Čulna ćelija
Čulna ćelija ili receptor je specijalizovana nervna ćelija koja prima informacije (nadražaje) iz spoljašnje ili unutrašnje sredine koji se zatim senzitivnim neuronima prenose do odgovarajućih centara nervnog sistema. Mnoge izgrađuju čulne organe, poput kože i oka, dok se dobar deo nalazi i u drugim organima (krvnim sudovima, plućima, mišićima i dr.).
Evoluciono se razlikuju dva osnovna tipa čulnih ćelija: primarne i sekundarne. Primarne čulne ćelije pored uloge primanja nadražaja obavljaju i njihovo provođene, dok su sekundarne prave čulne ćelije pošto su izgubile sposobnost provođenja nadražaja.
Uloga receptora
[uredi | uredi izvor]Uloga receptora je da stalno beleži promene iz spoljašnje i unutrašnje sredine, pripremajući organizam za reakciju. Može se reći da obaveštavaju organizam o stanju u kojem se nalazi. Receptori ne registruju svaku promenu, već samo onu koja predstavlja draž. Može biti registrovana i draž za koju receptor nije specijalizovan, pod uslovom da je intenzitet draži mnogo veći od praga. Usled aktivacije receptora, dolazi do promene polariteta na membrani i nastaje lokalna kružna struja − generatorski potencijal. Generatorski potencijal izaziva stvaranje akcionog potencijala (biološka struja koja se naziva i jezik nervnog sistema) u senzitivnom neuronu i na taj način prenosi informaciju o draži.
Klasifikacija receptora
[uredi | uredi izvor]Prema lokalizaciji:
| Naziv | Funkcija | Lokalizacija | Stimulusi |
|---|---|---|---|
| Eksteroceptori | Prenošenje informacija iz spoljašnje sredine. | U koži i specijalizovanim čulnim organima u glavenom regionu. | Stimulusi iz spoljašnje sredine (promena temperature, zvuk, svetlost, ukus, miris, dodir, pritisak) |
| Interoceptori | Prenošenje informacija iz unutrašnje sredine. | Nalaze se unutar tela. | Stimulusi iz unutrašnje sredine. |
Interoceptori se dele na dve kategorije:
| Naziv | Funkcija | Lokalizacija | Stimulusi |
|---|---|---|---|
| Proprioceptori | Primanje i prenošenje informacija o kretanju i položaju tela. | U poprečno-prugastim mišićima i tetivama. | Promene u dužini i brzini promene dužine mišića, istegnutosti tetiva, rotaciji zglobova. |
| Visceroceptori | Prenošenje informacija o stanju unutrašnjih organa. | U viscelarnim organima. | Stimulisani promenama u unutrašnjim (visceralnim) organima. Detektuju promene hemijskog sastava krvi, stepen istegnutosti glatke muskulature... |
Na osnovu fiziološke dispozicije:
| Naziv | Funkcija | Lokalizacija | Stimulusi |
|---|---|---|---|
| Mehanoreceptori | Primanje i prenošenje informacija stimulusa koji su delovali mehaničkim putem. | Mogu biti i eskteroceptori (u koži, na primer, reaguju na pritisak na kožu) i interoceptori (na primer, visceroceptori koji detektuju istegnutost glatkih mišića). | Stimulusi koji nose mehaničku energiju. |
| Fotoreceptori | Pretvaraju svetlost u električne impulse. | Nalaze se u mrežnjači oka. Kod čoveka postoje dve vrste: štapići i čepići. Obe vrste ispoljavaju različitu osetljivost na elektromagnetne talase različitih telesnih dužina vidljivog dela spektra. | Stimulusi koji nose elektromagnetne talase vidljivog dela spektra. |
| Termoreceptori | Reaguju na promene temperature. | Periferni termoreceptori (reaguju na promene površine tela) i centralni termoreceptori (reaguju na promene temperature krvi). | Promena temperature. |
| Hemoreceptori | Detektuju promenu u hemijskom sastavu. | Mogu biti eksteroceptori (olfaktorni receptori) i mogu biti interoceptori (receptori u krvnim sudovima). | Hemijski stimulusi. |
| Nociceptori | Detektuju oštećenje ili deformaciju tkiva. | Mogu biti mehanosenzitivni, hemosenzitivni i termosenzitivni. | Intenzivno delovanje mehaničkog, toplotnog ili hemijskog stimulusa. Stimulacija adekvatnim stimulusom velikog intenziteta može biti takođe |
| Elektroreceptori | Detektuju promenu jačine električnog polja. | Postoje samo kod nekih vrsta riba. | |
| Magnetoreceptori | Detektuju promenu jačine magnetnog polja Zemlje. | Postoje samo kod nekih vrsta životinja (ptice). |
Prema morfološkoj vrednosti:
Senzitivni nervni završeci koji se dele na:
| Naziv | Lokalizacija | Opis |
|---|---|---|
| Slobodni nervni završeci | Koža (neki receptori za bol, promenu temperature) i u unutrašnjim organima. | Ogoljeni završeci senzitivnih nervnih vlakana, a nalaze se u koži. |
| Učaureni nervni završeci | Koža (Pačinijeva, Krauzeova i Rufinijeva telašca). | Završeci senzitivnih nervnih vlakana obavijeni nekom čaurom ili drugom pomoćnom strukturom, izgrađenom od vezivnog ili epitelnog tkiva. |
Čulne ćelije
| Naziv | Lokalizacija | Opis | Primer |
|---|---|---|---|
| Primarne čulne ćelije | Ređe su zastupljene kod kičmenjaka, ali česte kod beskičmenjaka. | Karakteriše ih izduženi nastavak kojim ostvaruju kontakt sa sledećim neuronom ili direktno s efektorom. | Olfaktorne ćelije u nosnom epitelu. |
| Sekundarne čulne ćelije | Nemaju nastavak, do njih dopiru krajevi vlakana senzitivnih neurona koji prenose informacije sa receptora u CNS. Ovo je | Trepljaste ćelije u uhu, gustativne i fotoreceptorske. |
Čula
[uredi | uredi izvor]Draži na koje reaguju čulne ćelije mogu biti različitog porekla. Zavisno od vrste draži aktiviraju se različita čula: dodira, bola, toplote, hladnoće, mirisa, ukusa, vida, sluha, ravnoteže. Receptori za bol, toplotu, hladnoću i dodir su raspoređeni na koži.
- Čulo dodira je raspoređeno po celokupnoj u koži. Najviše čulnih ćelija se nalazi na usnama, vrhu jezika i jagodicama prstiju, a najmanje na leđima.
- Čulo za bol je sastavljeno od finih završetaka osećajnih nerva. Pored kože, nalaze se i u kostima, mišićima, unutrašnjim organima i često upozoravaju na neku bolest i poremećaj u organizmu. Bol je zaštitni mehanizam organizma. Receptori za bol se nazivaju nocioceptori.
- Čulo za toplotu je smešteno dublje u koži, a najviše receptora ima u obrazima i usnama. Receptori se nazivaju Rufinijevi završni ograni.
- Čulo za hladnoću se nalazi se ispod same površine kože. Najviše receptora ima oko struka, vrhu jezika i na očnim kapcima, a najmanje na tabanima. Receptori se nazivaju Krauserova telašca.
