Srpsko-bugarski ratovi (srednjovekovni)

Srpsko-bugarski ratovi
	; Jovan Aleksandar, Dušan Nemanjić, Boris I, Dragutin Nemanjić
Vreme	818 - 1330 (512 godina)
Mesto	Balkansko poluostrvo
Ishod	Bugarsko carstvo je dva puta osvajalo Srbiju: Kneževina Srbija od cara Simeona 924.; Duklja od cara Samuila 998.; ; Bugarsko carstvo je postalo tributarna država srpskog carstva posle bitke 1330.;
Teritorijalne; promene	Obe države su imale brojne teritorijalne promene.
Sukobljene strane
Srpske srednjovekovne zemlje Raška; Duklja; Kraljevina Srbija;	Bugarska carstva Prvo; Drugo;
Komandanti i vođe
; Vlastimir; Mutimir; Petar (RZ); Pavle ; Zaharija Pribislavljević; Jovan Vladimir †; Vukan Nemanjić; Stefan Dragutin; Stefan Milutin; Stefan Dečanski	; Presijan; Boris I; Vladimir Rasate (RZ) ; Simeon ; (vojvoda) Alogobotur ; Marmais †; Teodor Sigrica †; Samuilo; Jovan Vladislav; Kalojan; Drman i Kudelin †; Šišman Vidinski; Mihailo III Šišman †

Srpsko-bugarski ratovi bili niz sukoba između Bugarskog carstva i srednjovekovnih srpskih država između 9. i 14. veka na centralnom Balkanu.

Pre 12. veka, srpske države su bile zavisne i pod snažnim uticajem dominantnih balkanskih sila, Bugarskog i Vizantijskog carstva. Vladari obe zemlje nastojali su da kontrolišu srpske vladare da bi ih iskoristili kao saveznike u vizantijsko-bugarskim ratovima. Prvi rat između Bugara i Srba dogodio se za vreme Presijanove vladavine između 839. i 842. godine, ubrzan vizantijskom diplomatijom. Kasnije, posle niza pohoda, bugarski car Simeon I je 924. godine osvojio i uništio srpsku državu. Bugarski car Petar I je 931. godine dao formalnu nezavisnost Srbiji i za njenog vladara imenovao svog štićenika Časlava Klonimirovića. Najmoćniju srpsku državu tog vremena, Duklju, ponovo je potčinio car Samuilo 998. godine.

U 13. veku Stefan Dragutin i njegov brat Stefan Milutin borili su se protiv bugarskih namesnika Beograda i Braničeva, Drmana i Kudelina i uspeli da ih poraze. Carevi Bugarske i Vizantije su 1327. godine potpisali antisrpski savez da bi zaustavili rastuću moć Srbije, ali je 1330. godine bugarski car Mihailo III Šišman bio poražen od Stefana Dečanskog u bici kod Velbužda.

Uvod

Bugarsku srednjovekovnu državu utemeljio je kan Kubrat 632. godine. Njegov sin Asparuh prelazi granice Dunava i 680. godine, nakon bitke kod Ongala, osvaja Meziju i Dobrudžu osnivajući Prvo bugarsko carstvo na Balkanskom poluostrvu. Mirovni sporazum koji je sledeće godine sklopio sa Vizantijom obezbedio je Bugarskoj godišnji danak i vizantijsko priznanje države sa centrom u Plisku. Oko 700. godine, Protobugari i Sloveni potpisali su sporazum kojim je bugarski kan postao glava države i branio zemlju od Vizantije, dok su Sloveni dobili znatnu autonomiju i branili severne granice duž Karpate od Avara.

Rat od 818. do 829. godine

Sloga između bugarskih i slovenskih plemena potrajala je do 818. godine kada slovenska plemena iz doline Timoka dižu bunu protiv Bugara. Šta je opredelilo Timočane da se otcepe od Bugarske, ne znamo pouzdano, ali je najverovatnije da su stradali prilikom meteža i reakcije iza Krumove smrti i da su hteli život s manje potresa. Timočani su istovremeno učestvovali na strani Ljudevita Posavskog u njegovoj borbi protiv Franačke države Karla Velikog. Međutim, Ljudevit Posavski je poražen 823. godine. Bugari su odmah po tom poveli pregovore s Francima, da povrate Timočane pod svoju vlast. Ali ovi, u zajednici s Bodrićima oko Dunava, opiru se tome. Bodrići se obraćaju franačkom caru da ih pomogne i zaštiti. Kako se car Luj Pobožni pokazao neodlučnim, Bugari pokreću ofanzivu 827. godine i napadaju na Panoniju. Tu su, vršeći pljačku, izagnali sve dotadašnje slovenske i franačke zapovednike zamenivši ih bugarskim. Franci su brzo preduzeli mere da povrate svoju vlast. U tome su imali uspeha. Nova bugarska ofanziva iz 829. godine nije donela štete čitavoj zemlji, nego samo nekim pograničnim naseljima. Međutim, obnovljena franačka vlast nije bila duga veka. Borbe u dinastiji dadoše prilike Bugarima, da se učvrste u istočnoj Panoniji; oni dobiše Srem i Singidunum, koji od IX veka nosi slovenski naziv Beograd, i sve ranije odmetnute oblasti. Zapadna granica išla im je po svoj prilici do Kolubare i blizu do zapadne Morave. Tim bugarskim zavojevanjem presečena je dalja franačka ofanziva u jugoistočnoj Evropi.

Presijam i Boris

Relativno miran period potrajao je do 839. godine kada bugarski kan Presijam pokreće ofanzivu protiv srpskih plemena oko Raške. Na Kolubari, na Moravi i na Kosovu Bugarima je bila udarena brana. Presijam je napao Srbe, ali nije uspeo da ih pokori. Srbi se, pod vođstvom kneza Vlastimira, hrabro odupreše u svojim teško pristupačnim klancima i šumama i posle tri godine uzaludnog naprezanja Bugari su morali da odustanu od svoje namere. Nesumnjivo je, da je Vlastimirov ugled usled toga znatno porastao.

Presjamov sin Boris obnovio je prema Srbima ofanzivnu politiku svoga oca. Posle Vlastimirove smrti vladala su nad Srbijom tri njegova sina Mutimir, Strojimir i Gojnik, razdelivši među sobom očevu zemlju. Boris, verujući da Bugari sad neće naići na raniji otpor, pokrenu na Srbiju svoju vojsku. Srbi i ovog puta ostadoše pobednici. Oni ne samo što potukoše Bugare, nego i zarobiše Borisova sina Vladimira i dvanaest bugarskih boljara. Posle sklopljenog mira, bojeći se za sebe, Boris je zamolio sigurnu pratnju do granice. Otpratila su ga dvojica Mutimirovih sinova - Bran i Stefan. Prema "Spisu o narodima" Konstantina VII Porfirogenita, Vladimir je otpraćen do Rasa što pokazuje veličinu tadašnje srpske države. Zarobljenici su predati kanu i došlo je do razmene poklona. Bugari su ove poklone (dva roba, dva sokola, dva psa i 90 koža) smatrali obaveznima, nekom vrstom danka. Zbog toga su ovaj pohod proglasili svojom pobedom.

Srpski knez Petar Gojniković sklapa 897. godine mir sa bugarskim kanom Simeonom.

Simeon I

Samoproglašeni bugarski car Simeon I nanosi veliki poraz Vizantiji kod Bugarofigona 896. godine. Vizantija je prisiljena na sraman sporazum. Bugarskoj je predala teritoriju između Crnog mora i Strandže. Obavezala se na plaćanje godišnjeg danka, a Simeon je za uzvrat oslobodio preko 120.000 zarobljenika. Vizantija je redovno isplaćivala danak sve do 912. godine kada na carski presto dolazi Aleksandar. Njegovo odbijanje da isplati godišnji danak dovodi do obnove rata sa Bugarskom. Carigrad je radio na okupljanju šireg saveza sa Srbima i Mađarima protiv Bugara. Tim povodom u nekom od Petrovih dvorova na obali u Neretljanskoj krajini sreo se romejski strateg Drača Lav Ravduh da pregovara 912. godine. Petar je izgleda bio spreman za takav čin, želeo je da se oslobodi dominantnog bugarskog uticaja u Srbiji za svagda. Ali za ovaj sastanak je doznao potisnuti zahumski knez Mihailo, koji je odmah informisao cara Simeona, pa čak i zarobio jednu mletačku lađu u kojo je bio duždov naslednik Petar Badoari i poslao njega i njegovu posadu Simeonu kao taoce u znak lojalnosti. Razlog ovome leži u činjenici da su Mlečani tada još uvek bili vizantijski podanici. Već unapred razotkriveni savez se raspao pre nego što je bilo kakva zajednička akcija izvršena.

Nakon velike pobede kod Anhijala (917), Simeon je uputio deo vojske na Srbiju kao odmazdu, s ciljem da zbaci Petra i postavi Mutimirovog unuka i Branovog sina Pavla, koji bi bio njemu odan. I ovaj put, bez neke veće teškoće, Petar je izvojevao pobedu. Tražeći alternativu, Simeon je pod zakletvom pozvao Petra na mirovne pregovore kako bi, navodno, izgladili sukob. Kada je došao, bugarski vojnici su uhvatili i vezali, kao sužnja ga odveli u tamnicu u Bugarskoj. Pavlu nije bilo mnogo teško da preuzme vlast u Srbiji, i to kao običan bugarski vazal, dok se u Srpskom Pomorju skroz učvrstio nekada potisnuti Mihailo Višević. Pavle je vratio istočni obred u crkve i od tada pa nadalje Srbija će biti u čestim unutrašnjim sukobima između pristalica latinske i slovenske službe. U bugarskom zatočeništvu Petar je ubrzo potom i umro od najverovatnije teških uslova.

Simeonova država je do 921. godine obuhvatala gotovo sve vizantijske posede na Balkanu. Vizantijski neuspesi dovedoše do smene na prestolu. Novi car Roman Lakapin 919. godine postade tast maloletnog Konstantina VII Porfirogenita. Ta smena uvredi Simeona kome je Konstantin obećan njegovog kćeri. Novi rat bio je neizbežan. U to vreme nalazio se u Carigradu srpski knežević Zaharija, sin Pribislava, prvenca Mutimirova, koji se pred Petrom bio sklonio u Hrvatsku. Vizantijska diplomatija ponudi Zahariji, da s njihovom pomoću izvede prevrat u Srbiji i sruši bugarskog štićenika Pavla. Grci su očevidno hteli da Bugare zaposle na toj strani i odvrate od Carigrada. Zaharijin pokušaj nije uspeo. Sam Zaharija bi uhvaćen i poslat u Bugarsku, gde je čuvan u okovima (920/21. god.). Ali malo iza toga uloge se potpuno menjaju. Sigurno potaknut grčkim obećanjima, a možda i izazvan kakvom surovošću Bugara, sam Pavle se digao protiv Simeona. Ali, kao i drugi pre njega, nemade uspeha. Simeon posla sa svojom vojskom protiv njega Zahariju, za koga je držao da ga je bavljenje u Bugarskoj naučilo pameti. Pavle bi zbačen, a Zaharija dođe na vlast, 922. god. Ali Zaharija nije bio prijatelj Bugara. Njihov pritisak opredelio ga je brzo, da nastavi svoje ranije veze s Vizantijom. Kao povod za novi stav njemu je dobro došao jedan ustanak u samoj Bugarskoj, koji je izbio 923. god. Da li je on dao kakve pomoći ustanicima i da li je imao uopšte kakvih veza s njima ne zna se pouzdano, ali je sigurno da se sam opredelio protiv Simeona. Stoga Simeon uputi u Srbiju jednu kaznenu ekspediciju, kojoj behu na čelu Teodor Sigrica i Marmaj, one iste vođe koje su s Pavlom Branovićem i ranije dolazile tamo protiv Petra. Srbi suzbiše tu vojsku s velikim bugarskim gubicima; u borbi im padoše obe vođe. Kao dokaz svoje pobede Zaharija posla u Carigrad njihove glave i oružje. Kivan radi tog poraza, Simeon posla u Srbiju novu, znatno jaču vojsku, i uza nju, tobože kao novog kandidata za presto, Klonimirova sina Časlava. Zaharija se prepade od te nove sile i, ne smejući da je sačeka u zemlji, pobeže u Hrvatsku.

Srbija ipak nije bila potpuno poražena. Zbog toga se Simeon poslužio lukavstvom sličnim onom koje je primenio na Petru. Pozvao je srpske župane da dođu na jedno mesto i prihvate Časlava za novog vladara. Tu vođe biše odmah pohvatane, a obezglavljen narod posta lak plen bugarskog napadaja. Bugari uđoše u Srbiju, pohvataše tamo velik deo stanovništva "od malog do velikog" i odvedoše ga u Bugarsku. Jedan samo deo, zapadni svakako, uspeo je da se spase u Hrvatsku. Ovo zaštićivanje Srba i veze Hrvata s Vizantijom izazvaše Simeona da krene vojsku i na Hrvatsku, ali je u tom pothvatu bio zle sreće. Hrvatski kralj Tomislav s uspehom je odbio bugarske napade preduzimane, istina, na toj daljini, s nevelikim snagama. Srbija je međutim postala obična bugarska pokrajina. Nakon Simeonove smrti, Časlav se vratio Srbiju i, uz vizantijsku podršku, počeo da obnavlja kako državu, tako i vrhovnu vlast nad srpskim kneževinama.

Samuilov pohod

Samuilov srpski pohod je vođen 998. godine ili nakon 1008. godine. Mnogo je nejasnoća oko ovog vojnog pohoda. ^[1] Prva je da li je bio usmeren direktno protiv Srba ili protiv vizantijskih posjeda u temi Dalmacije. Drugo je da li je u to vreme bila inspirisana hrvatskom svađom. I treće je da li je uopšte bilo neprijateljstava u Bosni i Raškoj, nakon čega su ta područja pripojena Bugarskoj. Vjerovatno se u ovo vrijeme štovanje bogomilstvo širilo u Bosni.

Godine 997. Samuil je prihvatio carsku titulu nakon što su u Bugarsku stigle vesti da je u Carigradu umro poslednji bugarski car krumove dinastije Roman Bugarski. Prvi zadatak Samuila je bio da osigura strago, zbog čega je poveo vojni pohod protiv Srba u Dalmaciji, a zatim se vratio preko Bosne i Raške u Bugarsku.

Marš je verovatno preduzeo da spreči mogući savez Vizantije sa Srbima. Prva opsada je Ulcinj, koja nije uspela. Bugari su osvojili Kotor, Risan i napredovali prema Dubrovniku, ali Samuilov pokušaj kontrole grada nije uspeo. Samuil je napustio Dubrovnik i krenuo prema Zadru. ^[2]

Opsada Zadra je takođe bila neuspješna, pa je Samuil krenuo prema sjeveru da osvoji Bosnu i Rašku. ^[2]

Sukobi u 12. veku

Nemanjina nenadana abdikacija 1196. godine i potiskivanje najstarijeg sina sa velikožupanskog prestola nisu mogli proći bez krize u zemlji. Vukan je kao veliki knez zadržao Zetu, Trebinje, Toplicu i Hvosno. Nemanjina želja je bila da drugorođeni sin Stefan kasnije prozvan Prvovenčani dobije titulu velikog župana i pravo na vlast nad zemljom što je kod Vukana izazvalo osećaj uvređenosti.

U savezu sa Vukanom prodrli su Mađari 1202. godine u Srbiju i pokorili je. Vukan je postao veliki župan, dobio je raške zemlje i nišku oblast, a Emerik uze za se titulu srpskog kralja i oblast istočno od Morave. Vukan je tako postao ugarski vazal kao i bosanski ban Kulin. Stefan je sam pričao kako je tom prilikom Srbija bila opustošena, a on se našao van otadžbine. Sklonio se u Bugarsku kod prijatelja svoga oca. Između Bugara i Mađara dođe 1203. godine do sukoba radi granica u istočnoj Srbiji. Kalojan, bugarski vladar, odnese pobedu; Mađari moradoše da se povuku iz Braničeva, a Vukan iz niškog kraja. Stevan se, posle te bugarske pobede, vratio u Srbiju, na svoj presto, a Vukan se povukao u Zetu.

Godine 1285. Stefan Dragutin na nagovor Mađara napada bugarske komandante Braničeva. Ovaj pohod završen je neuspehom. Darman i Kudelin, velikaši iz Braničeva napadaju potom Dragutina koji traži pomoć od svoga brata, kralja Milutina. Milutin i Dragutin naneše poraz Bugarima koji zauvek gube Braničevo i Beograd.

Srpsko-bugarski rat (1330)

Poslednji rat Srba i Bugara vođen je 1330. godine. Izazvan je građanskim ratom dvojice Andronika koji je potresao Vizantijsko carstvo. Bugari stadoše na stranu mlađeg Andronika. Srbi na čelu sa Stefanom Dečanskim staju na stranu starijeg Andronika. Bitke su vođene na prostorima Makedonije. Andronik III osvaja Solun i u maju 1328. godine ulazi u Carigrad gde primorava svog dedu na abdikaciju. Stari car je odveden u manastir gde je umro 13. februara 1332. godine. Odmah po stupanju na presto, Andronik III i Mihajlo Šišman sklapaju savez protiv Srbije.

Srbiju je prvo napao car Andronik III početkom jula 1330. godine. Međutim, vizantijske operacije su bile koncentrisane na oblast oko same granice, bez dubljih prodora, tako da je Andronik najverovatnije očekivao ishod bugarskih akcija. Plan je u suštini bio veoma jednostavan: Srbiju je trebalo napasti sa obeju strana i tako priklještenu je lakše savladati. Međutim od samog početka vizantijski car ovaj plan nije poštovao, pa je svoju vojsku zaustavio u Pelagoniji i čekao. Bugari su krenuli na južne delove Srbije, prema Strumi i Bregalnici, svakako sa namerom da se sa te strane povežu sa Vizantincima i zajednički nastave napade. Stefan Dečanski je odlučio da preduhitri njihovo spajanje i napadne prvo Bugare, zbog čega je grupisao svoje snage na Dobričkom polju, kod ušća Toplice u Južnu Moravu, očekujući bugarski napad sa severa. Sa druge strane, Bugari su videli da Stefanova vojska nije brojčano jača od njihove, ali nisu znali da se očekuju pojačanja, zbog čega su potcenili njenu snagu i bili sigurni u pobedu. U zoru 28. jula, pristigla su i poslednja odeljenja srpske vojske kojima je kralj dao mali odmor, da bi oko 7 sati izjutra kod Velbužda (današnjeg Ćustendila), napao Bugare svom snagom.

Bugari, koji se uopšte nisu nadali srpskom napadu, nisu izdržali ni prvi nalet srpske vojske, već su odmah raspali i otpočeli neorganizovano povlačenje, što je srpska vojska iskoristila i u potpunosti ih razbila. U borbi su se naročito istakli odredi pod vođstvo mladog kralja Dušana. Stradao je i bugarski car Mihajlo Šišman. Srpska pobeda bila je potpuna. Stefan Dečanski je na bugarskom prestolu postavio svoga rođaka Jovana Aleksandara. Novi bugarski car nije želeo rat sa Srbijom, zbog čega je otpočeo pregovore sa novim srpskim kraljem, koji su rezultovali Dušanovom ženidbom Aleksandrovom sestrom Jelenom, na Uskrs 1332. godine.

Vidi još

Reference

^ Živković, Tibor (2003). „Pohod bugarskog cara Samuila na Dalmaciju” (PDF). Istorijski časopis. 49 (2002): 9—25. Arhivirano iz originala (PDF) 12. 9. 2019. g. Pristupljeno 12. 9. 2019.
^ ^a ^b F. Šišiħ, „Letopis popa Duklьana“, Beograd, 1928, str. 331

Literatura

Izvori

Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies.
Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98.
Kunčer, Dragana (2009). Gesta Regum Sclavorum. 1. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog.
Živković, Tibor (2009). Gesta Regum Sclavorum. 2. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog.
Živković, Tibor (2012). De conversione Croatorum et Serborum: A Lost Source. Belgrade: The Institute of History.
Šišić, Ferdo, ur. (1928). Letopis Popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska kraljevska akademija.

Literatura

Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU.
Živković, Tibor (2001). „O severnim granicama Srbije u ranom srednjem veku”. Zbornik Matice srpske za istoriju. 63-64: 7—17.
Komatina, Predrag (2015). „O srpsko-bugarskoj granici u IX i X veku”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 52: 31—42.
Maksimović, Ljubomir (1979). „O vremenu pohoda bugarskog kneza Borisa na Srbiju”. Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu. 14 (1): 69—76.
Ostrogorski, Georgije (1949). „Porfirogenitova hronika srpskih vladara i njeni hronološki podaci”. Istoriski časopis. 1 (1948): 24—29.
Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta.
Ostrogorski, Georgije (1970). Vizantija i Sloveni. Beograd: Prosveta.
Ćirković, Sima (1981). „Srbija između Vizantijskog carstva i Bugarske”. Istorija srpskog naroda. knj. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 156—169.

Vikizvornik

Konstantin Porfirogenit, „De administrando Imperio“ („O upravljanju Carstvom“) (glava 32)

[1] Živković, Tibor (2003). „Pohod bugarskog cara Samuila na Dalmaciju” (PDF). Istorijski časopis. 49 (2002): 9—25. Arhivirano iz originala (PDF) 12. 9. 2019. g. Pristupljeno 12. 9. 2019.

[Шишиħ-2] F. Šišiħ, „Letopis popa Duklьana“, Beograd, 1928, str. 331

[1]

[2]