Četvrti krajiški partizanski odred
| Četvrti krajiški partizanski odred | |
|---|---|
.svg) Jugoslovenska partizanska zastava | |
| Postojanje | 6. februar 1942 − maj 1943. Mesto formiranja: Manjača |
| Formacija | 4 bataljona |
| Jačina | 1.800 vojnika i oficira februar 1942. |
| Deo | Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije |
| Komandanti | |
| Komandant | Danko Stupar |
| Politički komesar | Vojo Stupar |
Četvrti krajiški narodnooslobodilački partizanski odred formiran je na planini Manjači 6. februara 1942. godine od delova Trećeg krajiškog partizanskog odreda, kao i od Manjačkog, Čemerničkog, Borjanskog i Prnjavorskog bataljona.[1]
Prvi komandant odreda bio je Danko Mitrov, a politički komesar Rade Ličina, narodni heroji.
Odred je ubrzo po formiranju, tokom aprila i maja 1942. godine, usred serije četničkih pučeva, bio je potpuno uništen. Ponovo je bio obnovljen februara 1943. godne i u maju iste godine je bio rasformiran radi popune novoformiranih — Banjalučkog i Prnjavorskog odreda.[1]
Ratni put
[uredi | uredi izvor]Ustanak i formiranje odreda
[uredi | uredi izvor]
4. krajiški odred formiran je 1941. godine kao dio napora Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) da organizuje otpor protiv okupacionih sila u Bosanskoj krajini. Tokom početnih mjeseci, odred je učestvovao u borbama protiv ustaških i njemačkih snaga, uz povremene uspehe.[2]
Krajem decembra 1941. i početkom januara 1942. na teritoriji srednje Bosne prebacuju se po direktivi četničkog rukovodstva nekoliko oficira, žandarma, policajaca i drugih. Njihov zadatak bio je da se ubace u partizanske redove i razorno dejstvuju, a u pogodnom momentu da izvrše prevrat u partizanskim četama i preuzmu komandu nad jedinicama.
Četničke pobune u odredu
[uredi | uredi izvor]Usled jake četničke propagande, odred se početkom 1942. godine suočio s ozbiljnim unutrašnjim problemima. U januaru 1942. godine, na terenu Kotor Varoši četnik Lazar Tešanović uspeo je da odvoji jednu četu 2. bataljona 4. krajiškog odreda i stavi je pod svoju komandu.[3] 14. februara 1942. godine, u vreme održavanja skender-vakufskog savetovanja na terenu Teslića, u Pribiniću, komandir Pribinićke četničke čete Ilija Malić je od tamošnje tri čete formirao četnički bataljon »Petar Mrkonjić« i izvestio štab 4. bataljona 4. krajiškog odreda da više ne priznaje njihovu komandu, već komandu Draže Mihailovića.[3]
Početkom 1942. godine, stanje unutar 4. krajiškog odreda postalo je zabrinjavajuće. Na skendervakufskoj partijskoj konferenciji u februaru te godine, zaključeno je da je moral unutar jedinice slab, a borbena gotovost niska. Četnički zaverenici su uspešno potkopali političku stabilnost odreda, što je dovelo do učestalih dezerterstava, sabotaža, pa čak i oružanih pobuna unutar odreda. Borci su počeli da odbacuju partizanske oznake i prelaze u redove četnika, ponekad ubijajući partijske komesare i članove SKOJ-a.[2]
Kako bi pokušao stabilizovati jedinicu, načelnik Operativnog štaba za Bosansku krajinu, dr Mladen Stojanović, došao je na teren centralne Bosne u pratnji Kozarske proleterske čete. Njegova glavna misija bila je političko i vojno konsolidovanje četa 4. krajiškog odreda. Međutim, pokušaji da se nesuglasice rieše pregovorima nisu uspeli. Najpoznatiji incident dogodio se kada je dr Stojanović krenuo u selo Lipovac kako bi pregovarao s komandirom Lazarom Tešanovićem, članom četničke organizacije. Umesto dogovora, Tešanović je organizovao zasedu, u kojoj su proleteri napadnuti, a dr Stojanović teško ranjen. U ovom sukobu poginulo je 12 proletera, a izdaja Tešanovića dovela je do dodatnog slabljenja odreda.[2]
_s_grupom_%C4%8Detnika_u_Jo%C5%A1avci_(1942).jpg)
U martu mesecu u Jošavci su bili smešteni: Operativni štab za Bosansku krajinu u zgradi žandarmerijske stanice, štab Četvrtog KPNO odreda, Okružni komitet KPJ i Okružni komitet SKOJ u crkvenoj zgradi i bolnica sa 30 ranjenika u osnovnoj školi. Ranjeni Mladen Stojanović ležao je u jednoj kući udaljenoj 1200 metara. U Štabu 4. odreda tada se nalazio samo Rade Radić, do tada zamenik političkog komesara, odnosno politički instruktor. Neposredno obezbeđenje navedenih ustanova vršili su borci Jošavačke partizanske čete koje je Radić zajedno sa tadašnjim političkim komesarom čete Petrom Aleksićem pripremao za izvršenje puča. Puč je izvršen noću između 31. marta i 1. aprila 1942. godine, odmah posle ponoći. Za vreme puča poginulo je 15 partizana i Mladen Stojanović.
Do kraja proleća 1942. godine, veliki deo 4. krajiškog odreda raspao se ili prešao na stranu četnika. Samo jezgro Crnovrške čete i deo Prnjavorskog bataljona ostali su lojalni partizanima. Komandni kadar i partijske strukture su pokušavale spasiti jedinicu, ali bez većeg uspeha.[2] 4. krajiški partizanski odred je formalno prestao da postoji u aprilu 1942. godine, nakon što su četnički pučisti preuzeli kontrolu nad većinom njegovih jedinica. Nakon preuzimanja, Rade Radić je izabran za komandanta četničkih snaga za protiv Narodnooslobodilačke vojske na teritoriji tadašnjeg Četvrtog odreda. Već 4. aprila 1942. Radić se sastao sa domobranskim generalom Brozovićem u Banja Luci gde su usaglasili sporazum o saradnji u borbi protiv partizana i NOP-a u celini. 13. maja u Banja Luci Lazar Tešanović dogovara saradnju sa ustašama. Ovime je područje severne Bosne između Vrbasa i Bosne prešlo u četničke ruke.[4]
Novo formiranje odreda
[uredi | uredi izvor]Krajem 1942. i početkom 1943. Prva proleterska divizija se nalazila na prostoru srednje Bosne, između Vrbasa i Bosne. Razvijajući svoja ofanzivna dejstva, prvenstveno protiv četničkih snaga, ova divizija je pomogla ponovnom oživljavanju i zamahu narodnog ustanka na ovom prostoru, što je dovelo do ponovnog formiranja 4. krajiškog NOP odreda i njegovih jedinica, kao i u dosta masovnom prilivu boraca u sve jedinice 1. proleterske divizije[5] Razbijanjem četnika, naročito u rejonu Jošavke stvoreni su izvanredni uslovi za politički rad na terenu. Narod je dobro dočekao proleterske jedinice i veliki broj dobrovoljaca stupio je u NOVJ. Samo sa teritorije Prnjavora i šire okoline u 1. proletrsku brigadu je stupilo oko 700 boraca.
Posledice
[uredi | uredi izvor]Propadanje 4. krajiškog partizanskog odreda predstavljalo je jedan od prvih velikih izazova Narodnooslobodilačkog pokreta u Bosanskoj krajini. Izdaja unutar redova i četnički uticaj bili su ključni faktori u njegovom raspadu. Kasniji uspesi partizanskog pokreta na ovom području postignuti su tek nakon što su dodatne snage, uključujući Petu kozarsku udarnu brigadu i druge jedinice, preuzele zadatak konsolidacije partizanskog pokreta u srednjoj Bosni.
Narodni heroji
[uredi | uredi izvor]Neki od boraca Četvrtog krajiškog partizanskog odreda proglašeni za narodne heroje su:
- Stanko Vukašinović
- Rade Ličina, prvi politički komesar Odreda
- Drago Mažar
- Danko Mitrov, prvi komandant Odreda
Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ a b Leksikon NOR 1941—1945. (tom prvi) 1980, str. 195.
- ^ a b v g Lj. Borojević, D Samardžija, R. Bašić: PETA KOZARAČKA BRIGADA
- ^ a b Drago Karasijevic: PETI UDARNI KORPUS NOVJ
- ^ „PROLETERSKI BATALJON BOSANSKE KRAJINE” (PDF). Vojnoizdavački zavod, Beograd 1982. Pristupljeno 22. 10. 2024.
- ^ „Ljubivoje Pajović PRVA PROLETERSKA DIVIZIJA” (PDF). Pristupljeno 9. 2. 2016.
Literatura
[uredi | uredi izvor]- Leksikon Narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji 1941—1945 tom I. Beograd: Narodna knjiga. 1980.
