Stara čaršija
Stara čaršija ili Stari pazar (alb. Pazari i vjetër) u Đakovici je najstarija čaršija na Kosovu i Metohiji.
Stara čaršija je bila srce privrede u Đakovici, gradu trgovine i robe koji je opsluživao sela oko opštine Đakovica i đakovačke visoravni na granici između Kosova i Albanije. Stara čaršija je izgorela u toku bombardovanja 1999., ali je nakon toga obnovljena
Čaršija je povezana sa centrom grada, udaljen samo pet minuta preko Islambegovog mosta. Prostire se na površini od oko 35.000 m2 (380.000 sq ft), a dužina njene glavne ulice je 1 km, sa oko 500 prodavnica koje se nalazi duž nje. [1]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Stara čaršija u Đakovici nastala je pojavom prvih zanatlija i zanatlijske obrade proizvoda. U to vreme Đakovica je dobila status kasabe (malog grada). Tada je Selman Hadim-aga poklonio neke javne objekte na čaršiji koje je sam izgradio.
Međutim, prve direktne činjenice o Staroj čaršiji izneo je turski putopisac Evlija Čelebija, koji je posetio Đakovicu 1662. godine i bio zadivljen lepotom i blagom grada i Đakovčana. Između ostalog, napisao je: „Đakovica ima dve hiljade ukrašenih kuća smeštenih u prostranom polju. Ima dve prelepe džamije, džamije bez munare, hanove pokrivene olovom. Ima prelepo javno kupatilo (hamam) koje prija srcu i oko tri stotine radnji sa hiljadu vrsta zanata. Osvrćući se na utiske koje su Đakovčani ostavili na njega, nastavlja: „Pošto ima lepu klimu, stanovnici su lepi i ljubazni“.
Kao što se može videti od samog početka, u Velikoj čaršiji je postojao veliki broj radnji u kojima su se razvijale gotovo sve vrste zanata u cilju zadovoljenja svih potreba stanovništva regiona Đakovice i izvoza poput ovih metaloprerađivača, prerađivača kože, prerađivača tekstila, limara, sedlara, šikara belih vunenih kapa, ćilima itd. Obrada metala obuhvatala je neke veoma važne zanate za to vreme, kao što su oružar, srebrnar, proizvodnja bakarnog posuđa, limarija itd. U 18. veku se u Đakovici pominje čuveni oružar Tuše, koji se bavio ne samo njihovom izradom, već i ukrašavanjem. Kao majstor u proizvodnji luksuznog oružja, koje su u to vreme bez razlike zahtevali svi društveni slojevi, uspeo je da u ovom veku stvori „narodnu školu“ ovog zanata, do danas poznatu po njegovom imenu. [2]
Zanat rezača, koji je nekada postojao u Đakovici, bio je stariji od oružarskog. Majstori koji su se bavili ovim zanatom izrađivali su različite noževe, poput dimija, bodeža, jatagana itd.
Prema rečima engleskog pisca Najta, Đakovica je bila jedan od najzanimljivijih gradova, sa stanovnicima koji su bili iskusni u obradi metala.
Ovde su konstruisani luksuzni lični predmeti i drugi umetnički predmeti, rađeni u zlatu, srebru i biserima. Radovi srebrnjaka su odgovarali ne samo ukusu i zahtevima lokalnog stanovništva, već i stranih zemalja. Stoga su srebnari svuda postali poznati sa svojim umetničkim proizvodima. Teodor Anton Ipen je napisao da se srebrni proizvodi Đakovice svuda trguju i da su „poznati širom Albanije“. Među đakovačkim srebrnarskim proizvodima za ličnu dekoraciju izrađivalo se prstenje, minđuše, feze itd. koje su korišćene u lokalnim bogatim porodicama i koje su se izvozile u Istanbul. [3]
Prema bugarskom naučniku iz 19. veka, Ivanu Mihovu, Đakovica je takođe bila među najvažnijim centrima proizvodnje luksuznog oružja. Oružari iz Đakovice, postali su poznati po proizvodnji „đakovačkih pištolja“.
U pismu knezu Milošu, 6. oktobra 1837. godine, kaže se da u Knjaževcu živi đakovački oružar Bajram Mustafa sa svoja dva sina šegrta, na koga su se žalile lokalne zanatlije.
Tuše je važio za najtalentovanijeg majstora za izradu i ukrašavanje oružja. Prema Francu Noptšeu, Đakovica je kasnije postala poznata i po proizvodnji pušaka tipa „martin“ i bila je jak konkurent u prodaji ovog proizvoda na domaćem tržištu. Između ostalog, proizvođači bi išli na stočne sajmove u Ivanjicu, gde bi uspešno prodavali svoje proizvode. Đakovačke zanatlije su proizvodile patrone za Karađorđeve pobunjenike. Prema rečima Samija Frašerija, u Đakovici se proizvodilo oružje, srebro, narodne nošnje i neke vrste svilenih tkanina. [3]
Đakovica je bila poznata i po rađenju keča od vune. Prisustvo Albanaca je Đakovicu ovekovečilo kao grad vunarskog zanata, od čega se ovaj zanat proširio i na druge krajeve Kosova i Metohije, severnu Albaniju, zapadnu Makedoniju i Rašku. Pomenuta mesta su u 18. i 19. veku snabdevana belim vunenim kapama iz Đakovice. Zanatlije iz Đakovice su svoje radionice otvarali i u Tetovu, u Novom Pazaru, u Sjenici i Sarajevu.
Zanatska komora Đakovice je pre Drugog svetskog rata imala registrovana 16 prodavnica vunenih kapa. [4]
Od 18. veka, posebno u 20. veku, pored obrade metala, nastavlja se i prerada vune, svile itd. U starooj čaršiji proizvodili su se i prodavali u velikim količinama ovakvi proizvodi.
U Đakovici su krojači bili podeljeni u kategorije prema gradskim društvenim klasama. Ovaj zanat postojao je u Đakovici do 1970-ih godina. Ovim zanatom se danas bave samo žene, što je jedinstvena i karakteristična pojava za ovaj zanat i tipično za Đakovicu.
Prema Ivanu Stepanoviču Jastrebovu, Đakovica je bila bogata krojačima. U periodu 1945-1963. godine Đakovica je imala duplo više krojača nego bilo koji drugi grad na Kosovu i Metohiji. Priština je imala 39 krojačkih i krojačkih radnji, Kosovska Mitrovica 61, Prizren 60, Peć 56, dok je Đakovica imala 112. [5]
Proizvodnja kože dala je podsticaj i razvoju zanata krznara (kožara). Krznari su proizvodili sanduke za duvan i novac, kaiševe, novčanike, pojaseve (kožne), sedla, uzde i druge potrebne proizvode za snabdevanje transportnih i torbarskih životinja. Sedla su bila najdragoceniji predmeti koje su proizvodili krznari, ali krajem 19. veka počinje pad ovih zanata.
Izrada mokasina je bio zanat vezan za proizvodnju kože. Postojao je na Staroj čaršiji od ranih vremena. Međutim, proizvodnja obuće uticala je na pad ove proizvodnje 1890-ih godina. Miler piše: „prerada divlje kože u krzna i ovčije kože vrši se u Peći i Đakovici“. U Đakovici je razvijen zanat ćilimara od kozje vune, koji je bio vezan za način prevoza robe na konjima, u karavanima". Početkom 20. veka đakovački ćilimari preradili su 2 hiljade kilograma kozje vune. [6]
Priština i Đakovica bile su poznate i po proizvodnji lula. Ovaj zanat je u ova dva centra postojao do kasnih šezdesetih godina 20. veka. Nekada su se ovim zanatom bavili i kujundžije, koje su se posebno brinule o ukrašavanju dugih lula.
Najstarija čibukarska porodica bila je porodica Zejnulaha Ramadanija, koji je do oko 1958. držao svoju radnju na Staroj čaršiji. [7]
Stolari, koji su imali svoje radnje, mnoge u Ulici kutijara, ali i u drugim delovima Stare čaršije i drugim delovima grada, radili su i ručnim alatom rezbarili predmete za svakodnevne potrebe u domaćinstvu, građevinarstvu i zanatstvu. Ukrašavali su luksuzne proizvode bojama i rezbarenjem. [8]
Druga interesantna karakteristika Đakovice, bio je knjigoveznički zanat, koji se bavio uvezivanjem različitih knjiga i rukopisa. Obično su to bili ljudi koji su negovali lep rukopis. Ovim zanatom su se u Đakovici tradicionalno, s kolena na koleno bavili članovi porodice Doli. U drugoj polovini 19. veka pominje se Bajram Jusuf Doli (1833–1917) neiscrpni prepisivač rukopisa, koji se, pored knjigovezačkog zanata, bavio i zvanjem učitelja. [9]
Zanat o kome postoji vrlo malo podataka je proizvodnja muzičkih instrumenata. Zna se samo da je u Đakovici u drugoj polovini 19. veka živeo poznati pevač i muzičar Ramadan Gunga, koji je svoju porodicu izdržavao svojim zanatom majstora izrade muzičkih instrumenata, poput šargija i dvožičanih lauta i da je imao radnju i da je na pazarni dan svirao lepe melodije da reklamira svoju robu. [10]
Prema nekim statistikama, početkom 20. veka u Đakovici je bilo 400 zanatlija. Snažan razvoj zanatstva podstakao je i razvoj trgovine. „Đakovčani imaju sklonost ka poljoprivredi, ali su više naklonjeni trgovini. Odlaze u daleka mesta gde otvaraju svoje dućane, gostionice i sl. da bi obezbedili život“, pisalo je u godišnjaku kosovskog vilajeta 1887. godine. Prema podacima iz 1720-ih, prištinski i đakovački trgovci su svoju robu prevozili prvo u Dubrovnik, a zatim u Italiju. Godine 1827. Salih Đakovica i Kersto Đakovica poslali su u Sarajevo barut, puške i kremen, dok su godinu dana kasnije Hasan Đakovica i njegov nećak Hamza poslali tri bale pušaka u druge delove Srbije. Prema zapisnicima carine Požege, Aleksinca, Kragujevca, Mokre Gore, Beograda itd, trgovci iz Đakovice su prodavali svoju robu kao što su svileni galoni, duvan, pirinač, kukuruz, jegulje, britve, đonovi, lovačke puške dvocevke, pištolji, duge puške, patrone, barut, kremeni kamen, vosak, burmut, različite kože, so, ulje, pamuk, pamučne ogrlice, pamučne trake, srebrni galoni, marame, smokve itd. Ali Sulejmani iz Đakovice je 1837. godine prevezao 56 tovara ovčije kože i druge robe u iznosu od 283,38 groša, preko Beograda u Austriju, dok je Halil Dobruna 1841. godine preko Srbije u Austriju prevezao galone u iznosu od 1800 groša i 21,5 groša. tovari maroške kože (saftjan).
Prema Mileru: „Ovčarstvo je razvijeno, posebno u okolini Đakovice, i ovčija vuna čini značajan izvozni artikal. Od poznatijih trgovaca pominje se bogata Hajdarova porodica koja se bavila spoljnom trgovinom vunom. Imali su svoje ogranke u Vidinu, u Budimpešti, u Beču, u Solunu, u Istanbulu itd. Pored ovoga, imali su i velika imanja u okolini Niša, Leskovca i Vranja, koja su držali do 1878. godine“.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Broshura për promovimin e Gjakovës,CBDC
- ^ Grand Bazaar of Gjakova, Masar Rizvanolli, p.39
- ^ a b Grand Bazaar of Gjakova, Masar Rizvanolli, p.41
- ^ Grand Bazaar of Gjakova, Masar Rizvanolli, p.46
- ^ Grand Bazaar of Gjakova, Masar Rizvanolli, p.44
- ^ Grand Bazaar of Gjakova, Masar Rizvanolli, p.50
- ^ Grand Bazaar of Gjakova, Masar Rizvanolli, p.51
- ^ Grand Bazaar of Gjakova, Masar Rizvanolli, p.52
- ^ Grand Bazaar of Gjakova, Masar Rizvanolli, p.48
- ^ Grand Bazaar of Gjakova, Masar Rizvanolli, p.49