Diskriminacija izbeglica

Diskriminacija izbeglica i migranata je nejednako tretiranje, isključivanje ili dovođenje u podrđen položaj osobe iz izbegličke i migrantske populacije ili čitave grupe ljudi zbog nekog njihovog ličnog svojstva, najčešće rase, boje kože, nacionalne pripadnosti, etničkog porekla, državljanstva ili vere. Takođe, diskriminacija je i kada se osobe koje se nalaze u neravnopravnom položaju tretiraju isto.

Kontekst

Da se svet globalno suočava sa masovnim migracijama, onakvim kakve nisu zapamđene od Drugog svetskog rata, govori procena broja osoba primoranih da pobegnu iz svojih domova u 2022. godini. Taj broj je dostigao najviši nivo od početka vođenja evidencija o globalnom raseljavanju i prema izveštaju „Globalni trendovi” koji je objavio UNHCR, iznosi više od 100 miliona ljudi. Zbog ratova, sukoba, nasilja, progona i kršenja ljudskih prava, krajem 2021. godine, broj prisilno raseljenih ljudi iznosio je 89,3 miliona. Zbog sve oštrijih imigracionih politika, u najranjivijem položaju su tzv. iregularni migranti jer su u riziku da budu deportovani, pritvoreni i isključeni iz društva. Čak ni osobe koje imaju izbeglički status ili humanitarnu zaštitu nisu izuzeti od posledica ksenofobije, verske, rasne i nacionalne mržnje i netrpeljivosti i diskriminacije.

Antimigrantski sentiment i diskriminaciju prema izbeglicama i migrantima u mnogim zemljama pothranjuju ekstremno nacionalistički orijentisani pojedinci i grupe na društvenim mrežama, veliki broj populističkih pokreta i političkih stranaka sa krajnje desne strane političkog spektra, ali i pojedini mediji. Ksenofobna atmosfera u društvu stvara temelje diskriminatornim ideologijama na čijem su udaru, pre svega, izbeglice, migranti i tražioci azila. U takvom društvu, izbeglice i migranti se percipiraju kao štetni za domaćina. Sa normalizacijom kulture hijerarhije, diskriminacija se neprestano stvara, reprodukuje, održava i jača. Pripadnici tog kulturnog miljea pripisuju izgeblicama, migrantima i tražiocima azila negativne osobine utemeljene na predrasudama i stereotipima, a takva ideologija biva prihvaćeno od sve većeg dela stanovništva.

Predrasude o izbeglicama i socijalna distanca

Na osnovu istraživanja o stavovima građana i građanki Srbije o diskriminaciji koje je sproveo Poverenik za zaštitu ravnopravnosti 2019. godine, vidljiva je najizraženija socijana distanca prema izbeglicama, migrantima i tražiocima azila u poređenju sa svim ostalim društvenim grupama. Čak trećina ispitanika (37%) je odgovorila da ne bi volela da živi u istoj državi sa izbeglicama i migrantima, kao i da ne bi želeli da im oni budu komšije (38%), što je više u odnosu na isto istraživalje sprovedeno 2016. godine (30%) i 2013. godine (23%). Prema istom istraživanju, izbeglice i migranti su najnepoželjniji saradnici na poslu, pa ih trećina učesnika i učesnica u istraživanju ne želi za kolege, dok je 2016. godine četvrtina ispitanika mislila isto. U istraživanju iz 2019. godine je uočena najviša socijalna distanca u odgovorima na gotovo sva pitanja, osim na dva, gde su u nepovoljnijoj poziciji bili LGBT građani i građanke (kod pitanja koga bi želeli za vaspitača njihovoj deci i kod pitanja o bračnim i porodičnim vezama sa pripadnicima i pripadnicama određenih grupa).

Na osnovu analize medijskog sadržaja u 2020. godini, najučestalija lažna uverenja o izbeglicama i migrantima su da su napustili zemlje porekla isključivo iz ekonomskih razloga, da žele masovno da nasele Srbiju, da su prekršili zakon zbog iregularnog prelaska granice, da su to opasne osobe sklone terorizmu. Takođe, izbeglice se često u javnom prostoru predstavljaju kao sebične osobe, kao ljudi koji iskorišćavaju socijalne benefite zemlje u kojoj se nalaze i teže da unište kulturu i identitet zemlje u koju su došli.

Najčešća lična svojstva koja su osnov diskriminacije izbeglica

Diskriminacija je uvek zasnovana na nekom stvarnom ili pretpostavljenom ličnom svojstvu pojedinca ili grupe ljudi. Lična svojstva koja su najčešći osnov diskriminacije prema izbeglicama su rasa, boja kože, državljanstvo, nacionalna pripadnost ili etničko poreklo, jezik, izgled, versko ili političko ubeđenje. Međutim, u posebno raljivom položaju je deo izbegličke populacije koji može biti diskriminisan i na osnovu pola, seksualne orijentacije, rodnog identiteta i dr.

Što se tiče oblasti diskriminacije, izbeglice, kao i svi ostali građani, mogu biti diskriminisani u svim oblastima društvenog života. Diskriminaciju može počiniti svako (od radnika za šalterom, policajca, lekara do nepoznate osobe na ulici) i može se desiti na svim mestima (od suda do gradskog prevoza). „Diskriminacija može biti direktna ili indirektna, namerna ili počiljena iz neznanja.”

Zabrana diskriminacije izbeglica i migranata u Srbiji

Međunarodni pravni okvir

Konvencija o statusu izbeglica je najvažniji međunarodni dokument iz oblasti izbegličkog prava, a koji je ratifikovala Republika Srbija. Prema ovoj konvenciji države ugovornice će „primenjivati odredbe ove konvencije na izbeglice bez diskriminacije u pogledu rase, vere ili zemlje porekla”.

Republika Srbija je ratifikovala i Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, te su prema Zakonu o ratifikaciji međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima „sva lica jednaka pred zakonom i imaju pravo bez ikakve diskriminacije na podjednaku zaštitu zakona. U tom smislu, zakon mora da zabranjuje svaku diskriminaciju i da obezbedi svim licima podjednaku i uspešnu zaštitu protiv svake diskriminacije, naročito u pogledu rase, boje, pola, jezika, vere, političkog ili drugog ubeđenja, nacionalnog ili socijalnog porekla, imovnog stanja, rođenja ili svakog drugog stanja”. Prema ovom međunarodnom dokumentu izuzetak su samo politička prava koja pripadaju samo državljanima, ne i izbeglicama i migrantima.

Još jedan važan međunarodni dokument koji je ratifikovala Republika Srbija je Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima. Prema Zakonu o ratifikaciji međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, sve države članice garantuju da će „sva prava koja su u njemu formulisana biti ostvarivana bez ikakve diskriminacije zasnovane na rasi, boji, polu, jeziku, veri, političkom mišljenju ili kakvom drugom mišljenju, nacionalnom ili socijalnom poreklu, imovinskom stanju, rođenju ili kakvoj drugoj okolnosti”.

S obzirom da su deca iz izbegličke i migrantske populacije jedna od najranjivijih društvenih grupa, te u većem riziku od diskriminacije, u izuzetno važne konvencije spada i Konvencija o pravima deteta. Prema Zakonu o ratifikaciji konvencije UN o pravima deteta, „države članice ove konvencije poštuju i obezbeđuju prava sadržana u Konvenciji svakom detetu pod njihovom jurisdikcijom, bez ikakve diskriminacije i bez obzira na rasu, boju kože, pol, jezik, veroispovest, političko i drugo ubeđenje, nacionalno, etničko ili socijalno poreklo, imovno stanje, onesposobljenost, rođenje ili drugi status deteta ili njegovog roditelja ili zakonitog staratelja”. U skladu sa ovim zakonom, države treba da obezbede deci zaštitu od svih oblika diskriminacije.

Rasna diskriminacija definisana je u Konvenciji o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije koju je ratifikovala i Srbija. Prema Zakonu o ratifikaciji konvencije o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, izraz rasna diskriminacija je definisan kao „svako razlikovanje, isključivanje ili davanje prvenstva koji se zasnivaju na rasi, boji, precima, nacionalnom ili etničkom poreklu koji imaju za svrhu ili za rezultat da naruše ili da kompromituju priznavanje, uživanje ili vršenje, pod jednakim uslovima, ljudska prava i osnovne slobode na političkom, ekonomskom, socijalnom i kulturnom polju ili u svakoj drugoj oblasti javnog života”.

Republika Srbija je ratifikovala i Konvenciju o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena.

Nacionalni pravni okvir

Prema Ustavu Republike Srbije zabranjuje se svaka diskriminacija „po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političkog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti i psihičkog ili fizičkog invaliditeta”.

Krovni zakon kojim se u Republici Srbii uređuje zabrana diskriminacije, definišu njeni oblici i postupci zaštite jeste Zakon o zabrani diskriminacije. Prema ovom zakonu, zabranjuje se "svako neopravdano pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje (isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva), u odnosu na lica ili grupe kao i na članove njihovih porodica ili njima bliska lica, na otvoren ili prikriven način, a koji se zasniva na rasi, boji kože, precima, državljanstvu, nacionalnoj pripadnosti ili etničkom poreklu, jeziku, verskim ili političkim ubeđenjima, polu, rodnom identitetu, seksualnoj orijentaciji, imovnom stanju, rođenju, genetskim osobenostima, zdravstvenom stanju, invaliditetu, bračnom i porodičnom statusu, osuđivanosti, starosnom dobu, izgledu, članstvu u političkim, sindikalnim i drugim organizacijama i drugim stvarnim, odnosno pretpostavljenim ličnim svojstvima".

Poverenik za zaštitu ravnopravnosti

Poverenik za zaštitu ravnopravnosti Republike Srbije je nezavisna i samostalna državna instutucija specijalizovana za sprečavanje svih oblika diskriminacije i zaštitu ravnopravnosti. Osnovan je na osnovu Zakona o zabrani diskriminacije 2009. godine. Poverenik za zaštitu ravnopravnosti, između ostalog, prima i razmatra pritužbe zbog diskriminacije koju može podneti svako pravno ili fizičko lice ili grupa koja smatra da je pretrpela diskriminaciju, uključujući izbeglice, migrante i tražioce azila. Pritužbe mogu podneti i organizacije koje se bave zaštitom ljudskih prava, kao i bilo koje drugo lice koje ima saglasnost osobe ili grupe koja smatra da je pretrpela diskriminaciju.

U svom mandatu, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti ima i mehanizme kojima upozorava javnost na najčešće, tipične i teške slučajeve diskriminacije. U kontekstu diskriminacije izbeglica, migranata, tražioca azila i, generalno, stranaca u Srbiji, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti izdao je upozorenje zbog rasističkih i ksenofobnih komentara na društvenim mrežama upućenih državljanki Konga koja studira u Srbiji, performansa političara Boška Obradovića u kojem meša tečnosti različitih boja, te podstiče stvaranje neprijateljskog okruženja prema izgeglicama, migrantima i osobama drugačije boje kože i etničkog porekla i dr.

Pritužba Povereniku za zaštitu ravnopravnosti se podnosi pisanim putem, i-mejlom sa skeniranim potpisom podnosioca, ali i usmeno uz zapisnik. Za podnošenje pritužbe se ne plaća taksa ili bilo koja druga naknada.