Stereotaksija
| Stereotaksija | |
|---|---|
 | |
| Klasifikacija i spoljašnji resursi | |
| Specijalnost | neurohirurgija |
Stereotaksija (engl. sterotaxy) ili stereotaksička operacija minimalno je invazivna neurohirurška intervencija za lokalizaciju i tretiranje ciljeva u mozgu. Koristi se i za izvođenje dijagnostičkih i terapijskih procedura u kojima se uz upotrebu posebno konstruisanog uređaja za ciljano navođenje specijalnih instrumenata (sonde, hvataljke i sl.) kroz mali otvor u lobanji dolazi do željenih područja mozga i kičmene moždine. Za pristup do ciljne tačke u telu ili debljine tkiva organa, stereotaksija koristi prostornu šemu predračuna zasnovanu na koordinatama trodimenzionalnog Dekartovog koordinatnog sistema.[1][2]
Stereotaksička intervencija spada u grupu minimalno invazivnih metoda, jer se izvodi sa jako malim rizikom za bolesnika. Prema dosadašnjim istraživanjima, mortalitet nakon stereotaksije je 0,3%, u odnosu na mortalitet od 5—10% kod otvorenih biopsija, sa morbiditetetom od samo 2% pacijenata.[3]
Istorija
[uredi | uredi izvor]Metodu zasnovanu na stereotaksiji prvi su osmislili 1908. godine istraživači iz londonske Univerzitetske bolnice — lekar i neurohirurg ser Viktor Horsli (1857—1916) i fiziolog Robert H. Klark. Uređaj koji je po ovim istraživačima dobio naziv Horsli—Klarkov stereotaksički ram, prvo je korišćen tokom eksperimentalnih operacija na životinjama (majmunima), za određivanje položaja određenih struktura u mozgu uz pomoć trodimenzionalnog koordinatnog sistema.[4]
Nakon što je 1930. godine Horsli—Klarkov uređaj priznat kao standardni ram za izvođenje stereotaksičkih eksperimentalnih operacija na životinjama, njegova primena, sve do danas, prihvaćena je širom sveta u mnogim laboratorijama za proučavanje funkcija centralnog nervnog sistema.
Primena Horsli-Karke uređaja tokom operacija na čovekovom mozgu, u početnoj fazi istraživanja bila je opterećena brojnim poteškoćama. Razlog za to bila je velika razlika u mnogobrojnim korelacijama između geometrije lobanje i mozga. Primena samo tačkaste orijentacije anatomskih struktura lobanje davala je značajane greške i nepouzdanost u primeni ove metode. Međutim, u kasnijem periodu, daljem razvoju ove metode doprinelo je otkriće kontrastne radiografije mozga (pneumoencefalografije, ventrikulografije itd.), uz pomoć koje su se mogli utvrditi tačkasti ciljevi duboko u moždanom tkivu.
Prve stereotaksičke operacije na ljudskom mozgu izođene su prvo uz pomoć epifize i Monroovog otvora kao anatomskih referentnih tačaka za orijentaciju, a kasnije i uz pomoć drugih anatomskih referentnih tačaka, kao što su prednja i zadnja komisura intrakranijlne prominencije. Ovi orijentiri, zajedno sa atlasom mozga, dugo su bili u neuroradiologiji i neurohirurgiji u upotrebi za procenu lokacije intrakranijalnih anatomskih struktura koje nisu bile vidljive na radiografiji.
Koristeći ovaj pristup u lečenju promena na mozgu između 1947. i 1949. godine, dvojica američkih neurohirurga Ernest A. Spigel i Henri T. Vajsis, te švedski neurohirurg Lars Leksel (1907—1986), razvili su prvi stereotaksički uređaj (ram) koji su koristili za operacije promena na mozgu kod ljudi. Na svom uređaju (ramu) Spigel i Vajsis su koristili kartezijanski koordinatni sistem (takođe poznat i kao translacioni sistem), dok je Leksel za rad svog uređaja koristio polarni koordinatni sistem (takođe poznat i kao sferični sistem) koji je daleko lakši za izvođenje kalibracije u operacionoj sali.
U svom sledećem pronalasku, gama nožu ili uređaju za radiohirurške operacije na mozgu, Leksel je primenio stereotaksički koordinatni sistem, koji uz primenu akceleratora šalje snop protona i neutrona u tačno pozicioniranu tačku u moždanom tkivu i vrši njegovo razaranje.
Godine 1978, američki lekar i informatičar Rasel Braun izumeo je uređaj poznat kao N-lokalajzer (engl. N-localizer, N-bar),[5][6] koji je omogućio da se u stereotaksičkim operacijama ili radiohirurgiji za usmeravanje instrumenata ili zračenja koristi tomografska slika koja je dobijena preko Kompjuterizovane tomografije (CT), magnetnog rezonantnog imidžinga (MRI) ili pozitronske emisione tomografije (PET).[7][8] N-lokalajzer ne samo da je značajno poboljšao hiruršku preciznost jer CT, MRI i PET dozvoljavaju tačnu vizuelizaciju za intrakranijalne anatomske detalje, već je omogućio i široku kliničku primenu u Braun—Roberts—Velsovim (BRW),[9] Lekselovim[10] i Kozman—Roberts—Velsovim (CRW)[11] stereotaksičkim sistemima i drugim radiohirurškim instrumentima.
Stereotaksija, kao radiohirurška metoda u 21. veku, nastavlja neprestano da se razvija usavršava i sve više primenjuje u dijagnosici i terapiji. Trenutno je zasnovana na kombinovanoj primeni; imidžing metodama (kompjuterizovanom tomografijom i magnetnom rezonancom) vođenih operacija, koje koriste stereotaksičku metodu za precizno određivanje lokalizacije promena.
Principi
[uredi | uredi izvor]
Intrakranijalna stereotaksija spada u grupu minimalno invazivnih neurohirurških dijagnostičkih ili terapijskih postupaka kojima se veoma pažljivo ciljaju procesi bolesti ili moždane strukture, uz pomoć trodimenzionalnog koordinatnog sistema.[12]
Pravila stereotaksije počivaju na činjenici da se glava bolesnika smatra geometrijskim telom koje može da se podeli u tri međusobno vertikalne ravni, koje čine koordinatni sistem, a svaka tačka unutar lobanje može se prikazati kao rastojanje od svake od tih ravni. Time je moguće tačno locirati proces bolesti i plasirati hirurški instrument ili zračnu terapiju u odnosu na ciljano tkivo.
Prostor oko glave definiše se korišćenjem stereotaksičkog okvira (rama) kojim se sa velikom preciznošću uz pomoć koordinatnog sistema određuje prostor oko glave i mali trepanacioni otvor u lobanji, kroz koji se pravolinijski određuje tačka u mozgu do koje se uvodi igla za biopsiju, kateter za stimulaciju sa radifrekventnom elektrodom, kriosonda, bipolarna koagulaciona igla ili elektroda, laserski zrak i slično.
Stereotaksički princip se takođe koristi u stereotaksičkoj radiohirurgiji, kako bi se utvrdio način i presek gama zraka unutar željene zapremine patološkog procesa (tumor, vaskularnih promena ili drugih anomalija u cerebralnim jedrima, ganglionima, itd.).
Pre početka lečenja, kao deo obaveznog postupka, na glavu bolesnika postavlja se privremeni, stereotaksički ram (okvir) težak oko 2 kilograma, koji simulira koordinatni sistem u prostoru oko glave. Dodatno, za ram se mogu pričvrstiti dodatni pokretni delovi (za stabilno i precizno uvođenje instrumenata) ili specijalna kaciga (sa velikim brojem malih otvora kroz koje mogu da prođu tačno usmereni gama zraci ka tkivu koje sadrži obolele ćelije). Namena rama je da spreči nehotične pokrete bolesnikove glave u toku dijagnostike i postupka terapije, i time osigura najviši nivo tačnosti. Fiksiranje rama za glavu vrši se sa četiri male igle, veličine hemijske olovke, pre čijeg postavljanja se lokalnom anestezijom obezboli koža na područje uboda igala.
Preduslov za takvu vrstu intervencije je precizno preoperacijsko snimanje glave uz pomoć tzv. tankoslojne kompjuterizovane tomografije (ostvarivi slojni preseci glave svakih 0,5 mm), takođe u tri ravni i računarskom konstrukcijom stvarnih 3D modela glave bolesnika uz pomoć računara.
Za takvo snimanje postoje posebna pravila, koja definišu poseban položaj pacijenta tokom snimanja, veličinu voksela i matriksa, debljinu sloja, tačno definisan deo glave koji mora biti prikazan u presecima koji ne smeju biti komprimovani. Tako dobijeni podaci moraju biti sačuvani u DICOM standardu, i u jednom polju, prikazani u „koštanom prozoru”, što znači da se celokupno snimanje izvodi na drugačiji način nego standardno snimanje glave.
Stereotaksični atlas
[uredi | uredi izvor]Stereotaksični atlas koristi se da se locira određena moždana struktura od interesa. Mozak je u stereotaksičnom atlasu predstavljen serijom individualnih mapa od kojih svaka predstavlja dvodimenzionalni prikaz frontalnog preseka mozga. Sva rastojanja u atlasu označena su u milimetrima udaljenosti od referentne tačke, bregme, mesta na površini lobanje gde se presecaju šavovi kostiju lobanje (suture).
Stereotaksični instrument
[uredi | uredi izvor]Stereotaksični instrument sastoji se od:
- držača glave, koji fiksira glavu odnosno mozak u traženoj poziciji i
- držača alata (elektrode, skalpela, kanule, ili nekog drugog alata), koji pridržava alat koji će biti pozicioniran u mozgu na osnovu koordinata iz stereotaksičnog atlasa. Držač alata može se pomerati u sva tri pravca po koordinatama datim iz atlasa. Nakon pozicioniranja alata vrši se njegova fiksacija pomoću šrafova ili specijalnog hirurškog lepka.
Uz pomoć savremenog softvera moguće je koristeći koordinate iz atlasa automatski precizno navoditi stereotaksički uređaj i odgovarajući alat do regiona od interesa
Izvođenje i pouzdanost
[uredi | uredi izvor]
Stereotaksičke intervencije izvode se tako što se nakon izračunavanja položaja patološke promene u prostoru uz pomoć metalnog okvira fiksiranog za lobanju bolesnika zavrtnjima, precizno određuje najkraći (ali najpoštedniji) pristupni put patološkom procesu. Zatim se kroz trepanski otvor uvodi instrument kojim se obavlja biopsija tumora, aspiriracija apscesa, tekućeg sadržaja ciste ili hematoma, ili se nanosi planirano razaranje živčanog tkiva ili vrši uništavanje tumorskog tkiva usmeravanjem zračenja (gama nož).[13]
Ova metoda dopušta pristup na inače teško ili nikako pristupačne zone u endokranijumu (npr. talamus) ili moždanom stablu, uz maksimalno očuvanje zdravog tkiva. Zasnovana na principu „mete u centru kruga”, ova metoda daje linearni pristup do bilo koje lokacije sa taćnošću < 1 mm.[3]
- Pouzdanost
U seriji od 300 pacijenata mortalitet je bio 0,3%, u komparaciji s mortalitetom od 5—10% kod otvorenih biopsija, a značajan je morbiditet zabeležen kod samo 2% pacijenata.[3]
Indikacije
[uredi | uredi izvor]Ovaj zahvat koristi se za:
- uzimanje materijala za biopsiju,
- razaranje (primenom zračenja, toplote ili smrzavanja) određenih grupa moždanih ćelija,
- prekidanje nervnih puteva (npr. za bol),
- suzbijanje jednostranih nevoljnih hiperkinetskih pokreta, nastalih kao posledica različitih oštećenja bazalnih ganglija (npr. u Parkinsonovoj bolesti),
- terapiju centralno izazvanog bola u psihohirurgiji.
Vidi još
[uredi | uredi izvor]Izvori
[uredi | uredi izvor]- ^ Proctor MR, Black, PM. Minimally Invasive Neurosurgery. Totowa, NJ: Humana Press; 2005.
- ^ Dragan Marinković. (2017). Biološke osnove ponašanja. ISBN 978-86-6203-098-6.Izdavač: Univerzitet u Beogradu - Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju..
- ^ a b v Thomas DGT, ed. Stereotactic and image directed surgery of brain toumors. Edinbourgh: Churchill Livingstone, 1993.
- ^ „Surgical Navigation with the BrainLAB System (Stereotactic and Functional Neurosurgery)”. what-when-how. Arhivirano iz originala 18. 10. 2016. g. Pristupljeno 14. 10. 2016.
- ^ Brown RA, Nelson JA (2012). „Invention of the N-localizer for stereotactic neurosurgery and its use in the Brown-Roberts-Wells stereotactic frame”. Neurosurgery. 70 (2 Supplement Operative): 173—176. PMID 22186842. S2CID 36350612. doi:10.1227/NEU.0b013e318246a4f7.
- ^ Brown RA, Nelson JA (2015). „The origin and history of the N-localizer for stereotactic neurosurgery”. Cureus. 7 (9): e323. PMC 4610741
. PMID 26487999. S2CID 15554269. doi:10.7759/cureus.323.
- ^ Heilbrun MP, Sunderland PM, McDonald PR, Wells TH Jr, Cosman E, Ganz E (1987). „Brown-Roberts-Wells stereotactic frame modifications to accomplish magnetic resonance imaging guidance in three planes”. Applied Neurophysiology. 50 (1–6): 143—152. PMID 3329837. doi:10.1159/000100700.
- ^ Maciunas RJ, Kessler RM, Maurer C, Mandava V, Watt G, Smith G (1992). „Positron emission tomography imaging-directed stereotactic neurosurgery”. Stereotactic and Functional Neurosurgery. 58 (1–4): 134—140. PMID 1439330. doi:10.1159/000098986.
- ^ Brown, Russell A.; Roberts, Theodore S.; Osborn, Anne G. (1980). „Stereotaxic Frame and Computer Software for CT-directed Neurosurgical Localization”. Investigative Radiology. 15 (4): 308—312. PMID 7009485. doi:10.1097/00004424-198007000-00006.
- ^ Leksell, L.; Jernberg, B. (1980). „Stereotaxis and tomography a technical note”. Acta Neurochirurgica. 52 (1–2): 1—7. PMID 6990697. S2CID 9215637. doi:10.1007/BF01400939.
- ^ Couldwell, William T.; Apuzzo, Michael L. J. (1990). „Initial experience related to the use of the Cosman-Roberts-Wells stereotactic instrument”. Journal of Neurosurgery. 72 (1): 145—148. PMID 2403588. doi:10.3171/jns.1990.72.1.0145.
- ^ „Frameless Stereotactic Systems: General Considerations”. what-when-how. Arhivirano iz originala 18. 10. 2016. g. Pristupljeno 14. 10. 2016.
- ^ Elson de Araújo Montagno, MD, PhD and Renato M. E. Sabbatini, PhD Radiosurgery
Literatura
[uredi | uredi izvor]- „Principles of Stereotaxy”. Ch. 2 of Ganz, J (2011). Gamma Knife Neurosurgery. Springer. ISBN 978-3-7091-0342-5.
- Robert Levy, A Short History of Stereotactic Surgery Arhivirano na sajtu Wayback Machine (13. maj 2017), Cyber Museum of Neurosurgery.
- Patrick J. Kelly, „Introduction and Historical Aspects”, Tumor Stereotaxis, Philadelphia: W.B. Saunders Company (1991)
- Philip L. Gildenberg, „Stereotactic Surgery: Present and Past”, Stereotactic Neurosurgery, M. Peter Heilbrun; ur. Baltimore: Williams and Wilkins (1988)
- Armando Alaminos Bouza, „Imaging, Stereotactic Space and Targeting in Functional Neurosurgery”, Functional Neurosurgery, I izd., Publisher: Alaúde Editorial LTDA, Editor: Arthur Cukiert, pp. 67–79, (2014)
- Regine, William; Chin, Lawrence (2008). Principles of Stereotactic Surgery. Berlin: Springer. ISBN 978-0-387-71069-3.
- van Manen, Jaap (1967). Stereotactic Methods and their Applications in Disorders of the Motor System. Springfield, IL: Royal Van Gorcum.
- Zapata, A.; Chefer, V. I.; Shippenberg, T. S. (2009). Microdialysis in Rodents. Current Protocols in Neuroscience. 47:7.2.1–7.2.29.
- Steel, G. Gordon (2002). Basic clinical radiobiology (III izd.). London: Hodder Arnold. ISBN 978-0-340-80783-5.
Spoljašnje veze
[uredi | uredi izvor]- Znotrajlobanjska stereotaksija (jezik: slovenački)
- Radiohirurgija (jezik: hrvatski)
- Pregled sitereotaktičke radiohirurgije (jezik: engleski)
 | Molimo Vas, obratite pažnju na važno upozorenje u vezi sa temama iz oblasti medicine (zdravlja). |
