15.000—20.000 pripadnika.^[24] U avgustu i septembru 1942. Nedić je još jednom pokušao da stavi SDS pod svoju komandu, ali ga je novo nemačko odbijanje navelo na razmišljanje o ostavci. Nedić je i ranije pretio ostavkama iz sličnih razloga, ali ovaj put Nemci su ga ozbiljnije shvatili i ponudili mu prijem kod Adolfa Hitlera. Na osnovu toga, Nedić je ostao na svom mestu. U oktobru 1942. Granična straža je premeštena u nadležnost ministarstva finansija. Takođe, iste godine, Gestapo je uhapsio neke oficire SDS zbog sumnje da su bili povezani sa Mihailovićem i do kraja 1942. pročistili su SDS u pokušaju da eliminišu one koji su simpatisali Mihailovića.^[25] Jedan od viših oficira koje je uhapsio Gestapo bio je potpukovnik Milan Kalabić, načelnik požarevačkog okruga i otac Nikole Kalabića, jednog od Mihailovićevih komandanata. Stariji Kalabić je odavao informacije i prosleđivao oružje i municiju Mihailovićevim četnicima. Milana Kalabića je Gestapo streljao oktobra 1942. sa još nekoliko četničkih komandanata i boraca.^[26]

Do 1943. većina pripadnika SDS-a bila je naklonjena Mihailovićevim četnicima^[27] i oni su redovno „razoružavali” jedinice SDS-a, ponekad čak i izvođenjem lažnih borbi da bi sakrili davanje preko potrebnog oružja i municije Mihailovićevim snagama.^[28]^[29] Sam Dragi Jovanović je pružao finansijsku pomoć Mihailoviću iz svojih fondova.^[30] U aprilu 1943. nemački zapovednici su pohvalili jedinice SDS-a zbog učešća u borbama protiv partizana kod Bijeljine u istočnoj Bosni.^[31] U junu 1943. Nemci su sakupili i pogubili 1.139 srpskih civila zbog sumnje da su sarađivali sa partizanima. SDS je bio uključen u ove akcije i tokom 1943. njegovi pripadnici su redovno vršili zločine nad srpskim civilima.^[32] Posle mnogih odlaganja, Nedić se 18. septembra 1943. sreo sa Hitlerom u Berlinu i obećana mu je komanda nad SDS-om i SDK-om. Nakon povratka u Beograd, Nedić je pozvao Vojnog zapovednika u Srbiji, generala pešadije Hansa Felbera, da bi ugovorili prenos komande, ali Felber ga je obavestio da nije dobio naređenje da to uradi. Tek 2. novembra 1943. Nedić je dobio komanda nad SDS-om i SDK-om.^[33] Krajem 1943. SDS je dostigao svoj maksimum od 36.716 pripadnika.^[34] Do februara 1944. rukovodstvo SDS-a je izbegavalo bilo kakve neposredne sukobe sa Mihailovićevim četnicima.^[35]

U proleće i leto, brojnost SDS-a je opala na 24.000—25.000 pripadnika.^[36] Sa povratkom partizana u užu Srbiju, SDS je počeo da trpi ozbiljne gubitke. Na primer, od 15. marta do 15. avgusta 1944, ubijeno je 157 pripadnika SDS-a, ranjeno je 107 i 26 je nestalo.^[37] Do avgusta 1944, jedinice SDS-a su se odazivale Mihailovićevom pozivu na opštu mobilizaciju, otvoreno dezertirajući u njegove četnike.^[38]

Povlačenje i zarobljavanje

Tri dana nakon pada Nedićevog režima 6. oktobra 1944, Felber je predao komandu nad SDS-om generalu Miodragu Damjanoviću, šefu Nedićevog kabineta i glavnom Mihailovićevom čoveku u Nedićevoj administraciji. Damjanović je odmah postavio sebe i preostalih 6.500 pripadnika SDS-a pod Mihailovićevu komandu. SDS je preimenovan u „Srpski udarni korpus Jugoslovenske vojske u otadžbini” (SUK JVuO) ponovo pod komandom Radovanovića i pridružio se povlačenju drugih četničkih jedinica prema Sandžaku, a zatim u severoistočnu Bosnu. Ovaj aranžman rezultirao je teškim i nelagodnim savezom koji se počeo raspadati pod pritiscima povlačenja.^[39]

Krajem decembra 1944, SUK je učestvovao, zajedno s drugim četničkim jedinicama, u neuspešnom zauzimanju partizanske Tuzle u severoistočnoj Bosni. Taj neuspeh i uzajamne optužbe između Mihailovićevih četnika i SUK-a rezultirale su efektivnim raspadom SUK-a. Do sredine januara 1945. 5.000 bivših pripadnika SDS-a pridružilo se Nemcima, a neki su se vratili u Srbiju da iskoriste Titovu amnestiju. Većina pripadnika je prebačeno u Austriju gdje su korišteni u radnim bataljonima pod smernicama organizacije Tot, ali oko 1.500 bivših pripadnika SDS-a je kasnije prebačeno područje Ljubljanskih vrata, gde bi se mogli pridružiti drugim kolaboracionističkim snagama, kao što su SDK ili četničkim jedinicama Momčila Đujića i Dobroslava Jevđevića. Mihailovića nije zabrinuo njihov odlazak, opisujući bivše pripadnike SDS-a kao „najneborbeniju vojsku na svetu”.^[40]

Ostaci SDS/SUK-a i Mihailovićevih četnika su ostali pod Damjanovićevom komandom kao deo četničke Šumadijske divizije. Ovi četnici su bili pod komandom SS-a još od 12. decembra 1944.^[16]^[41] Oni su prešli Soču i predali su Britancima blizu italijansko-jugoslovenske granice 5. maja 1945. Na njihovu sreću, tu su tretirani kao ratni zarobljenici i, osim nekoliko viših oficira, nisu bili vraćani u Jugoslaviju da bi se suočili sa suđenjem.^[42]

Uniforma i časopis

Pripadnici SDS-a nosili su ili maslinasto zelenu uniformu Jugoslovenske vojske ili stariju uniformu Srpska vojske koja je kod oficira bila zeleno-siva i sivkasto-oker za regrutne činove. Uniforme su dobijane iz zaliha osiguranih tokom invazije.^[43] Glasnik Srpske Državne Straže bio je službeni list SDS-a, koji je štampan od 1942. do kraja 1943. godine. Urednik časopisa bio je Jonić, a saradnici su bili i Nedić i Aćimović.^[44]

Činovi

Stražarski i podoficirski

Regrutni i podoficirski činovi bili su:^[45]

Stražar pripravnik
Stražar
Kaplar
Podnarednik
Narednik
Narednik vodnik

Oficirski

Oficirski činovi bili su:^[45]

Reference

^ Hnilicka 1970, str. 13.
^ Hehn 1971, str. 350; Pavlowitch 2002, str. 141, the official name of the occupied territory was the "Territory of the Military Commander in Serbia".
^ Tomasevich 2001, str. 63–64.
^ Tomasevich 2001, str. 64.
^ Tomasevich 2001, str. 177.
^ Tomasevich 2001, str. 179.
^ ^a ^b Cohen 1996, str. 39.
^ ^a ^b ^v ^g Thomas & Mikulan 1995, str. 21.
^ ^a ^b ^v Ramet & Lazić 2011, str. 24.
^ Tomasevich 2001, str. 183.
^ Tomasevich 2001, str. 206.
^ Antić 2012, str. 22.
^ Pavlowitch 2008, str. 58.
^ Tomasevich 1975, str. 109–110.
^ Pavlowitch 2008, str. 63.
^ ^a ^b Ramet 2006, str. 130.
^ Antić 2012, str. 31.
^ Haskin 2006, str. 29.
^ Ramet & Lazić 2011, str. 29.
^ Antić 2012, str. 18.
^ Antić 2012, str. 32–34.
^ Ramet & Lazić 2011, str. 29–30.
^ Ramet & Lazić 2011, str. 32–33.
^ Ramet & Lazić 2011, str. 24–25.
^ Pavlowitch 2008, str. 98–99.
^ Tomasevich 2002, str. 215.
^ Pavlowitch 2008, str. 185 & 199.
^ Pavlowitch 2008, str. 96–97 & 183.
^ Tomasevich 2002, str. 216.
^ Cohen 1996, str. 40.
^ Cohen 1996, str. 57.
^ Ramet & Lazić 2011, str. 37.
^ Ramet & Lazić 2011, str. 33–34.
^ Tomasevich 2002, str. 183.
^ Pavlowitch 2008, str. 226.
^ Pavlowitch 2008, str. 228.
^ Tomasevich 1975, str. 344.
^ Pavlowitch 2008, str. 231–232.
^ Tomasevich 1975, str. 421.
^ Tomasevich 1975, str. 435–436.
^ Cohen 1996, str. 60.
^ Pavlowitch 2008, str. 265.
^ Thomas & Abbott 2010, str. 34.
^ Stambolija 2011, str. 141.
^ ^a ^b Littlejohn 1994, str. 255.

Literatura

Borković, Milan (1979a). Kvinsliška uprava u Srbiji 1941—1944 (knjiga 1). Beograd.
Borković, Milan (1979b). Kvinsliška uprava u Srbiji 1941—1944 (knjiga 2). Beograd.
Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9.
Petranović, Branko (1992). Srbija u Drugom svetskom ratu 1939—1945. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar.
Tomas, Nigel (1995). Axis Forces in Yugoslavia 1941-45. Osprey Publishing. ISBN 978-1-85532-473-2.
Tomasevich, Jozo (2002). War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945: Occupation and Collaboration. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3615-2.
Pavlowitch, Stevan K. (1985). Unconventional Perceptions of Yugoslavia 1940–1945. New York: Columbia University Press.
Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's New Disorder: The Second World War in Yugoslavia. New York: Columbia University Press.
Pavlović, Stevan K. (2009). Hitlerov novi antiporedak: Drugi svetski rat u Jugoslaviji. Beograd: Clio.
Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-building and Legitimation, 1918-2005. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34656-8.
Ramet, Sabrina P.; Lazić, Sladjana (2011). „The Collaborationist Regime of Milan Nedić”. Ur.: Ramet, Sabrina P.; Listhaug, Ola. Serbia and the Serbs in World War Two. London: Palgrave Macmillan. str. 17—43. ISBN 978-0-230-27830-1.
Krakov, Stanislav (2012). General Milan Nedić. Beograd.
Antić, Ana (2012). Horowitz, Sara R., ur. Lessons and Legacies X: Back to the Sources: Reexamining Perpetrators, Victims, and Bystanders. Northwestern University Press. str. 30. ISBN 978-0-8101-2862-0.
Radanović, Milan (2015). Kazna i zločin: Snage kolaboracije u Srbiji (PDF). Beograd: Rosa Luxemburg Stiftung. ISBN 978-86-88745-15-4. Arhivirano iz originala (PDF) 26. 08. 2016. g. Pristupljeno 17. 02. 2017.

Spoljašnje veze