Umetnost u Španiji

Umetnost u Španiji datira od primitivnih umetničkih doprinosa praistorijskih naroda koji su naseljavali hispansko poluostrvo (Altamira) pored njihovih arheoloških ostataka u protoistoriji kao pogrebnih dobara: testija, ogrlica, dijadema, itd. I njihove pogrebne grobnice, kao što su tolosi iz bronzanog doba, kao i druge vrste sahranjivanja u turiformnim spomenicima, u posudama ili skulpturama koje su izgradili Iberi. Feničko-punski, grčki, rimski uticaj i konačno dolazak germanskih naroda, najpre Vizigota i neki vizantijski uticaj na Levant, odrediće, zajedno sa evropskim hrišćanstvom, špansku umetnost tokom srednjeg veka i do današnjeg dana.

U ranoj Španiji, odnosno Hispaniji, orijentalizujuće kulturno bogatstvo (koji je uticao na Tartesijance i Ibere) i sever (koji je uticao na keltsko stanovništvo severa), bili su dva odlučujuća faktora za bogaćenje umetnosti na poluostrvu. Feničani i Puni, sa dolaskom Grka, kasnije će obezbediti značajan uticaj za Iberski narod.

Njegovo kulturno bogatstvo dostići će svoj vrhunac u španskom zlatnom dobu (sredina 16. veka do sredine 17. veka), ističući ličnosti u slikarstvu kao što su Dijego Velaskes, El Greko, u književnosti; Fransisko de Kevedo, Gongora itd. Ovo kulturno bogatstvo koje se preliva u njihovim slikama, skulpturama i građevinama, pored trgova i ulica u španskim gradovima, nesumnjivo je rezultat simbioze hrišćanske Španije (naslednica Vizigota) i islamske Španije, koja je darovala veliko umetničko bogatstvo za vekove koji dolaze.

Praistorijska umetnost

Franačko-kantabrijska umetnost

Godine 1872. otkrivena je španska paleolitska umetnost, sa slikama pronađenim u pećini Altamira, a kasnije i na drugim mestima u severnoj Španiji, jugozapadnoj Francuskoj i na mestima poput Malage, pronađene su i ove vrste slika. Pored pećinskih slika, pronađeni su umetnički predmeti različitih funkcija, simbola i estetike.

Religija je počela da se pojavljuje u to vreme, kao plod potrebe za mogućim neodgovorenim pitanjima koja su postavljana. To pokušava da demonstrira teorija o umetničkom predmetu, koja smatra da čovek pravi predmete i slika sa magijsko-religioznom dimenzijom, odnosno da su životinje za te ljude magična i božanska bića (animizam i totemizam) i da ih slikaju da bi postigli simpatičnu magiju. Druga teorija misli da će zbog konteksta perpetuiteta vrste davati seksualne karakteristike objektima. Treća i poslednja teorija je o koncepciji stvaranja umetnosti radi umetnosti, odnosno bez apstraktne misli ili cilja koji rezultira njihovim blagostanjem ili željama ljudi tog vremena, kao što je obilje lova, poboljšanje vremena itd.

Sakralni karakter ovog perioda pripada pećinama, u kojima se te životinje oslikavaju. Takođe, u njihovim predstavama postoji izražen seksualni karakter. Unutar pećine postoje prolazi koji povezuju različite komore. Veruje se da su ove komore imale ograničen pristup.

Životinja se mora što vernije prikazati kako bi se simpatična magija pravilno ostvarila po njihovom shvatanju, zbog čega koriste polihromiju da bi postigli ovaj realizam. Mnoge životinje se prikazuju bez glave da bi im simbolično oduzeli snagu, s obzirom na odnos koji je paleolitski čovek uspostavljao, glava-snaga. Simpatična magija se takođe koristi i za lovačke predmete ili ploče, odakle potiče koncept umetnika vešca, koji pravi predmete kako bi razvio tu magiju.

Prikaz životinja se postiže crtežom kontura životinje koja će kasnije biti popunjena ili možda neće, zavisno od slučaja, monohromijom ili polihromijom. Koriste ruke za slikanje, ali su takođe počeli da koriste i četkice. Slika je napravljena od zemlje, oksida i kasnije će se koristiti i vezivo (voda ili životinjska mast). Boje koje su koristili su crna, oker, crvenkasta i ljubičasta, a kasnije će se koristiti i bela. Dominantna boja će biti crvena, a na drugom mestu crna. Crvena boja je bila magična za njih zbog njene povezanosti sa krvlju i životom. U paleolitu figure su izolovane, ponekad će biti i preklapanja slika.

Levantska umetnost

Stanovnici poluostrva ( pre 10.000-6500 godina), zbog klimatskih promena i nestanka većih životinja za lov, emigrirali su ka levantinskoj obali i unutrašnjim planinskim područijima. Došlo je do evolucije čoveka u načinu razmišljanja. Lakši način života i povoljni klimatski uslovi doveli su do evolucije u ljudskom slikarstvu, pri čemu su svoje svetilište pravili na otvorenom, u malim pećinama. Poslednji lovci su imali apstraktno razmišljanje. U tom trenutku ritual je počeo da bude važniji od animističkog verskog sistema. Na slikama je počeo da se prikazuje čovek, nasuprot prethodnoj polihromiji. Tada je prevladavala monohromija. Crna boja je bila dominantna zajedno sa crvenom, a retko su se koristili oker i beli tonovi.

Šematsko slikarstvo

Ovaj tip slikarstva se javlja između 2000. i 1500. godine pre nove ere. Umesto spoljašnjeg naturalizma, dolazi se do predstavljanja figuralnih oblika putem apstrakcije u obliku filiformnih figura ( kao što su niti). Počinju da se pojavljuju antropomorfne figure sa narativnim karakterom i životinje koje formiraju grupe. Nasuprot životinjama manjeg formata, ljudska figura je sklonija šematskom prikazu. Čovek se ne pojavljuje sa bilo kakvim atributom, dok žena nosi suknje.

Najvažnija zona je jugoistočni deo poluostrva, današnja Mursija, Almerija, Albasete... koja predstavlja raskrsnicu puteva: sever-jug; istok-zapad. Počinje mediteranski uticaj koji dolazi sa istoka i zapada, preko mora.

Počinje predstavljanje bika sa rogovima sličnim lunarnom polumesecu, što simbolizuje plodnost i rodnu moć. Bik je zajednički simbol mediteranske kulture, od Grčke do Španije. Bik je element oplodnje za lunu (majku Zemlju), verujući da će zahvaljujući biku biti obilne žetve, zbog čega je ova životinja imala sveto značenje.

Slikarstvo evoluira od simbola do piktograma, dajući crtežima više značenja i standardizaciju crteža radi bržeg razumevanja. Mesto gde se slike prikazuju smatra se pravim svetilištem. Pećine više nisu na velikim visinama udaljenim od čoveka, već bliže njemu. Prkazuju se alteriformne figure (oblikovane kao tegovi) i oblici čarobnjaka. Postoji mogući egipatski uticaj od boga Sunca. Prikazuju idolne ploče u obliku glave, sa osećajem zaštite. Daju važnost očima, koje su suština čoveka.

Prikazuju se ritualni plesovi sa verskim smislom plodnosti. Figure su šematske sa veoma sigurnim potezima. Pojavljuju se muškarci obučeni u kape i nose štitove, koplja i štapove. Crvena boja će biti najvažnija u ovom periodu. Nastavlja se i dihotomija muškog i ženskog.

Megalitizam

Kao i u ostatku Evrope, megalitizam se javio i u Španiji. Nastao je zbog metafizičkog razmišljanja o zagrobnom životu, gde čovek počinje da razmišlja i da se pita o svojoj sudbini nakon smrti.

Menhiri imaju oblik planine i smatraju se svetim. Za njih se smatra da su mislili, da su prožimali životnu energiju, kao i da su povezivali tri kosmičke sfere: pakao, zemlju i nebo. Drugi način predstavljanja ovoga biće zigurati i piramide u drugim kulturama. Evolucija menhira dovodi do stvaranja dolmena, što je prostor koji se može nazvati arhitekturom zbog intervencije čoveka u stvaranju tog svetog prostora koji štiti od demonskog, pored toga što je arhitektura povezana sa smrću. Takođe se nalaze kromleksi, koji su skup menhira ili dolena postavljenih u krug.

Druga građevina su hodnički grobovi, koji se sastoje od grobne komore koja je povezana sa spoljnim svetom putem hodnika. Tamo se obavljaju kolektivna sahranjivanja zajedno sa grobnim inventarom za zagrobni život. Ovom vrstom građevine su stvarali sveto i zaštićeno mesto za pretke, gde bi napravili humku i sahranili je zemljom formirajući malu planinu. Ovo će evoluirati tako da se gradi sa manjim kamenjem, potpuno kružnim prostorijama i grobnom salom koja iam oblik kupole, sa značenjem nebeske kupole, kao što je krug zmije koja grize rep, koncept večnosti ka kojoj teži razmišljanje ljudi tog doba. Kanije će evoluirati, postajući navete, u kojima postoje zidani i arkitski elemnti. Postoji i druga vrsta grobnog spomenika: talalot koji je manji i kružnog je oblika.

Takođe će se javiti i tauloti, što su tri velika kamena, jedan uspravno podržava drugi koji se nalazi iznad u horizontalnom položaju i treći je dijagonalno postavljen kao klin kako bi se izbeglo padanje podržanog kamena. Grade se zidovi koji okužuju spomenike kako bi se ograničio sveti prostor. Razmatra se da je uloga ovih spomenika dvostruka:

• Da bi se bogovima ponudila hrana, koju bi stavili na vrh.

• Da bi se na vrhu postavilo telo kako bi se raspadalo, kao vrsta grobnice. Druga teorija navodi da bi nakon kremiranja tela pepelom se rasuo tamo.

Protoistorijska umetnost

Tartešanska umetnost

Ova umetnost započinje sa mitskim kraljevstvom Tartešana na jugu poluostrva, koje se nalazilo oko ušća reke Tinto i protezalo se od Algarvea do Haena. Ovo kraljevstvo je bilo bazirano na snažnoj ekonomiji zasnovanoj na poljoprivredi, stočarstvu i trgovini. Društvo je bilo potpuno hijerarhizovano. Ističe se kompleks arhitekture Kanćo Roano, koji je mogao biti palata-svetilište i najvažniji je u terteškom svetu. Može se podeliti na dva perioda: geometrijski i orijentalistički.

Do nas su stigli brojni umetnički predmeti ( čirci, kadionice...) koji nam pokazuju napredak u njihovom vladanju metalurgijom i zlatarstvom.

Najkarakterističnije za period orijentalizma je Blago Karambola ( pojas, narukvice, ogrlice...) napravljeno od čistog zlata. Deo je grobnog inventara. Predmeti ovog blaga su izrađeni tehnikom karakterističnom za orijent, nema nikakvih slika i prisutna je ideja straha od praznine koja dolazi iz Orijenta. Budući da je podeljen na trake, jasno se vidi tehnika reljefnog rada. Takođe se javlja i geometrizam koji je čisto orijentalan.

Još jedno važno blago je Blago Alisede, koje je verovatno izrađeno na istoku. Takođe je od zlata i dominira tehnika filigrana i rezbarije.

Feničanska i punska umetnost u Španiji

Feničani, a kasnije i Punici (Kartaginjani) osnovali su kolonije na severu Afrike i na jugu Španije zbog bogatstva mineralima, smeštajući ih na dnevnoj udaljenosti jedne od druge. Najvažnija je Gadir, zbog obrade metala i soljenja za konzervaciju ribe.

U Gadiru (Kadis) su pronađena dva antropoidna sarkofaga, jedan muški i jedan ženski, što pokazuje da su bili sahranjivani individualno. Uticaj egipatskih sarkofaga je prisutan, jer su pokušavali da sačuvaju ka, kako bi mogli da žive u zagrobnom životu. Vidljiv je uticaj grčkog sveta u obradi. Najviše pažnje je posvećeno poklopcu, na kojem se reljefom ističe glava kao element razmišljanja: pokrivač tela podseća na egipatsko balzamovanje, ali, za razliku od njega, udovi su savršeno prikazani.

Na muškom sarkofagu desna ruka muškarca je na srcu, što je ikonografski element koji nam govori o balansu između dobra i zla koje će biti neophodno za nastavak života u drugom svetu. Postoji veliki detalj u klesanju koji stvara svetlo-tamne efekte na glavi sarkofaga.

Na ženskom sarkofagu žena u desnoj ruci drži plod koji simbolizuje ponudu bogovima kako bi bila prenesena u zagrobni život. Oči su u obliku badema i gledaju u horizont, geometrizam je prisutan u tretmanu kose.

Ističe se feničanski kapitelj iz Galere koji je preteča jonskog. Takođe treba istaći boginju iz Galere, napravljenu od alabastera, koja je služila kao posuda za obavljanje libacija i deo je grobnog inventara. Odeća je orijentalizovana. Postoji intimna veza između obrva, nosa i bademastih očiju. Prisutno je pravilo frontalnosti sa pogledom u daljinu. Boginja je bosa i nosi veoma stilizovanu tuniku. Ruka prestaje da bude naturalistička jer je prevelika. Prikaz prestola pokazuje jasnu orijentalnu tendenciju sa dve impresivne sfinge sa strana koje su simboli zaštite. Lice sfinge je slično licu boginje.

U vezi sa smrću nalazimo feničanski tinaterijum, to je punski parfemski sud koju je pripadao grobnim inventarima. Perfektno je izrađen. Pojavljuju se četiri boga i predstava drveta života.

Na Ibici postoji terakota u nekropoli Puig de Molina. Zove se dama Ibice, punski proizvod u vezi sa smrću napravljen od autohtonih umetnika. Napravljen je od gline malih dimenzija. Postoji neuravnoteženost između udova i plašta. Predstavlja boginju plodnosti u molitvenom stavu. Nosila je kapu i dijademu. Ima niz ogrlica sa figuricama koje se ponavljaju duž odeće, one imaju funkciju posuda. Ima dugačak vrat. Takođe se primenjuje pravilo frontalnosti, sa bademastim očima i ustima koji daju osećaj pogleda u zagrobni život. Postoje cvetni elementi kontinuirano zbog straha od praznine koja dolazi iz Orijenta. Treba napomenuti da je figura na donjem delu, groteskna, iz čijih usta izlaze dva kaliksa, ponovo predstavlja dobro i zlo, nagoveštavajući pobedu nad zlom i ispupčenost koja predstavlja veliko srce.

Grčka umetnost u Španiji

Umetnost klasičnih kultura različito je bila prisutna. Naselje Ampurijas (na grčkom Emporion) na severoistočnoj obali donelo je grčku civilizaciju i njene umetničke manifestacije. Treba napomenuti i prisustvo klasične umetnosti i na južnim područjima, putem feničanskog i kartaginskog uticaja.

Postoji punska dama sa veoma grčkim karakteristikama koja drži ruke u gestu darivanja, ne noseći tuniku od cvetova već grčki plašt, a takođe postoji tendencija ka naturalizmu sa nabranim tkaninama. Postoji kontinuitet između obrva i nosa, i ima tipičan grčki izgled. Ističu se dekorativni elementi kako bi se istakla boginja. Ovo pokazuje da će se istočni svet stopiti sa grčkim u celom Sredozemlju u sedmom veku pre nove ere.

Zbog graničnih problema i dogovora između obe strane, Grci su zauzeli poluostrvo Hispanija ili Iberija na severu današnje Valensije, a Kartaginjani na jugu. Grci su uneli svoju kulturu, trgujući luksuznim predmetima, što je dovelo do procesa akulturacije. Ograničen prostor za poljoprivredu u Grčkoj ih je terao da trguju umetničkim dobrima za žitarice i ostalu hranu koja je obilovala u Hispaniji.

Postojale su mnoge razlike između grčkih kolonizatora i domorodaca, zbog čega su kontakti bili minimalni, a trgovina se odvijala van kolonija. Formirane su zanatske četvrti, a urbanizam prvih kolonija uticao je na prve naselja kelta.

Ističe se figura boga Asklepija, boga medicine, a zmija koja se pojavljuje pored njegovih stopala otkriva njegov identitet. Izrađena je od mermera. Nepoznato je mesto njenog stvaranja, ne zna se da li su je grčki umetnici napravili u Iberiji ili su je doneli iz Grčke. Ovde se javlja koncept klasične euritmije, sve je podređeno kanonu i matematici. Prilikom oblikovanja figura koriste se osnovne geometrijske figure: krug i kvadrat u odnosu na kanon. Torzo je ostavljen otkriven imitirajući Zevsa. Pokušava se postići savršeno lice ethos i osećaj sudbine fathum. Telo se ne podudara sa licem.

Kentaur iz Rojosa, izrađen u bronzi, koji podseća na iberske statue. Pojavljuje se tehnika lica koje je izgubljeno. Pojavljuje se koncept razuma, sa ljudskom glavom, i instinkta, sa telom životinje. Ima bademaste oči, arhaičan osmeh i počinje se javljati osećaj idealizacije. Keramika će biti luksuzan predmet.

Iberijska umetnost

Iberijska umetnost prisutna je u istočnom i južnom delu poluostrva, pokazujući uticaje mediteranskih kultura u značajnim primerima skulpture, poput Dame iz Elće i Dame iz Base.

Propast Tartesosa počinje dolaskom indoevropskih naroda na severu poluostrva i drugog naroda nepoznatog porekla na visoravni i u Andaluziji. Za Ibere se smatra da su mogli doći iz centralne Evrope ili severne Afrike i zauzeli su mesto tartešanskog naroda.

Doći će do procesa akulturacije Ibera od strane Grka. Ovi narodi su vođeni kraljem i savetom starih, pod uticajem Rima neki Iberi će usvojiti senat. To je visoko hijerarhizovano društvo. Ekonomija se zasniva na poljoprivredi i stočarstvu, trgovina se odvija sa kolonizatorskim narodima i međusobno. Iberski narod pod uticajem grčkog sveta izgradiće gradove slične mediteranskim.

Nekropole su počele da se dele na dve klase: za vladajuću klasu i za običan narod. Postoji obred kremacije sa kolektivnim sahranjivanjem u grobnicama u obliku posuda. Grobnice obično imaju oblik kruga zbog ideje večnosti. Postoje, kao u Tartesosu, grobnice sa hodnicima pokrivenim humkom, ali je najčešći oblik grobnica izgrađen pomoću tmenosa (zid) u kojem se nalaze grobnice u obliku kule (najvažnija je grobnica Poso Moro) sa elementima istočnjačke i mediteranske simbolike.

Drugi oblik sahranjivanja je korišćenje skulptura, kao u slučaju Dame iz Base (5-6. vek p. n. e.) ili Dame iz Elće. Sahranjivanje u damama korišćeno je za najvažnije osobe. Sahranjivani su u prostorijama iskopanim u zemlji sa potpuno izrađenim zidovima. Oko dame postavljene su posude zajedno sa drugim predmetima kao deo pogrebnog inventara. Nepoznato je da li je dama imala ulogu sveštenice u životu ili je predstavljala iberijsku boginju.

Takođe se ističu ponudbene dame sa svetilišta los Santos, koje su grublje od dama iz Base i Elće. Položene su kao izvršeni zaveti u svetilištima. Obično su od krečnjaka ili bronze i variraju od 1 cm do 150 cm. U ovim figurama vraća se arhaičan princip frontalnosti. Kape su ravne, sa plaštom u cik-cak. Drže čašu koja je žrtva bogovima. Još jedna važna skulptura sa ovog brda je grupa bračnih drugova, koji traže plodnost za nastavak vrste.

Keltska umetnost u Španiji

Na Iberijskom poluostrvu suprotno Iberima bili su Kelti, sa grubljom kulturom. Kasnije su se spojili sa Iberima (Keltiberi). Njihova naselja su bila uklopljena u prirodu i veoma su bila oblikovana planinama, a ekonomija im je bila zasnovana na stočarstvu. Keltski kastro je bio utvrđeni grad, ali je falilo urbanizma (najvažniji je bio onaj na brdu Santa Tekla). Kolibe su im bile kružnog oblika, građene od kamena i slamom kao krovom. Koristili su pravougaona vrata.

Bavili su se zlatarstvom i tehnikom reljefnog ukrašavanja. Ističu se u skulpturi životinja i figurativnoj umetnosti, koja je bila grublja od iberske. Ovo bile životinje zaštitnice koje štite stoku i pašnjake na kojima je bila zasnovana njihova ekonomija. Obično su to bile svinje ili bikovi napravljeni od granita, pojavljuje se veliki broj ovih primeraka. Najpoznatiji su bikovi iz Gisanda u Avili. Gledaju prema severu. Imaju stav pokornosti sa spuštenom glavom. Imaju veliki šematski smisao, koji je bio važniji od naturalizma. Bikovi stoje i naglašeni su rogovi.

Koristili su zlatne torke (ogrlice) kao muški i ženski nakit. Takođe su se isticali zlatni pojasevi, sa strahom od praznine zbog čega je korišćeno reljefno ukrašavanje. Ističe se i blago Ribadea gde postoji zlatni pojas sa cvetovima od šest latica koji predstavljaju sunčev disk i koji takođe daju osećaj zaštite područja.

Rimska umetnost u Španiji

Rimski uticaj na kulturu i umetnost dolazi iz helenističkih kolonija kao što je Ampurijas i postaje široko rasprostranjen sa osvajanjem Hispanije od strane Rimljana tokom Drugog punskog rata (krajem 3. veka pre nove ere).

Na poluostrvo su negativno uticali rimski građanski ratovi, ali je od Vizantije počela faza snažnog kulturnog razvoja kroz romanizaciju. Tokom vladavine Avgusta i dinastije Julijevaca-Klaudijevaca, infrastruktura putne mreže i gradova se znatno poboljšala (rimski putevi, mostovi, akvadukti, amfiteatri...). Dolazak na vlast hispanskih careva poput Trajana i Hadrijana (2. vek nove ere) doveo je do ulepšavanja gradova poput Italike. Među urbanim kompleksima isticali su se gradovi Avgusta Emerita (Merida) i Tarako (Taragona, sedište carskog dvora za vreme Avgusta tokom kantabrijskih ratova- od 29. do 19. p. n. e.). Drugi značajni spomenici, poput akvadukta u Segoviji ili mosta u Alkantari, rasuti su po celoj teritoriji, kao rezultat široke i duboke romanizacije.

U Hispaniji se imitirala umetnost i moda iz rimske prestonice (Emulatio). Postojala je kulturna umetnost u Rimu i u najvažnijim gradovima blizu njega, u skladu sa helenskim stilom, više racionalističkim i naturalističkim. Istoričar Bjanći Bandineli je formulisao hipotezu da postoji druga umetnost paralelna kultnoj, koja preuzima provincialne karakteristike i naziva je plebejskom umetnošću. Ova umetnost, sa korenom u narodnim slojevima, bila je više zabrinuta za cilj nego za formu; bila je šematičnija, jednostavnija, ekspresionistička i čak simboličnija od kulturne ili zvanične umetnosti. Većina provincijske umetnosti mogla bi se uporediti sa plebejskom, i u svakoj provinciji se razvijala na različite načine.

Kasni rimski period otvara period poznat kao kasna antika, u kojoj je radikalna promena rimske civilizacije imala svoje posledice na umetnost. Za Hispaniju, 4. vek je označio novi period procvata (ponovo pod carevima poreklom iz Hispanije, poput Teodosija), a iz tog perioda potiče većina arheoloških ostataka (kao što su mozaici) koji su rasuti po seoskim vilama pa čak i gradovima poput Komplutuma (Alkala de Enares).

Rana hrišćanska umetnost

Rano hrišćanska umetnost predstavlja krajnju fazu rimskog uticaja. Kulturna promena koja se odvija tokom 2. do 4. veka imala je malo uticaja na Iberijsko poluostrvo, jer su invazije germanskih plemena započele 409. godine.

Tokom prvih tri veka, ova umetnost nije bila drugačija od rimske. Hrišćanstvo se uspostavlja u Rimskom carstvu, ali postoje teritorijalne razlike u uspostavljanju. Njeni počeci su nepoznati, vezani za apostole Pavla i Jakova.

U 3. veku postoje brojni dokazi o postojanju hrišćanskih zajednica na Iberijskom poluostrvu. Te zajednice imaju veze sa Rimom i Italijom, ali istovremeno i sa severnom Afrikom, jer se u prvim hrišćanskim počecima na Iberijskom poluostrvu primećuje afrički uticaj.

Oko 300. godine održan je sabor u Granadi, poznat kao sabor Iliberi, gde se pominje 35 biskupijskih sedišta u Hispaniji. U to vreme nalaze se prvi umetnički ostaci, uglavnom sarkofazi, koji će biti prve manifestacije rane hrišćanske umetnosti.

Ove rane paleohrišćanske manifestacije, sarkofazi, mauzoleji, itd. nastaju na dva načina:

• Prvi su porodični mauzoleji patricija hrišćanske vere, koji su uvozili velike mauzoleje iz Rima.

• Drugi su nastali od skromnijih hrišćana koji su stvarali nekropole, poput onog u Taragoni ili Kordobi. Obe imaju paleohrišćanske umetničke karakteristike.

Jedan od najpoznatijih i najpopularnijih motiva paleohrišćanske umetnosti je Dobri Pastir, skulptura u visokom reljefu, prikazan kao pastir obučen u tuniku, koji nosi ovcu. Ovaj motiv simbolizuje Hrista kao spasioca svog stada. U vreme ranog hrišćanstva, slika Dobrog Pastira se koristila za ukrašavanje nadgrobnih spomenika, sarkofaga i grobne skulpture, kako bi se pokazalo spasenje duše. Do danas su retki primeri sačuvani. Jedan lik Hrista kao Dobrog Pastira pronađen je u kući Pilatos u Sevilji. Na slici je Hrist prikazan kao mladić, bez brade, sa ovcom na leđima.

Ranohrišćanske građevine

Paleohrišćanska arhitektura u Španiji podrazumeva crkve, mauzoleje, sarkofage na Balearskim ostrvima, u Taragoni i Meridi pokazuju da su najviše romanizovane oblasti one koje imaju najviše paleohrišćanske arhitekture.

Vizigotska umetnost

Arhitektura

Vizigoti su poreklom iz istočne Evrope, kasnije su postali rimski vojnici i prešli na hrišćanstvo. Prvo su se pojavili u Francuskoj, a kada su poraženi u Tolosi, premestili su prestonicu u Toledo 507. godine. Nakon Vandala, Sveva i Alana, Vizigoti su osvojili Iberijsko poluostrvo i naselili se na severnoj Meseti. Njihovo prisustvo obuhvata period od 5. do 7. veka.

Njihova umetnost se smatra hispanorimskom sa klasičnim osnovama. Bili su veoma romanizovani, pa sukob kulture sa rimskim građanima Hispanije nije bio veoma izražen. Takođe su imali uticaje vizantijske i istočne umetnosti. Po dolasku, Vizigoti su morali politički da ujedine Španiju politički i verski, što se dogodilo nakon Sabora u Toledu.

U arhitekturi se javljaju dve faze:

• Faza formiranja nazvana arriana (415—587).
• Faza sjaja (587—711).

Prva faza je period naseljavanja u kojem postoji kontinuitet paleohrišćanske i hispanorimske umetnosti, postoji kontinuitet rimskog klasičnog stila koji je uveden putem metalnih predmeta, kopči, itd. Vizigoti su stvorili vladavinu koja je imala moć nad celim poluostrvom. Od arhitekture gotovo ništa nije sačuvano, imamo samo studije o planovima crkava.

Druga faza je period sjaja, Vizigoti ujedinjuju veći deo poluostrva. Njihova umetnost dostiže svoj vrhunac i sjaj; ima veliki kontrast sa vizantijskom umetnošću, koja je grublja i jednostavnija. Uticaj ovoga traje u kasnijoj asturijskoj i mosarapskoj umetnosti.

Karakteristike vizigotske arhitekture mogu se istaći u poređenju sa ostatkom Evrope. Enterijeri su suptilni i rustični. To je prostor veoma podeljen koji prenosi ideju misterije sa tapiserijama. Ova višestruka podela unutrašnjeg prostora kontrastira sa spoljašnjošću koja ima ravne volumene. Sa spoljne strane možemo da zamislimo kako izgleda unutrašnja struktura.

Što se tiče formalnih elemenata, koriste se kameni blokovi koji se uklapaju do kosti, samo na ćoškovima se koriste drveni kopčići za ojačanje ćoškova. Kameni blokovi koji se koriste slede šablon koji ima mere srednjovekovnog štapa (80 cm), uglavnom su zidovi debeli, glatki i bez kontrafora, što pokazuje nedostatak sigurnosti u izgradnji i takođe ima vrlo malo prozora koji će biti samo strelnice.

Luk od potkovice je osnovni element, već korišćen u rimskoj umetnosti, poreklom iz Kapadokije. Koristi se zbog svojih estetskih karakteristika i građevinskih kvaliteta. Za razliku od muslimanskog luka, vizigotski luk ima spoljašnju obrisnu liniju koja ne prati unutrašnju, što ga savršeno integriše u zid.

Prezviterijum se podiže na stepenicama i unutrašnji prostor se hijerarhijski uređuje. Krstionica je izražena u vizigotskom planu. Ovaj tip krstovitog plana prvobitno je bio grčki krst ili krst sa jednakim krakovima. Krstoviti plan se javlja zbog važnosti krstionice koja ima simboličnu ulogu i pojave sala koje imaju liturgijski karakter.

Iznad apside nalazi se svodna komora koja služi za čuvanje liturgijskih elemenata. Sve crkve su okrenute prema Jerusalimu, a apsida se osvetljava prozorima. Unutrašnji prostor je obeležen ka istoku. Apside sa obe strane imaju obično dve bočne komore nazvane prothesis i diaconicon.

Za pokrivanje ovih brodova koriste se svodovi, posebno za centralni brod, dok se za ostatak crkve koristi ravna drvena krovna konstrukcija. Takođe, pojave polusfernih kupola pod uticajem vizantijske umetnosti.

Što se tiče kapitela, oni su korintski red, ali prilično su šematski, sastavljeni od masivnih listova ili palminih grančica, a na vrhu su zamagljene volute. Spoljni delovi ovih crkava nemaju dekoraciju, a u retkim otvorima koriste se kameni rešetkasti prozori.

Na glavnom pročelju nalaze se zvonici, a uobičajeno je da na glavnom ulazu bude prisutan luk od potkovice, tipičan za špansku umetnost. Tokom ovog perioda formira se hispanska liturgija koja utiče na konfiguraciju unutrašnjeg prostora. Ova hispanska liturgija će ostati na snazi sve do uspostavljanja rimske liturgije u 11. veku koja će zahtevati drugačiju organizaciju.

Pojavljuje se ikonostas koji deli severni i južni deo. Ispred ove barijere, vernici se smeštaju prema svom statusu kao muškarci ili žene, zauzimajući odvojene prostore. Iza ikonostasa je prostor posvećen inicijativama ili horu sveštenika. Hor i oltar su povezani.

Dekoracija se nalazi na kapitelima, u središnjim delovima zidova, kako unutar tako i izvan zgrade, odsustvo slobodne skulpture, tema je povezana sa religijskim sferama i svi imaju komplementarnu funkciju kao ukrasi arhitekture. Inspiracija potiče iz savremenosti sa drugim narodima u okolini, što obično bude apstraktno ili biljno, i figurativno ili naturalističko, povezano sa rimskom tradicijom i vizantijskim svetom. Najbolji primeri dolaze iz radionice u Meridi koja sledi prethodnu rimsku tradiciju, kao što su ukrasni pilasteri. Najčešće korišćeni dekorativni motivi su ptice, grožđe i listovi akanta.

Vizigotsko slikarstvo

Nastaje u 8. veku. Nije poznato da li je originalan za Španiju. Pojavljuje se tema Potopa, a tela su rasuta sa određenom namerom perspektive. Boje su konvencionalne, a figure su prikazane na naturalistički način.

Asturijska umetnost

Ova umetnost se javlja u Asturiji, koja je fokus otpora prema muslimanskoj invaziji, ova umetnost nastaje u pastirskom i izolovanom jezgru koji nemaju veze sa mosarapskom umetnošću. Asturija se odupirala muslimanima i Asturijci su stvorili sopstvenu kulturu karakterističnu po izolaciji, koju uslovljavaju more i planine. Možemo razlikovati tri perioda:

• Početak 8. veka, karakteriše ga okruženost planinama i morem i razvija arhitekturu bez veza sa Evropom ili Španijom, prisutne su snažne građevine a vlada Alfonso II (791–842).

• Faza zrelosti. Ramiro I (842–860).

• Faza sjaja. Alfonso III (860–910).

U prvoj fazi dominiraju vizigotski elementi jer je ova umetnost u početku smatrana naslednicom prethodne i želela je da obnovi hispansku monarhiju.

U drugoj fazi građevine su koncipirane sa većom visinom, dominira vertikalnost. Pojavljuju se grede od opeke koje podržavaju lukove prečnika ili grede, koje su postavljene poprečno u odnosu na osu broda i koje podržavaju gredicu. Ovi lukovi odgovaraju potpornim zidovima ili kontraforima. Apside su pravougaone i prate vizigotsku tradiciju ali se razlikuju po tome što ovde nisu odvojene. Prozori su spojeni, čak i trodelni, i u njima se zadržavaju rešetke vizigotske umetnosti. Građevine se grade od kamenja. Na zidovima se pojavljuju slepe arkade koje imaju dekorativnu i konstruktivnu funkciju.

U trećoj fazi, kraljevstvo Asturija se proširilo sve do Galisije, Leona i severne Kastilje. Počinje faza repopulacije i tu se asturijski stil meša sa mozaračkom umetnošću i naziru se neki romanički elementi.

Asturijska umetnost je finansirana i programirana od strane krune i koristi se kao propaganda, želi da posmatraču stvori osećaj kontinuiteta sa vizigotskim, kao da Asturija predstavlja nastavljača nacije Hispanije.

Mosarapska umetnost

Mosarapska umetnost, ukorenjena u kontekstu 10. veka, odražava jedinstvenu mešavinu muslimanskih i hrišćanskih uticaja. Ovaj umetnički stil procvetao je pretežno u kraljevstvu Leon, šireći se po hrišćanskim kraljevinama na severu. Teritorijalno proširenje leonske krune dovelo je do repopulacije novih teritorija sa mosarapima, hrišćanima koji su živeli u muslimanskim područjima.

Godine 900, leonsko kraljevstvo dostiglo je granicu reke Duero, što je izazvalo promenu u političko-administrativnoj organizaciji, sa premeštanjem prestonice iz Ovijeda u Leon i izgradnjom novih odbrambenih zidina i manastira.

Na leonskoj visoravni, nikle su građevine koje variraju od skromnih crkava sa jednim brodom do složenih manastirskih kompleksa poput Svetog Sebrijana od Masote, Svetog Mihaila od Eskalade ili Santijaga od Penjalbe.

Mosarapska umetnost se ističe po svojoj formalnoj raznolikosti, spajajući dve naizgled različite tradicije, stvarajući promiskuitetan i originalan stil u kontekstu predromanike. Građevine su pokazivale jedinstvenu mešavinu stilova, eksperimentišući sa svodom, kupolama, kapitelima, lukovima u obliku potkovice inspirisanim kalifalom i reljefima, kao i tehnikom zidnog slikarstva.

Izraz mosarapski ne označava samo hrišćansku umetnost 10. veka, već i hrišćane koji su ostali u muslimanskom području. Hose Kamon Asnar je dodao nijanse ovoj definiciji, razlikujući između mosarapske umetnosti hrišćana u muslimanskom području i oblasti hrišćanske repopulacije na reci Duero.

Minijature

Mosarapsko slikarstvo se ističe po svom doprinosu ilustraciji religijskih iluminiranih rukopisa, pri čemu su beati jedno od najznačajnijih dostignuća. Karakteristike mosarapskog slikarstva uključuju žive i upadljive boje, posebno intenzivnu žutu, figure sa ponekad divljačkim i dečjim stilom, kaligrafske elemente, fantastične životinje, ukrasna slova napravljena od ljudskih figura, arhitektonske motive potkovastih lukova i hirovitih ukrštenih linija. Ovaj stil je evoluirao od početnog vizantijsko-merovinškog uticaja ka islamsko-karolinškom karakteru, uključujući elemente karolinške škole i islamske arabeske.

Islamska umetnost

Muslimani nisu stvarali nova umetnička rešenja već su prilagođavali ona koja su koristili Persijanci i Vizantinci, ali za razliku od njih uspeli su da stvore univerzalnu umetnost kao što se desilo sa grčkom i njenim širenjem putem rimske umetnosti. Arapi su obavljali sličan posao kao Rimljani u širenju i proširivanju umetničkih formi. Ovo širenje se protezalo od Kordobe do Indije.

U Španiji se stvara versko jedinstvo gde se ispoveda vera, obavlja pet dnevnih molitvi, daju prilozi kao poreski sistem, posti se tokom Ramazana, obavlja hadž u svetim mestima, itd. Umetnost je zainteresovana za razvoj niza zgrada: palate za političku vlast i džamije za versku vlast, gde se obavlja petkom molitva. Radi se o eklektičnoj umetnosti koja koristi sve vrste materijala, oblika i dekorativnih elemenata, koji potiču iz rimsko-hrišćanskog, paleohrišćanskog i persijskog sveta, ponovo koristeći ove elemente.

Odbacuje skulpturu i prikazivanje živih bića, ali koristi monumentalno pisanje. Tipologije zgrada su: hipostilska džamija koja ima krov podržan sa više stubova, ove džamije imaju dva različita dela: portik (sham) i molitvena sala (haram). Postoji i mirab, što je kapela gde se postavlja imam da vodi molitvu i ovde se čuva primerak Kurana. Mimbar je mesto gde su smeštene vlasti i odgovara zapadnim tribinama. Sabat je vrsta prolaza koji je omogućavao diferencirani pristup vlastima u džamiji.

Arapi su koristili luk od potkovice, sa polihromijom crvene i bele boje, osim na gornjem delu gde su koristili polukružni luk da podrže krov, korišćenje ovog luka od potkovice na početku je inspirisano vizigotskom arhitekturom, stubovi su glatki bez dekorisanog vratila i neki su korišćeni iz prethodnih zgrada. Glavice imaju veoma grubu biljnu dekoraciju i inspirisane su klasičnim korintskim stilom. Postoje konzole sa točkovima, što je preživljavanje prethodne arhitekture poput mesta gde je izgrađena džamija bio je San Visente. Brzina kojom je Abderaman završio delo ne može se razumeti osim ako ne uzimamo u obzir da su elementi bili iz prethodne zgrade koja je imala 5 brodova i pretvara ih u 11 kraćih, doradivši neke dekorativne elemente i dodavši mirab.

Postoje dva tipa luka od potkovice: vizigotski i islamski. Razlika je u tome što se kod vizigotskog vidi u njegovom izbočenju sa koncentričnim intradosom i ekstradosom koji se kod ovog kalifskog luka pomeraju iz centra i ekstrados više nije paralelan, samo u prvim kamenim blokovima je paralelan i vidimo kako se širi.

Još jedna novost je dekoracija lukova, različitim bojama ili alternativnim kamenim blokovima sa reljefom, ovaj tip reljefa se naziva ataurike, što su biljne forme sa ukrasnim efektom. Kutni kameni blokovi su ukrašeni sa krugovima ataurike. Treba imati u vidu da iako su kameni blokovi naizgled postavljeni radijalno, samo će kameni blokovi biti radijalni od sredine luka prema gore i paralelni od linije impozicije do kraja luka. Ovaj raspored se naziva izbočeni kameni blokovi, oni koji su ispod linije impozicije i uklopljeni su sa zidom.

Umetnost Nasari

U 13. veku osniva se Kraljevina Granada koja obuhvata današnje provincije Malagu, Granadu, Almeriu i Haen, trajala je od 12. do 15. veka. Najznačajniji simbol je Alhambra u Granadi.

Gradnju je započeo Muhamed ibn Nasr na već postojećoj tvrđavi na brdima Granade. Zbog crvenkaste boje opeke nazvana je Alhambra. Glavno jezgro nije izgrađeno sve do 14. veka za vreme Jusufa I. Oko ove centralne zone razvijaju se dvorišta i sobe, s fokusom na dvorište Alberka ili Arajanes. Biljni svet je deo arhitekture, jedino večno i trajno je Alah i zato se gradi sa propadljivim elementima kako ne bi trajalo večno i kako ne bi rivaliziralo sa Alahom. Postiže se muslimanski ideal rajskog vrta. Materijali su skromni, i dekoracija je bogata gipsom. Ljudska figura se ne prikazuje zbog religije, već se prekriva dekoracijom biljnim i epigrafskim tekstovima islama. Na kraju dvorišta je sala za prijem ili Komores. Sa desne strane je drugo dvorište koje se zove Dvorište lavova, izgrađeno od strane Muhameda V, sa centralnim izvorom koji drže lavovi, okruženo arkadama sa stubovima sa scenografskim efektom i osećajem manastira, sa strane dvorišta su Sala Aberienahesa i Sala dve sestre. Tu su i sobe, kupatila, prostorije za odmor i zabavu. Izgradnjom dvorišta želelo se da posetilac ne ostane ravnodušan.

Umetnost Mudehar

Mudehar umetnost je umetnička tvorevina muslimana za potrebe hrišćana. Kako je napredovala rekonkista, muslimani su se podvrgavali hrišćanskoj administraciji, na severu hrišćani nisu imali zanatlije i bili su primorani da angažuju muslimane i obraćaju se arhitektama da podignu svoja dela. Muslimanska tehnika, koja je bila proverena vekovima, stavljena je na raspolaganje hrišćanima. Koriste njihove ideje i estetske fantazije. Naziv mudehar se smenjuje sa nazivom morisko, a Amador de los Rios je skovao termin mudehar koji se koristi da označi mešoviti proizvod Maura i hrišćana. Ne radi se o originalnom proizvodu već o simbiozi građevinskih i dekorativnih sistema. U toj mešavini stilova leži originalnost, a ne u korišćenju novih građevinskih oblika.

Mudehar stil nije uniforman širom Pirinejskog poluostrva već je veoma raznolik. Mudehar elementi su rasprostranjeni širom poluostrva i postoje lokalne varijacije. Skoro da nema mudehar elemenata u Kantabriji i Pirinejima, dok ih ima mnogo u Toledu i dolini Ebra. Ova lokalizacija će se razumeti uzimajući u obzir hronologiju hrišćanskog napretka. Do 12. veka se ne može govoriti o mudehar umetnosti jer su hrišćani imali samo kraljevstva na severu i oko doline Duera. Tek sa osvajanjem Fernanda I i Alfonsa VI od Kastilje i sa okupacijom doline Taha i Toleda, muslimanski i hrišćanski narodi dolaze u kontakt.

Graditelji su se dobrovoljno iseljavali tokom 9. i 10. veka, a tokom mudehar ere počinju da rade za hrišćane u 12. veku i nastavljaju to da čine do 16. veka, bivajući prisiljeni na to. Ovi muslimanski graditelji biće apsorbovani od strane jače hrišćanske kulture.

Romanska umetnost

Romanika je verska, feudalna i aristokratska umetnost. Klerici imaju iste interese kao plemstvo i umetnost romanike će biti uspostavljena iz manastira.

Od 5. do 10. veka u Španiji su se razvijali preromanski stilovi (vizigotski, mosarapski, asturijski). Od 11. veka će se pojaviti romanika kao predstavnik feudalizma. Crkve iz ovog perioda su prekretnica u arhitekturi svih vremena.

Ova arhitektura nastaje u Španiji i njen prvi kreativni fokus je u carstvu Karla Velikog, reforma Klunija početkom 10. veka je određujući faktor arhitekture. Njena dela su crkve i manastiri neviđenih proporcija do tada. Manastiri su bili na odvojenim mestima i uspostavljeni su kao odbrambeni bedemi. Sve što se proizvodi je vođeno božanskim i crkvom, sa kosmičkim i moralnim pogledom. Ovaj duh se javlja u romanskom stilu od 10. veka. Ovaj procvat nove kulture je neraskidivo povezan sa srednjovekovnom crkvom.

Formiraju se teške, masivne građevine. To je odraz nove društvene potrebe i ove forme, i uopšte čitavo društvo, određene su religijom kao posledica osvećenja društva.

Umetnost je bila smatrana estetskom stvari i ne kao stvaranje kulta. Romanika je formalistička. Slikarstvo i skulptura se samo smatraju komplementarnim elementima arhitekture. Sva reprezentacija ima ukrasnu funkciju unutar crkve i predstavlja manifestaciju svetog. Romanska crkva je većih dimenzija. Ova veća dimenzija nije zbog zadovoljavanja ljudske potrebe već da bi se zadovoljio Bog. Treba je proučavati kao mesto i prostor koji čovek dodeljuje Bogu. Zaboravljene su ljudske proporcije klasicizma. To je prvi univerzalizovani stil na Zapadu od pada Rimskog carstva. Širi se po celoj Evropi i predstavlja manifestaciju srednjovekovnog hrišćanstva. U Španiji ima kontakt sa muslimanima, pojavljujući se primeri kao što je mudehar. Romanika je obilna na severu Duera i Ebra jer su južne regije bile pod muslimanskom vlašću.

U Španiji se uspostavljaju dva pravca unutar romanike, jedan stari dolazi iz Katalonije tokom 10, 11. i 12. veka, sa uticajima iz Milana, Bergama, Pavije i Breša. Drugi dolazi iz južne Francuske. U Kataloniji su podignute crkve za visoke klerike i feudalne plemiće. Drugi pravac romanike se infiltrira u Španiju putem puta za Santijago i počinje da se pojavljuje u 11. veku. Odrediće stil Riohe, Galisije i Asturije u 11. i 12. veku.

Prvi stil se razvija u Kataloniji, pretežno na periferiji Pirineja. Tipologija crkve u romanici je najvažnija, gde se pojavljuju karakteristični i često ponavljani elementi koji čine prototip romanske crkve. Crkva je orijentisana ka Istoku (prema Jerusalimu).

Druga ključna tipologija su manastiri sa centralnom osom, koja je dvorište, koje je kvadratnog oblika i sa delom koji gleda na dvorište ima arkadu i hodnik namenjen monasima.

Gotska umetnost

U 12. i 13. veku postoji stil koji je prelaz između gotike i romanike, ne postoje zgrade u čistom stilu jer je potrebno dva ili više vekova za njihovu realizaciju. To može predstavljati teškoću u razumevanju dela i takođe je teško datirati ih između 12. i 13. veka. U ovo doba bilo je ekonomskih problema za realizaciju radova i zato se dugo gradilo.

Sa gotikom se menja situacija. Zidovi se menjaju, zgrade povećavaju svoju visinu. Pojavljuju se rebrasti svodovi i imaće ih sve više. Pojavljuje se svod za prenos težine na tlo putem opletaja.

Ova rešenja ne predstavljaju inovaciju u istoriji umetnosti. Dolazi do tehničkih rešenja kako bi se smanjila težina zida korišćenjem lakših materijala. Gotika je nastavak romanike i dolazi do perioda prelaznog stila koji nam omogućava da vidimo evoluciju ka gotici. Klica evolucije gotike je u njenom svodu koji zahteva unutrašnja i spoljašnja rešenja koja omogućavaju isprobavanje novih oblika zgrade.

Najkarakterističnija građevina biće trobrodna katedrala sa rozetnom na fasadi, gde se timpan razdvaja na koliko ima brodova. Transept je izražen u osnovi, ima ambulatorijum i kapelu apsidu u ambulatorijumu. Na glavnoj fasadi postoje tornjevi. Ističu se lukovi i gargule. U 13, 14. i 15. veku, počinju da se razvijaju vitki stubovi, a rebraste svodove prelaze u zvezdaste. Pojavljuju se velike vitraže i plameni svodovi.

U skulpturi se napuštaju teme straha i postaju više ljudske i realistične, inspirisane novim, takođe religioznim temama. Više se ne vidi Devica Marija kao presto božji, već mnogo više izgleda ljudski, pokazuje svog sina. Skulpture se nalaze na portalima i kapitelima, u retablima gde se kombinuju sa slikarstvom. Takođe, postoji i nadgrobna skulptura, slobodno stojeća ili pričvršćena, a veći luksuz u pogledu sahranjivanja je kada se to dešava ispod svoda ili što je bliže oltaru.

Renesansna umetnost u Španiji

Pojam Renesanse tradicionalno je obuhvatao nekoliko stilova koje danas možemo smatrati nezavisnim, poput hispano-flamanskog ili kasnog gotskog. Platereskni stil je samo umetnost koja se bavi dekoracijom, a ne nezavisan stil. Španska renesansna umetnost je hibrid različitih stilova koji neće slediti italijanski klasicizam. To je vek neodređenosti u umetnosti. Klasična umetnost bila je prožeta antropocentrizmom, pa se renesansa identifikovala s tim načinom razmišljanja i imitirala tu umetnost. U Španiji su postojali povoljni uslovi za razvoj renesanse, ali je i dalje postojao veliki konzervatizam crkve i plemstva koji su podržavali gotiku. Primer je Santa Krus u Valjadolidu, koji kombinuje gotski stil s elementima renesanse. Ovo mešanje naziva se španskom predrenesansom.

To je značilo slobodu umetnika (koji nisu bili organizovani u zadruge) koji su bili zaštićeni od strane mecenea, istovremeno je bilo i uzdizanje slave mecena. Drugi princip je kolekcionarstvo, što implicira sklonost ka traženju lepote. Mecenat je stigao u Španiju preko Aragonske krune (kraljevstvo Napulja) i putem plemićke diplomatije s Italijom i Svetom Stolicom. Umetnost je služila vlasti, što se poklapa s početkom autoritarnih monarhija na štetu feudalnih gospodara. Postoji neoplatonski osećaj koji je kult lepote koja dolazi od Boga.

Protorenesansa

Neki tragovi renesanse prisutni su u građevinama poput bolnice u Santijagu de Komposteli, fasade Univerziteta u Salamanki (u smislu arhitekture pripada predrenesansi s platereskom dekoracijom) i kapitularna sala u Katedrali u Toledu (Sisnerosov stil).

U vreme Izabele I od Kastilje došlo je do urbanističke i sanitarne reforme koja se odrazila na izgradnju bolnica i drugih zgrada, s namerom da se modernizuju stari srednjovekovni gradovi. Ističu se bolnica u Santijagu de Komposteli, u Granadi i bolnica Santa Krus u Toledu.

Dolazak renesanse

Renesansa stiže u Španiju u rukama porodice Mendosa koja je bila u Gvadalahari.

Karlos I će izvršiti obnovu umetničkog jezika u ovoj drugoj polovini veka, donoseći mnoge autore iz Italije. Od 1540-ih godina politiku arhitekture delegira se Filipu II, tadašnjem princu. Kako bi stvorio novu sliku grada u skladu sa carem i humanizmom, odlučuje da modifikuje srednjovekovne alkažare. Postojala je zabrinutost za obnovu carevog stambenog prostora.

Godine 1537. imenuje Alonsa de Kovarubijasa i Luisa de Vegu, arhitektama kraljevskih građevina. Oni će preurediti alkažare u Sevilji, dramatično menjajući dvorište. Veliki poduhvat se realizuje u Granadi.

Savremena umetnost u Španiji

Iako je Goja velika figura, špansko slikarstvo 19. veka karakterisao je kontinuitet akademizma (Visente Lopes, Madrasovi), pri čemu je slikarstvo istorijskih tema bilo najprepoznatljivije, a najveća nagrada, boravak u Španskoj akademiji u Rimu.

U drugoj polovini 19. veka, slikari poput Marijana Fortunyja ili Hoakina Sorolje približili su se impresionističkom prelomu, dok se u skulpturi isticao Marijano Benljiure. U arhitekturi, nakon stilova istoricizma poput neomudehara, eklekticizam je predvodio promene veka, a modernizam katalonske arhitekture je pružio najnaprednije doprinose, posebno kroz Gaudija. U urbanizmu, treba pomenuti Plan Serda i Siudad Lineal.

Prva trećina 20. veka nazvana je Srebrno doba španske književnosti i nauke, iako su najpriznatiji umetnici poput Pabla Ruisa Pikasa, Hulija Gonsalesa, Huana Grisa, Hoana Miroa i Salvadora Dalija stvarali svoja dela u Parizu u avangardi. U samoj zemlji su se isticali Hulio Romero de Tores ili Ignasio Zuloaga, a arhitektura je doživela uticaj modernog pokreta kroz Grupu Španskih Umetnika i Tehničara za Napredak Savremene Arhitekture (GATEPAC).

Posle rata, stripovi postaju najpopularniji medij u zemlji. Satirični ton može se pratiti kako u školi Bruguera, tako i u filmovima koje potpisuje Berlanga, dok drugi reditelji poput Bunjuela rade u izgnanstvu. Na avangardnom terenu, treba pomenuti umetnike kao što su Ćiljida, Pablo Serano, Saens de Oisa ili Tapies.

Smrt Franka okončala je cenzuru i dovela do eksplozivnog kulturnog rasta u nekim umetnostima, posebno u audiovizuelnim i grafičkim, poput stripa i dizajna, sa fenomenima poput Pedra Almodovara.

Umetničke discipline

• Arhitektura
• Artesanija
• Grafičke umetnosti
• Kinematografija
• Španski ples
• Vajarstvo
• Fotografija
• Strip
• Književnost
• Muzika
• Slikarstvo
• Pozorište
• Korida

Muzeji umetnosti

• Muzej Prado (Madrid)
• Muzej Kraljica Sofija (Madrid)
• Nacionalni muzej umetnosti u Katalunji (Barselona)
• Muzej Gugenhajm u Bilbau
• Muzej Savremene Umetnosti u Vitoriji
• Valensijanski Institut Moderne Umetnosti (Valensija)
• Muzej Pablo Serano (Saragosa)
• Nacionalni arheološki muzej (Španija)

Svetska baština u Španiji

Jedinstvo za obrazovanje, nauku i kulturu UNESKO uvrstilo je sledeće španske objekte i istorijsko-umetničke komplekse kao dela svetske baštine, poređane po godini njihovog proglašenja za takve:

Dela

• 1984 Park Guelj, Palata Guelj i Kuća Mila u Barseloni (Španija).
• 1984 Eskorijal u Madridu (Španija)
• 1984 Katedrala u Burgosu
• 1984 Alhambra, Heneralife i Albajsin u Granadi (Španija)
• 1985 Pećina Altamira u Kantabriji
• 1987 Katedrala, Alkasar i Arhiv Indija u Sevilji (Španija)
• 1991 Manastir u Pobletu
• 1997 Manastir San Miljan od Jusa i od Susa
• 1998 Univerzitet u Alkali de Enares
• 2000 Rimski mural u Lugu (Španija)