Hronologija radničkog pokreta i KPJ 1929.
prethodna celina:
◄ do 1919. | |
sledeća celina:
1930—1939. ► |
Hronološki pregled važnijih događaja vezanih za Radnički pokret Jugoslavije i Komunističku partiju Jugoslavije (KPJ), kao i opšta politička dešavanja koja su se dogodila u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca tokom 1929. godine.
Januar[uredi | uredi izvor]
6. januar[uredi | uredi izvor]
- Kralj Aleksandar Karađorđević objavio Proglas pod naslovom „Mome dragom narodu, svima Srbima, Hrvatima i Slovencima“ u kome je najavljeno uvođenje diktature — „Šestojanuarska diktatura“. Ovom diktaturom je bio suspendovan „Vidovdanski ustav“ i raspuštena Narodna skupština. Dopunjen je „Zakon o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi“ (koji je donet avgusta 1921. godine), čime je zabranjen rad svih političkih stranaka i sindikata i pri Kasacionom sudu u Beogradu uveden Državni sud za zaštitu države. Kralj je za predsednika Vlade imenovao generala Petra Živkovića. Diktatura je zvanično ukinuta 3. septembra 1931. godine donošenjem novog tzv „Oktroisanog ustava“. Za vreme trajanja diktature, od 1929. do 1932. godine ubijeno je oko 400 članova KPJ i SKOJ-a, dok je od strane Državnog suda za zaštitu države, osnovanog 8. januara 1929. godine, u periodu od 1929. do 1941. godine na vremenske kazne zatvora osuđeno oko 10.000 političkih zatvorenika.[1]
- Održan sastanak Politbiroa CK KPJ u proširenom sastavu, na kome se raspravljalo o političkoj situaciji i određivanju akcije KPJ posle objavljivanja diktature. Tim povodom doneti su zaključci da se svim Pokrajinskim komitetima dostave pisma sa aktuelnim zadacima u novonastalim prilikama. Istog dana Politibiro je svim Pokrajinskim komitetima uputio cirkularno pismo „O opšte političkim zadacima”.[2]
- Organi beogradske policije upali u prostorije Glavnog radničkog saveza i Mesnog sindikalnog veća beogradske organizacije Ujedinjenog radničkog sindikalnog saveza Jugoslavije (URSSJ) i konfiskovali svu arhivu sindikata i zabranili njegov rad.[2]
8. januar[uredi | uredi izvor]
- U Zagrebu održan sastanak Biroa Centralnog komiteta Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ) na kome je zauzet kurs otvorene i odlučne borbe protiv diktature i potom je upućeno pismo svim rukovodstvima i organizacijama SKOJ-a sa direktivama za rad.[2]
9. januar[uredi | uredi izvor]
- Uprava grada Beograda na osnovu Zakona o zaštiti države zabranila rad Nezavisnih sindikata u Beogradu i Sentralnog radničkog sindikalnog odbora Jugoslavije (CRSOJ).[2]
12. januar[uredi | uredi izvor]
- Izvršni biro Crvene sindikalne internacionale uputio je proglas radnicima i seljacima celog sveta pod nazivom „Protiv terora i besnila soldateske u Jugoslaviji”. U ovom Proglasu Crvena sindikalna internacionala je pozvala međunarodni proleterijat da stupi u borbu za radničku klasu Jugoslavije i za njene sindikate.[2]
polovina januara[uredi | uredi izvor]
- Nakon akcije Mesnog komiteta KPJ za Beograd, tokom koje su rasturani leci Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju pod nazivom „Radnicima, seljacima, siromašnim građanima i vojnicima Srbije”, policija uspela da izvrši provalu u partijsku organizaciju beograda i izvrši masovna hapšenja. Među uhapšenima su bili Bane Andrejev, Aleksandar Ranković, Stevan Boljević, Petar Grubor, Stevan Čolović, Miloš Matijević i dr. Oni su izvedeni pred Državni sud za zaštitu države i 25. maja osuđeni na višegodišnje zatvorske kazne.[3]
16. januar[uredi | uredi izvor]
- U Beogradu se rukovodstvo Centralnog radničkog sindikalnog odbora Jugoslavije (CRSOJ) obratilo Upravi grada Beograda s molbom za odobrenje rada Nezavisnih sindikata Jugoslavije. Pregovori sa ministarstvom su trajali do sredine maja 1929. godine i završili su se bez rezultata. Ova akcija beogradskog dela sindikalnog rukovodstva KPJ bila je osuđena od strane CK KPJ kao likvidatorska.[3]
18. januar[uredi | uredi izvor]
- Izvršni komitet Komunističke internacionale uputio proglas radnicima i seljacima celog sveta pod nazivom „Protiv diktature u Jugoslaviji”. U ovom Proglasu Kominterna je opisala politički položaj u Jugoslaviji i iznela karakter diktature nazvavši je „militarističko-dinastičko-apsolutističkom”.[3]
24. januar[uredi | uredi izvor]
- U Sofiji umro Vasil Glavinov (1869—1929), prvi propagator socijalističkih ideja i organizator radničkog pokreta u Makedoniji.[3]
u toku januara[uredi | uredi izvor]
- Nakon Četvrtog kongresa KPJ formirana Komisija za rad među ženama pri Centralnom komitetu KPJ. Komisija je donela detaljan plan rada koji je sadržao — organizovanje partijskog aparata za rad među ženama, organizacione zadatke, rad u sindikatima, rad na selu, delovanje u građanskim ženskim organizacijama i agitaciono-propagandni rad. Na sednici Sekreterijata CK KPJ raspravljalo se o planu rada ove Komisije.[1]
Februar[uredi | uredi izvor]
1. februar[uredi | uredi izvor]
- Ministarstvo unutrašnjih poslova odborilo je rad Ujedinjenog radničkog sindikalnog saveza Jugoslavije (URSSJ).[4]
16. februar[uredi | uredi izvor]
- Održan sastanak Politbiroa CK KPJ u proširenom sastavu na kome se raspravljalo o Proglasu Centralnog komiteta, koji je usvojen i odlučeno je da se pošalje u Beograd, radi štampanja ćirilicom i u Ljubljani, radi prevoda na slovenački jezik. Proglas CK pod nazivom „Radnom narodu grada i sela sviju nacija Jugoslavije” je bio povodom uvođenja „šestojanuarske diktature” i štampan je krajem februara. U ovom Proglasu veoma opširno je analizirano desetogodišnje postojanje Kraljevine SHS, s posebnim osvrtom na uzroke koji su doveli do uspostavljanja diktature.[4]
25. februar[uredi | uredi izvor]
- U Zagrebu održana konstitutivna sednica likovne grupe „Zemlja” i izabran Upravni odbor u sastavu — predsednik Drago Ibler, zamenik predsednika Antun Augustinčić, sekretar Krsto Hegedušić, zamenik sekretara Ivan Tabaković i blagajnik Kamilo Ružička. Pored njih članovi ove grupe bili su — Oton Postružnik, Frano Kršinić i Omer Mujadžić. Ova grupa je bila utemeljena na težnji za nacionalnim izrazom i izražavanjem socijalnih problema iz svojih sredina.[4]
krajem februara[uredi | uredi izvor]
- U Beogradu instruktor CK KPJ Bracan Bracanović formirao novi Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju u sastavu — Bracan Bracanović, sekretar i Antun Salaj, Milan Delić i Gojko Samardžić, članovi.[4]
Mart[uredi | uredi izvor]
početak marta[uredi | uredi izvor]
- U Zagrebu pokrenut ilegalni list „Proleter”, centralni organ CK KPJ. U Zagrebu je izašlo ukupno pet brojeva, ali je krajem 1929. godine sedište lista prebačeno u Beč, gde je izlazio do januara 1934. godine. Potom je nastala pauza, pa je list ponovo pokrenut u Pragu, do juna 1936. godine. Krajem 1936. sedište lista je prebačeno u Pariz, gde je list uređivan, a štampan je u Briselu. Poslednji broj lista, štampanog u inostranstvu, izašao je maja 1939. godine, a list je potom početkom 1940. godine obnovljen u Jugoslaviji i štampan je u Zagrebu, Beogradu i Ljubljani. List je izlazio u toku NOR-a i štampan na oslobođenoj teritoriji. U toku postojanja lista u njemu su sarađivali — Đuro Đaković, Filip Filipović, Milan Gorkić, Blagoje Parović, Vladimir Ćopić, Živojin Pavlović, Josip Broz Tito, Edvard Kardelj, Boris Kidrič, Rodoljub Čolaković, Sreten Žujović, Ivan Krndelj i dr.[5]
9. mart[uredi | uredi izvor]
- U Berlinu (Nemački rajh) 9. i 10. marta održan Prvi međunarodni antifašistički kongres, koji je sazvan na inicijativu Međunarodnog antifašističkog komiteta, koji je bio formiran kratko vreme pre toga u Parizu na čelu sa Anri Barbisom. Na Kongresu je učestvovalo 250 delegata iz Evrope i SAD, ali nisu učestvovali predstavnici Belgije i Sovjetskog Saveza, jer nisu dobili nemačku vizu. Jugoslaviju su predstavljala trojica delegata, među kojima su bili Filip Filipović i Kosta Novaković. Tokom Kongresa, za članove počasnog Predsedništva bili su između ostalih izabrani i jugoslovenski politički zatvorenici-komunisti — Moša Pijade i Jure Kerošević. Kongres je jednoglasno usvojio Rezoluciju u kojoj je bilo zapisano — borba svim sredstvima protiv fašizma sve do potpunog uništenja rađajućeg fašizma.[5]
15. mart[uredi | uredi izvor]
- U Beogradu instruktor CK KPJ Bracan Bracanović formirao novi Mesni komitet KPJ za Beograd u sastavu — Momčilo Đorđević, sekretar i Antun Festini i Milan Delić, članovi.[5]
25. mart[uredi | uredi izvor]
- U Moskvi (Sovjetski Savez) Balkanski sekreterijat Izvršnog komiteta Kominterne uputio pismo Politbirou CK KPJ u kome su postavljeni zadaci o organizacionom radu KPJ, o ustrojstvu ilegalnog aparata, o radu KPJ među masama i među seljaštvom, o ulozi štampe i ilegalnom radu i dr.[5]
April[uredi | uredi izvor]
10. april[uredi | uredi izvor]
- Centralni komitet KPJ poslao cirkularno pismo svim Pokrajinskim, Okružnim i Mesnim komitetima KPJ povodom priprema proslave Praznika rada. Autor pisma Đuro Đaković je u pismu dao kratak istorijat radničkih praznika, a potom objasnio političke i ekonomske prilike u Kraljevini SHS i na bazi toga je odredio zadatke partijskim rukovodstvima.[5]
11. april[uredi | uredi izvor]
- U Zagrebu policija uhapsila Pavla Marganovića, političkog sekretara CK SKOJ-a i Stjepana Kavedžiju, člana KPJ na radu u tehnici CK SKOJ. Tokom policijske istrage, Paja Marganović je bio podvrgnut strahovitoj torturi, ali uprkos tome nije želeo ništa da prizna, čak ni svoje ime. Usled nemogućnosti da od njega dobije bilo kakvo priznanje, policijski agenti su ga 31. jula potpuno izmrcvarenog bacili kroz prozor i ubili. Nakon njegovog hapšenja, polovinom aprila funkciju političkog sekretara CK SKOJ preuzeo je Mijo Oreški, čime je sedište CK SKOJ prešlo iz Zagreba u Samobor.[6][7]
20. april[uredi | uredi izvor]
- U Zagrebu u toku policijske racije protiv članova i simpatitera KPJ uhapšeni — Đuro Đaković, organizacioni sekretar KPJ i Nikola Hećimović, sekretar „Crvene pomoći“. Hapšenje Đakovića i Hećimovića bilo je prvi udar diktature na rukovodstvo KPJ. Nakon hapšenja u policiji su bili podvrgnuti zverskom mučenju i nakon što nisu ništa priznali bili su odvedeni na jugoslovensko-austrisku granicu, gde su 25. aprila ubijeni.[6]
21. april[uredi | uredi izvor]
- Politbiro CK KPJ dostavio pismo privremenom rukovodstvu KPJ u Srbiji i članovima rukovodstva KPJ u Beogradu, koje je pre hapšenja napisao Đuro Đaković. Sadržaj pisma se u potpunosti odnosio na problem registracije članstva iz partijskih organizacija, koje su se pod uticajem Sime Markovića odvojile od KPJ i njenog rukovodstva novembra 1928. godine u vreme sprovođenja „Otvorenog pisma IK Kominterne članovima KPJ”.[6]
25. april[uredi | uredi izvor]
- Po nalogu dr Janka Bedekovića, šefa Predsedničkog ureda Redarstvenog ravnateljstva u Zagrebu, žandari i policijski agenti 24. aprila uhapšenike Đakovića i Hećimovima odveli na jugoslovensko-austrijsku granicu, pod izgovorom izviđanja terena i utvrđivanja kanala kuda su komunisti ilegalno prelazili iz Jugoslavije u Austriju i obratno. U popodnevnim časovima 25. aprila prilikom spuštanja u jednu klisuru prema austrijskoj granici, nedaleko od sela Sveti Duh na Oštrom Vrhu, žandarmi su ubili uhapšenike Đuru Đakovića (1886—1929) i Nikolu Hećimovića (1900—1929). Nakon saznanja javnosti o ubistvu, policija je saopštila da su ubijeni pri pokušaju bega. Pošto je 8. maja, na zahtev porodica i njihovih advokata, izvršena ekshumacija leševa zvanična komisija je utvrdila da je u žrtve pucano spreda, čime je dokazano smišljeno ubistvo.[6]
29. april[uredi | uredi izvor]
- Prve vesti o ubistvu Đure Đakovića i Nikole Hećimovića, objavio je bečki „Radnički list” (nem. Arbajte Cajtung) pod naslovom Ubijena dva jugoslovenska begunca. Potom je organ berlinske „Crvene pomoći” objavio članak pod nazivom Jugoslovenski pogranični policajci kao ubice.[6]
30. april[uredi | uredi izvor]
- Novinski izveštaj o ubistvu Đakovića i Hećimovića objavljen je u organu Izvršnog komiteta Kominterne, kao i u organima centralnih komiteta — SKP(b), KP Austrije, KP Francuske i KP Bugarske. Ubrzo nakon toga, vest o njihovom ubistvu su preneli jugoslovenski listovi — „Jutro”, „Vreme”, „Politika”, „Jutarnji list” i „Novosti”.[6]
Maj[uredi | uredi izvor]
1. maj[uredi | uredi izvor]
- U Nišu, nakon hapšenja grupe članova SKOJ-a, među kojima je bio i sekretar Oblasnog komiteta SKOJ-a Milana Marinkovića, prilikom rasturanja prvomajskog letka CK KPJ, policija pokrenula masovna hapšenja komunista u Nišu, nakon kojih je usledila provala u partijsku organizaciju. U periodu od 1. do 7. maja bila je uhapšena grupa istaknutih partijskih radnika — Dimitrije Stojiljković, Ilija Milovanović, Stanko Paunović i Savka Tasić. Oni su januara 1930. godine bili izvedeni pred Državni sud za zaštitu države i osuđeni na višegodišnje zatvorske kazne.[6]
5. maj[uredi | uredi izvor]
- Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije poslao obaveštenje Izvršnom komitetu Kominterne o ubistvu organizacionog sekretara KPJ Đure Đakovića i sekretara Crvene pomoći Jugoslavije Nikole Hećimovića.[6]
7. maj[uredi | uredi izvor]
- Balkanska komunistička federacija objavila Proglas povodom ubistva Đure Đakovića i Nikole Hećimovića pod nazivom Protiv zločina i ubistva od strane vojno-fašističke diktature u Jugoslaviji.[6]
8. maj[uredi | uredi izvor]
- Na zahtev porodica Đure Đakovića i Nikole Hećimovića, kao i njihovih advokata dr Ive Politea i Tome Jančikovića, zvanička Komisija izvršila je ekshumaciju leševa i tom prilikom je ustanovljeno da je na žrtve pucano spreda, čime je dokazano smišljeno ubistvo.[8]
25. maj[uredi | uredi izvor]
- U Beogradu Državni sud za zaštitu države, nakon suđenja koje je trajalo od 22. do 25. maja, na višegodišnje zatvorske kazne zbog komunističke delatnosti osudio funkcionere i članove KPJ i SKOJ, uhapšene u januarskoj provali u Beogradu. Među osuđenima bili su — Bane Andrejev na 15 godina, Petar Grubor na 12 godina, Stevan Boljević na 10 godina, Aleksandar Ranković i Miloš Matijević na 6 godina i Stevan Čolović na 5 godina zatvora. Na istom procesu, bili su optuženi, ali usled nedostatka dokaza, oslobođeni — Stevan Jovelić, Josip Belonček, Svetislav Stefanović, Josip Božić i Anton Sokol.[8][9]
Jun[uredi | uredi izvor]
2. juna[uredi | uredi izvor]
- Politbiro CK KPJ uputio pismo Izvršnom komitetu Kominterne, sa potpisom Jovana Mališića, u kome je dat izveštaj o radu ilegalnih sindikata, obeležavnjau 1. maja, unutarpartijskim odnosima u centralnom rukovodstvu KPJ i partijskoj literaturi. Poseban deo izveštaja posvećen je ubistvu Đure Đakovića i Nikole Hećimovića.[8] Na osnovu sadržaja ovog izveštaja, Politički biro Izvršnog komiteta Kominterne dostavio je 22. juna pismo CK KPJ sa uputstvima o načinu rada ilegalnih sindikata u Jugoslaviji i njihovim zadacima.[10]
početak juna[uredi | uredi izvor]
- Centralni komitet KPJ izdao letak Radnicima i seljacima i svim ugnjetenim narodima Jugoslavije! Prolivena je radnička krv! Pale su žrtve krvave diktature Aleksandra I, koji je bio posvećen ubistvu Đure Đakovića i Nikole Hećimovića od strane režima.[8]
6. jun[uredi | uredi izvor]
- Član Politbiroa CK KPJ Laza Stefanović poslao pismo Izvršnom komitetu KPJ u kome je protestovao zbog izveštaja Jovana Mališića, u kome ga je on optužio da je sabotirao rad ilegalnih revolucionarnih sindikata.[8] Nakon ovog pisma, on je 27. juna poslao još jedno pismo Izvršnom komitetu Kominterne u kome je protestovao zbog ocene koju je Politbiro dao o njegovoj „petomesečnoj sabotaži na izgradnji revolucionarnih ilegalnih sindikata”.[10]
Jul[uredi | uredi izvor]
3. jul[uredi | uredi izvor]
- U Moskvi, od 3. do 19. jula održan Deseti plenum Izvršnog komiteta Komunističke internacionale na kome se raspravljalo o međunarodnoj situaciji, ekonomskoj krizi i zadacima Kominterne. Plenum je zauzeo stav da treba raditi na uništenju „socijalfašista”, odnosno socijalističkih partija, koje su levičarskim parolama zavodile radničke mase. Na Plenumu su od jugoslovenskih komunista učestvovali Filip Filipović i Milan Gorkić.[10]
18. jul[uredi | uredi izvor]
- U Osijeku, u stanu jednog člana Saveza komunističke omladine Jugoslavije, policija pronašla arhivu Mesnih komiteta KPJ i SKOJ, nakon čega je uhapsila oko 40 članova KPJ i SKOJ. Oni su 22. marta 1930. od strane Državnog suda za zaštitu države osuđeni na razne vremenske kazne zatvora.[10]
27. jul[uredi | uredi izvor]
- U Samoboru, kod Zagreba, u borbi s policijom poginula dvojica od sedmorice sekretara SKOJ-a — Mijo Oreški (1905—1929), politički sekretar i Janko Mišić (1900—1929), organizacioni sekretar. Zajedno s njima stradao je i Mijin rođeni brat Slavko Oreški (1901—1929), koji je rukovodio tehnikom CK SKOJ-a. Zagrebačka policija, predvođena Jankom Bedekovićem, uz pomoć jednog studenta, koji je želeo da spase uhapšenu devojku, otkrila je kuću u kojoj su živela braća Oreški. Policija je rano ujutru opkolila kuću i pozvala ukućane na predaju. Odbivši da se predaju, Janko, Mijo i Slavko su se sukobili s policijom i nakon polučasovne borbe su poginuli. Pored njih u kući se nalazila porodica vlasnika kuće Josipa Novosela, kao i Mijina supruga Agata i jednogodišnji sin Vladimir.[10][11][12]
krajem jula[uredi | uredi izvor]
- U Sarajevu, u toku policijske istrage i zverskog mučenja, preminuli Marijan Braun, sekretar Mesnog komiteta KPJ za Sarajevo i Benjamin Finci (1888—1929), istaknuti komunista. Zajedno sa njima u policiji je bio mučen Vlado Božović, koji je marta 1930. godine osuđen na četiri godine zatvora. Tokom izdržavanja kazne u zatvoru u Sremskoj Mitrovici, preminuo je 1. decembra 1932. godine, nakon novembarskog štrajka glađu političkih osuđenika-komunista.[13]
31. jul[uredi | uredi izvor]
- U policiji u Zagrebu, ubijen Pavle Paja Marganović (1904—1929), obućarski radnik i jedan od sedmorice sekretara SKOJ-a, koji je bio uhapšen 11. aprila u Zagrebu, ali ni posle višenedeljnog mučenja nije želeo islednicima da kaže ni svoje ime. Potpuno izmrcvaren bačen je sa drugog sprata policijske zgrade, a javnosti je izdato saopštenje da je izvršio samoubistvo.[10][7]
- U Podgorici izvršena masovna hapšenja komunista, čije su adrese otkrivene nakon policijske provale u Samoboru. Među uhapšenima bili su Niša Milanović, sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru i Radovan Vukanović, sekretar Pokrajinskog komiteta SKOJ za Crnu Goru, a nakon njihovog hapšenja, bila su potpuno razbijena pokrajinska rukovodstva KPJ i SKOJ u Crnoj Gori.[10]
u toku jula[uredi | uredi izvor]
- U Mostaru, uhapšeno rukovodstvo partijske organizacije, kao i 72 člana KPJ i SKOJ. Među uhapšenima je bio i Gojko Vuković, poznati mostarski revolucionar, koji je od strane Državnog suda za zaštitu države bio osuđen na tri godine zatvora.[13]
Avgust[uredi | uredi izvor]
početak avgust[uredi | uredi izvor]
- Politbiro Centralnog komiteta KPJ poslao pismo Izvršnom komitetu Komunističke internacionale sa izveštajem o obeležavanju međunarodnog omladinskog dana 1. avgusta, ubistvu Janka Mišića, Mije Oreškog i Slavka Oreškog u Samoboru, kao i o hapšenjima Marijana Brauna, Stjepana Cvijića i Matije Brezovića.[13]
- Centralni komitet KPJ i Centralni komitet SKOJ-a objavili zajednički Proglas Vojnicima jugoslovenske armije u kome su pripadnici Jugoslovenske vojske pozvani da pruže otpor pripremanju novog rata protiv Sovjetskog Saveza, kao i na otkazivanje poslušnosti oficirima i borbu protiv diktature kralja Aleksandra.[13]
23. avgust[uredi | uredi izvor]
- U Beogradu hapšenjem Antona Klemenčića, piljara iz Zemuna, prilikom rasturanja letka Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju Drugovi radnici, seljaci i vojnici, koji je štampan povodom ubistva Janka Mišića i braće Oreški, otpočela velika provala u partijsku organizaciju Beograda u kojoj je do kraja avgusta uhapšeno 45 članova KPJ, među kojima su bili — sekretar PK KPJ za Srbiju Bracan Bracanović (ubijen u policiji 27. septembra), član PK KPJ za Srbiju Gojko Samardžić (pobegao iz pritvora 21. januara 1930), sekretar Mesnog komiteta KPJ za Beograd Momčilo Đorđević, član MK KPJ za Beograd Antun Festini, članovi Rejonskih komiteta i članovi KPJ Bogdan Biblija, Radoslav Ljumović, Rajko Jovanović, Branko Solarić, Marko Orešković, Vukola Dabić, Sreten Žujović, Marko Orešković, Veselin Masleša, Ivan Milutinović, Labud Kusovac, Stevan Molnar i dr.[13]
25. avgust[uredi | uredi izvor]
- U Beogradu, u okviru policijske prvale u partijsku organizaciju Beograda, policija uhapsila Vladimira Nešića, vd. generalnog sekretara Crvenog krsta Jugoslavije i rukovodioca tehnike Mesnog komiteta KPJ za Beograd. Prilikom pretresa stana policijski agenti predvođeni Milanom Aćimovićem otkrili su materijale za novi broj lista „Komunist“, koji je trebalo da bude štampan. Zajedno sa Vladimirom, tada je uhapšena i njegova supruga Lepa Nešić.[13]
26. avgust[uredi | uredi izvor]
- U policiji u Beogradu, ubijen Vladimir Nešić (1896—1929), koji je uhapšen dan ranije i koji je tokom saslušanja bio pretučen do smrti. Kako bi prikrili njegovu smrt, agenti su njegovo telo bacili kroz prozor i montirali priču o samoubistvu. U toku noći on je bio tajno sahranjen na Novom groblju, a pošto je porodica sumnjala u zvaničnu verziju smrti tražila je ekshumaciju leša, ali policija to nije dozvolila. Istraga o ovom slučaju je bila vođena sve do februara 1930. godine, kada je Odeljenje opšte policije Uprave grada Beograda donelo rešenje o njenom prekidu i o ovome obavestilo Prvostepeni sud u Beogradu.[13]
Septembar[uredi | uredi izvor]
14. septembar[uredi | uredi izvor]
- U Tuzli uhapšena grupa od 15 komunista, među kojima je bio i Mitar Trifunović, bivši narodni poslanik KPJ. Nakon hapšenja oni su bili sprovedeni u Sarajevo u upravu policije. Zbog komunističkog delovanja Državni sud za zaštitu države ih je 7. februara 1930. godine osudio na vremenske kazne zatvora.[13]
17. septembar[uredi | uredi izvor]
- U Konstanci (Kraljevina Rumunija) 17. i 18. februara održana Međunarodna konferencija komunističkih partija centralne Evrope, koju je organizovao Zapadnoevropski biro Izvršnog komiteta Kominterne. Konferenciji su prisustvovali delegati KP Austrije, KP Nemačke, KP Čehoslovačke, KP Italije, KP Švajcarske i KP Jugoslavije, kao i predstavnici Balkanske komunističke federacije, Omladinske komunističke internacionale i Crvene sindikalne internacionale. Na Konferenciji je bila razmatrana „akutna fašistička opasnost” u Austriji i „rastući teror vojno-fašističke diktature” u Jugoslaviji. Povodom dešavanja u Jugoslaviji, Konferencija je izdala Proglas Stvoriti antifašistički front za borbu protiv krvave vladavine u Jugoslaviji.[13]
27. septembar[uredi | uredi izvor]
- U Marinkovoj Bari, kod Beograda, policijski agenti ubili Bracana Bracanovića (1893—1929), sekretara Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju i instruktora Centralnog komiteta KPJ, koji je bio uhapšen u policijskoj provali u beogradsku partijsku organizaciju, krajem avgusta. Nakon hapšenja, mesec dana je bio teško mučen u zatvoru Uprave grada Beograda, ali nikoga nije odao. Usled teških, povreda nastalih prebijanjem i mučenjem, bio je u teškom stanju, pa ga je policija polumrtvog odnela u Marinkovu baru i ubila. Nakon ubistva, javnosti je saopšteno da je ubijen u pokušaju bega, nakon pretresa jedne kuće.[14][15][16]
Oktobar[uredi | uredi izvor]
3. oktobar[uredi | uredi izvor]
- Donet „Zakon o nazivu i podeli Kraljevine Jugoslavije na upravna područija“ kojim je dotadašnji naziv države Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca promenjen u Kraljevina Jugoslavija. Ovim zakonom proklamovana je koncepcija tzv „integralnog jugoslovenstva“ i pojačanog kursa nacionalnog i državnog unitarizma. Posebnim odredbama ovog zakona zabranjene su „plemenske zastave“ i dozvoljena samo jedna — jugoslovenska zastava. Istim zakonom državna teritorija podeljena je na devet upravnih područija — banovina (nazivi banovina su poređani prema brojevima na karti, u zagradi se nalazi glavni grad banovine): I Dravska banovina (Ljubljana), II Savska banovina (Zagreb), III Vrbaska banovina (Banja Luka), IV Primorska banovina (Split), V Drinska banovina (Sarajevo), VI Zetska banovina (Cetinje), VII Dunavska banovina (Novi Sad), VIII Moravska banovina (Niš), IX Vardarska banovina (Skoplje) i Uprava grada Beograda (Beograd, Zemun i Pančevo).[14]
početak oktobra[uredi | uredi izvor]
- U jednom selu u blizini Minhena, održan Plenum Centralnog komiteta KPJ na kome je izvršena analiza desetomesečnog rada KPJ i njegovih rukovodstva u uslovima diktature. Takođe, na Plenumu se raspravljalo i o međunarodnim i unutrašnjim političkim problemima, kao i o predstojećim zadacima KPJ. Plenum je uputio Proglas Radnicima i seljacima svih naroda Jugoslavije.[14]
5. oktobar[uredi | uredi izvor]
- Istaknuti intelektualni radnici Nemačke, na čelu sa Albertom Ajnštajnom, uputili su telegram predsedniku Vlade Kraljevine Jugoslavije generalu Petru Živkoviću u znak protesta protiv ubijenih 39 političkih zatvorenika, kao i protest protiv diktatorskog režima koji je bio odgovoran za ubistva. Pored ovog telegrama, povodom ubistava Vladimira Nešića, sekretara Crvene pomoći i Bracana Bracanovića, člana CK KPJ i sekretara PK KPJ za Srbiju, telegrame protesta su poslali Liga za prava čoveka Nemačke i Savez „Slobodni Balkan”. Telegrame protesta su takođe poslali intelektualni i kulturni radnici — reditelj Ervin Piskator i političari Georg Lebedur i Vili Mincenberg (Nemačka); književnik Karin Mihaelis (Danska); književnik Anri Barbis (Francuska); književnici Apton Sinkler i Ana Luis Strong (SAD); slikar Dijego Rivera (Meksiko); književik Maksim Gorki (SSSR); Karl fon Osijetski, advokat i poznati pacifista i dr.[14]
17. oktobar[uredi | uredi izvor]
- U Puli (tada Kraljevina Italija) streljan antifašista Vladimir Gortan (1904—1929), koji je bio član organizacije „Borba” (kasnije nazvana TIGR). Uhapšen je prilikom pokušaja bega u Jugoslaviju, nakon što su omladinci pripucali iz zasede iznad povorke seljaka koji su išli na fašističke izbore 29. marta. Zajedno sa svojim drugovima — Viktorom Baćacem, Vjekoslavom i Dušanom Ladavcem i Živkom Gortanom predat je fašističkom sudu, koji ga je osudio na smrt, a njegove drugove na dugogodišnje vremenske kazne u trajanju od 30 godina zatvora.[17][18]
- Na Beogradskom univerzitetu održan protestni zbor povodom osude na smrt Vladimira Gortana, kao i osude na vremenske kazne zatvora četvorice jugoslovenkih omladinaca od strane fašističkog suda u Puli.[17]
29. oktobar[uredi | uredi izvor]
- U Njujorku (SAD) dogodio se slom berze (ovaj dan poznat je i kao „Crni utorak”) što je simbolično označilo početak Velike ekonomske krize, koja se ubrzo prenela na čitav svet, a pre svega na industrijski razvijene zemlje, gde je izazvala i zastoj proizvodnje. Kriza je znatno uticala na loš položaj radničke klase, a milioni nezaposlenih su bili u teškoj situaciji u industrijskim zemljama. Pored industrijskih, kriza je zahvatila i agrarne zemlje gde je došlo do pada izvoza poljoprivrednih proizvoda što je uzrokovalo pad njihovih cena. Za svega dve godine, izvoz Kraljevine Jugoslavije je sa 6,4 u 1929. godini pao na 3,4 milijarde u 1932. godini. Nemačka je kao indsutrijski razvijena zemlja imala veliki broj nezaposlenih od skoro 7 miliona. Ekonomska kriza je u političkom smislu uzrokovala jačanje fašizma i dolazak na vlast Hitlera u Nemačkoj, kao i zaokret prema desnici u Austriji i Mađarskoj. Komunistička internacionala je smatrala da je ekonomska kriza kapitalizma početak proleterske revolucije pa je komunističkim partijama nalagala jačanje klasne borbe i pripremu za socijalističku revoluciju.[17]
u toku oktobra[uredi | uredi izvor]
- Centralni komitet KPJ publikovao je dokument pod nazivom „Statistika policijskih ubistava u Jugoslaviji” koji je započeo ubistvom Đure Đakovića i Nikole Hećimovića, 25. aprila; zatim tragedijom u Samoboru 27. jula u kojoj su stradali Janko Mišić i braća Mijo i Slavko Oreški; pa sistematska mučenja i ubistva — Paje Marganovića 31. jula u Zagrebu, kao i Vladimira Nešića 26. avgusta i Bracana Bracanovića, 27. septembra u Beogradu. Pored ovih, u publikaciji su nabrojana i ubistva Marijana Brauna i Benjamina Fincija, krajem jula u Sarajevu i Josipa Hauka, 29. avgusta u Osijeku. Pored ove publikacije, CK KPJ je publikovao i dokument „Statistika osuda pod diktaturom u Jugoslaviji” u kojoj su nabrojani procesi pred Državnim sudom za zaštitu države komunistima i drugim političkim delikventima od maja do oktobra 1929. godine.[19]
Novembar[uredi | uredi izvor]
u toku novembra[uredi | uredi izvor]
- Politbiro Centralnog komiteta KPJ, na osnovu teza slovenačkih komunista, usvojio prvu Rezoluciju — Platforma za rad komunista na području ugnjetenih nacionalnih manjina u Julijskoj krajini. U Platformi je bio potvrđen princip o bezuslovnom pravu Slovenaca i Hrvata u Julijskoj krajini na samoopredeljenje i otcepljenje od Kraljevine Italije, koje komunisti moraju da povezuju sa agitacijom za osnivanje slovenačke i hrvatske radničko−seljačke republike, povezane u Balkansku federaciju radničko−seljačkih republika.[19]
- U Beogradu, na Čukarici, formirana komunistička grupa, koja je bila prva partijska ćelija u Beogradu, nakon avgustovske provale, a sačinjavali su je sekretar Ivan Grbić i članovi — Anatol Minderović, Čedomir Minderović, Đorđe Minderović, Petar Nikolić, Jovan Gnjatović i Branislav Đurđev.[19]
Decembar[uredi | uredi izvor]
7. decembar[uredi | uredi izvor]
- U Berlinu otvorena izložba pod nazivom Smrt i teror u Jugoslaviji, koju je organizovao Savez „Slobodni Balkan”, a pripremila grupa jugoslovenskih političkih emigranata, na čijem je čelu bio Kosta Novaković. Izložbu je otvorio nemački književnik Valden, sekretar Saveza „Slobodni Balkan” u prisustvu oko 45 publicista i predstavnika štampe. Reč na otvaranju uzeo je i Fan Noli, bivši premijer Republike Albanije, koji je govorio o sadržaju izložbe i o situaciji na Balkanu. Izložbeni eksponati prikazivali su teror jugoslovenskog vladajućeg režima nad političkim protivnicima, a Vlada Kraljevine Jugoslavije je preko jugoslovenskog poslanika u Berlinu uspela da kod nemačkih vlasti izdejstvuje zatvaranje izložbe kroz par dana.[19]
u toku decembra[uredi | uredi izvor]
- Izvršni komitet Komunističke omladinske internacionale (KOI) imenovao novo rukovodstvo Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ) u sastavu — politički sekretar Josip Kolumbo, organizacioni sekretar Pero Popović Aga i Jovan Veselinov. Pored Biroa CK SKOJ, u zemlji je bio formiran i „Zagrebački biro” CK SKOJ čiji su članovi bili — Vilim Horvaj, Voja Semlekan i Dimitrije Stanisavljević.[20]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Hronologija 1 1980, str. 174.
- ^ a b v g d Hronologija 1 1980, str. 175.
- ^ a b v g Hronologija 1 1980, str. 176.
- ^ a b v g Hronologija 1 1980, str. 177.
- ^ a b v g d Hronologija 1 1980, str. 178.
- ^ a b v g d đ e ž z Hronologija 1 1980, str. 179.
- ^ a b Petrović 1979, str. 338–346.
- ^ a b v g d Hronologija 1 1980, str. 180.
- ^ „Presuda Državnog suda optuženim komunistima”. digitalna.nb.rs. „Politika”. 26. 5. 1929.
- ^ a b v g d đ e Hronologija 1 1980, str. 181.
- ^ Petrović 1979, str. 233–237.
- ^ Petrović 1979, str. 299–304.
- ^ a b v g d đ e ž z Hronologija 1 1980, str. 182.
- ^ a b v g Hronologija 1 1980, str. 183.
- ^ Očak & Popović 1976, str. 105.
- ^ „Šta su spremali pohapšeni komunisti”. digitalna.nb.rs. „Politika”. 30. 9. 1929.
- ^ a b v Hronologija 1 1980, str. 184.
- ^ „Vladimir Gortan osuđen na smrt streljanjem”. digitalna.nb.rs. „Politika”. 17. 10. 1929.
- ^ a b v g Hronologija 1 1980, str. 185.
- ^ Hronologija 1 1980, str. 186.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije. Beograd: Institut za izučavanje radničkog pokreta. 1963. COBISS.SR 54157575
- Hronologija revolucionarne delatnosti Josipa Broza Tita. Beograd: Export-press. 1978. COBISS.SR 50094343
- Petrović, Slobodan (1979). Sedam sekretara SKOJ-a. Beograd: Rad. COBISS.SR 21847559
- Hronologija radničkog pokreta i SKJ 1919—1979. tom I 1919—1941. Beograd: Narodna knjiga; Institut za savremenu istoriju. 1980. COBISS.SR 1539739342
- Istorija Saveza komunista Jugoslavije. Beograd: Izdavački centar „Komunist”; Narodna knjiga; Rad. 1985. COBISS.SR 68649479
Hronologija radničkog pokreta, Saveza komunista i Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije | ||
|---|---|---|
Hronologija je podeljena na tri oblasti — Hronologija radničkog pokreta i KPJ (1919—1941), Hronologija Narodnooslobodilačke borbe (1941—1945) i Hronologija SFRJ i SKJ (1945—1992) | ||
| do 1899. | .svg) .svg) | |
| 1900—1919. | ||
| 1920—1929. | ||
| 1930—1939. | ||
| 1941—1949. | ||
| 1950—1959. | ||
| 1960—1969. | ||
| 1970—1979. | ||
| 1980—1983. | ||
| 1990—1992. | ||
