Epitafi u Dučalovićima
| Dragačevski epitafi | |
|---|---|
 Pogled na Ovčar sa Paunovića groblja u zaseoku Planinci u Dučalovićima | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Dučalovići |
| Opština | Opština Lučani |
| Država |  Srbija |
| Vreme nastanka | 19. vek - 20. vek |
Epitafi u Dučalovićima predstavljaju značajna epigrafska svedočanstva preuzeta sa starih nadgrobnih spomenika i krajputaša u selu Dučalovići, Opština Lučani.[1]
Dučalovići
[uredi | uredi izvor]Po površini, Dučalovići su po jedno od najvećih sela Donjeg Dragačeva.[2] Atar sela većim delom se prostire na jugozapadnim padinama planine Ovčar, gde su smeštena dva značajna ovčarsko-kablarska svetilišta - Manastir Svete Trojice i Manastir Sretenje.
Dučalovići čine krajnji sever opštine Lučani, čime slove za „severozapadnu kapiju Dragačeva”.[3] Atar sela graniči se sa lučanskim selima Dljin, Rtari, Markovica, Negrišori i selom Lučani, a sa severa čačanskom teritorijom - Ovčar Banjom i selom Pakovraće.[4]
Krajnjim istočnim obodom sela prolazi asfaltni put koji povezuje Državni put 23 i Lučane.
Dučalovići se prvi put pominju u turskom defteru iz 1540. godine kao „Selo Dubravica, pripada Požegi”, a pod današnjim nazivom prvi put 1818. godine.[4] Prema Popisu stanovništva Kneževine Srbije) iz 1863. godine, Dučalovići su bili sedište opštine za Markovicu i Rtare.[4]
Dučalovići su po postanku i starini jedno od najstarijih sela u Donjem Dragačevu. O prvobitnim familijama malo se zna, dok je selo u prvoj polovini 19. veka naseljeno doseljenicima iz Crne Gore, Hercegovine, Starog Vlaha, Užice i drugih dragačevskih mesta. Najstariji delovi sela su Sadljike i Pod-Ovčar, a Jovan Erdeljanović je 1898/99. zabeležio da se za najstarije porodice u Dučalovićima smatraju Terzići, Šibinci Pantelići i Kovačevići.[2]
Kamena hronika Dučalovića
[uredi | uredi izvor]U knjizi „Kamena hronika Dučalovića” autora Dragomira Pantelića, učitelja i novinara rođenog 1931. godine u ovom selu, objavljeni su prepisi sa svih nadgrobnika u Dučalovićima - od najstarijih, pa sve do početka 1990-ih, kada je knjiga objavljena.[3] U pitanju je značajan, naporan i svake hvale vredan poduhvat, a u uvodnom tekstu publicista Radovan M. Marinković navodi da je Dragomir Pantelić je objavio „hroniku koja je osuđena na trajanje”.[3]
Po rečima autora, prepisi su autentični, ne samo po sadržaju, već i jeziku i pravopisu. Zadržan je izvorni oblik epitafa, a izostali su samo neki prevukovski slovni znaci kao jat, tvrdi i meki znak, Ѡ umesto slova O, I sa dvotačkom - Ї itd.[3] Velika i mala slova su zadržana onako kako su ih upisivali sami kamenoresci. Skraćenica R.B. označava sentencu „Rab Božji”, dok su sa tri tačke označeni opuzli, nečitki ili nedostajući delovi epitafa.[3]
Stihovani epitafi u Dučalovićima
[uredi | uredi izvor]
Prikupljanjem i analizom dragačevskih epitafa u 19. i prvoj polovini 20. veka u najvećoj meri bavili su se istraživači narodnog nasleđa Radojko Nikolić i Nikola Nika Stojić. Objavljivaljem knjige „Kamena hronika Dučalovića” autor Dragomir Pantelić[3] ovoj temi dao je nemerljiv doprinos.
- Na mnogim dučalovačkim spomenicima dosta je stihovanih misli, različnih formom i sadržajem. Pod lupom dublje književne analize, vrednosti ove kamene narodne poetike ne sežu značajnije domete, mada pojedini stihovi imaju određene kvalitete. (...) Ni klesar ni poručilac nemaju potpunu samostalnost, stihovi su često šablonizirani, poručivani, zavisno od uzrasta pokojnika, ograničenosti spomeničkih površina...[3]
Najstariji dučalovički grobljanski natpisi u najvećoj meri imaju epigrafsku i istorijsku vrednost, dok su stihovani epitafi nešto mlađi - datiraju s kraja 19. i početka 20. veka.[3]
Mnogi epitafi počinju karakterističnim dozivima:[1]
- O srodnici zemnog Sveta
- pročitajte Spomenik
- Moga kratkog veka[3]
- (Spomenik Aksentiju Panteliću (†1897) starom 7 godina, groblje Sadljike u Dučalovićima)
- Pogledajte mimo prolazeći
- koga ovde ladna zemlja skriva
- koi više nie međ živima
- kog ne gleda više stara majka
- a ucveli svojega babajka
- zakim verna supruga zajeca[3]
- (Spomenik Matiji Šibinac (†1899), poživeo 29 godina, groblje Sadljike u Dučalovićima)
- Priđi bliže rode moj
- Te pročitaj spomen moj
- truda svoga ne požali
- što ćeš stati i čitati[3]
- (Spomenik ratoborcu Panteliji Terziću (†1915), groblje Podovčar u Dučalovićima)
- Braćo i sestre
- čitaoci sveta
- pročitajte spomen
- moga kratkog veka.[3]
- (Spomenik Radiki Šibinac (†1929), groblje Sadljike u Dučalovićima)
- O mili učenici zemnog sveta
- pročitajte spomen mog kratkog veka.
- Kao cveće kad povene slana
- mene tužnu od malo zemana
- pokri zemlja i zelena trava.
- Kao majka siročadi dvoje
- čitaoče to žalosno to je.
- Dragi brate priđi malo bliže
- pa pročitaj ko spomen podiže.
- Moj Ljubiša a i moja Raja
- sećaju se gde im trune maja
- gde im trune najpreče na svetu
- u mladosti u najlepšem cvetu.[3]
- (Spomenik Milici Šibinac (†1935), groblje Sadljike u Dučalovićima)
Najpotresnije stihove kamenoresci su urezivali na nadgrobnicima podignutim deci i mladima:[5]
- Mlađano čedo ko rosa plava
- pred ovom stenom u grobu spava.
- Roditeljske ne gledeć suze
- anđeo Boži knebu ga uze[3]
- (Spomenik Milanu Vuloviću (†1934) starom 5 godina, groblje Sadljike u Dučalovićima)
- Ja umrijeh od bolesti kojoj leka nema
- jektika me u grob Ladni sprema[3]
- (Spomenik Veljku Popoviću (†1891), svršenom đaku učiteljske škole, Popovića groblje u Dučalovićima)
- Idući školi na nauke
- smrt nemila pokosime
- O moj svete
- moj prebeli cvete
- brzo time beše ogrejalo sunce.
- Večna kućo za koga se spremaš
- Tužni grobe stani
- ne zarobi[3]
- (Spomenik đaku Svetoliku Stančiću (†1896), groblje Sadljike u Dučalovićima)
- O moj svete moj prebeli cvete
- brzo time beše ogrejalo sunce
- al mi odma za oblake zađe
- smrt nemila mene već pokosi[3]
- (Spomenik Kovini Rabrenović (†1900) staroj 18 godina, groblje Sadljike u Dučalovićima,)
- Kao cveće kad povene slana
- Mene tužnog u malo zemana
- Pokri crna zemlja
- I zelena trava[3]
- (Spomenik Borisavu Popoviću (†1905) starom 15 godina, Popovića groblje u Dučalovićima)
- Avaj svetu moj žalosni cvetu
- rano cvetak a rano uvenuk
- kao ruža od jarkoga sunca[3]
- (Spomenik Staniji Milivojević (†1911) staroj 17 godina, Paunovića groblje u Dučalovićima)
- Ovde vene bujna mlados
- svome Rodu tužna žalost[3]
- (Spomenik djevici Mileniji Stambolić (†1912) staroj 15 godina, groblje Sadljike u Dučalovićima)
- Tek što poček raditi
- očevinu krabriti
- pokosi me smrtna kosa
- nepožali što sam rosa[3]
- (Spomenik Milanu Mandiću (†1922) starom 13 godina, groblje Sadljike u Dučalovićima)
- Evo spomenika više ovog groba
- ovde vene mlados u najlepše doba.[3]
- (Spomenik Dragoljubu Šibincu (†1926) starom 20 godina, groblje Sadljike u Dučalovićima)
- Spomen ovaj što mi pravi grobu lada
- pokazuje rode mili da ja umrek mlada[3]
- (Spomenik Leposavi Šibinac (†1939) staroj 20 godina, groblje Sadljike u Dučalovićima)
Veliki broj nadgrobnika u Dučalovićima podignut je učesnicima ratova od kojih su neki kenotafnog tipa:
- U vazda otvorenim listovima kamene knjige predaka dirljiva su kazivanja o životu i smrti, o rađanju i umiranju. Žive tugovanke u urezima peščara, istekle sa točila grla narodnih pjevuna. (...) I zato pomno štujem poeziju seljana životom rimovanu u neizbežju umiranja. (...) Mladost oplakivana zarad boljki vaskolikih, ali i ratom presecanih. Branio Srbin ognjišta i zemlju svoju, slobodu životom plaćao, ostavljao mladost u tuđini, daleko od zavičaja, od najmilijih.[3]No, nije uvek stihom tuga izražavana, jer, „grobovi su vječne žizni dveri...“[3]
- Svenulo je mirisavo cveće
- koje nikad rascvetati neće[3]
- (Spomenik ratoborcu Milutinu Kovačeviću (†1913), groblje Podovčar u Dučalovićima)
- Za slobodu braće svoje
- pod tuđinom koja cvili
- i ja dadok mlađan život
- na Smederevu rode mili[3]
- (Spomenik ratoborcu Božidaru Panteliću (†1914), groblje Podovčar u Dučalovićima)
- Evo groba odmorita dvora
- đe s odmara telo od umora
- đeje pravda podjednaka svima
- đe se prosjak ravna s carevima.
- Đe se ne zna za čemerne dane
- đe su svakom suze ubrisane.[3]
- (Spomenik pekaru Stanku Paunoviću (†1923), Paunovića groblje u Dučalovićima)
- Evo groba odmorita dvora
- gde mi telo skriva,
- a ladna kiša ga prekriva.[3]
- (Spomenik Jelisavki Popović (†1934), poživela 68 godina, Popovića groblje u Dučalovićima)
I dalje se stihom tuguje, naročito u preranim umiranjima.[3]
Groblja u Dučalovićima
[uredi | uredi izvor]Najstarije dučalovačko groblje, u prošlosti jedino i zajedničko za celo selo. Nalazi u centralnom delu Dučalovića, jugozapadno od Ovčara, u istoimenom zaselku.[3] Najstariji nadgrobnici su u obliku niskih vertikalno usađenih ploča, prekriveni patinom i mahovinom, sa ili bez ureza krsta. Pristup starom delu groblja onemogućen je zbog gustog rastinja, korova i šiblja. Mnogi spomenici izrađeni od sipkog peščara ostali su bez natpisana, naprsli, nahereni ili oboreni i zatrpani u prizemnim delovima.
U prošlosti, na Sadljikama su sahranjivani članovi familije Šibinac, Cvijovići, Pantelići, Radojičići, Stambolići, Vasovići, Gajovići, Gavrilovići, Čolovići i drugi. Najstariji datirani spomenik podignuti su Kruni Pantelić (†1824) i Božani Šibinac (†1827).[3]
U novije vreme u ovom groblju sahranjuju se i druge familije koje su napustile svoja teško dostupna familijarna groblja na besputnim padinama Ovčara.
Najveće dučalovačko groblje u istoimenom zaseoku Podovčar. Nalazi se na južnoj strani Ovčara, na potesu Liješće.[3] Zbog konfiguracije terena pristup groblju prilično je otežan, a spomenici gusto pribijeni. Uočljivo je da groblje je dobro održavano, s pijetetom prema precima.
U prošlosti, na Podovčarskom groblju najviše su sahranjivani članovi familija Pantelić, Radojičić, Kovačević i Terzić itd. U novije vreme ovde se sahranjuju i članovi drugih familija koje gravitiraju ovom zaselku. Najstariji datirani spomenik podignut je Sinđi Pantelić (†1823), ali nije isključeno da je ovde bilo i starijih spomenika.[3]
Familijarno groblje Popovića nalazi se u neposrednoj blizini zaseočkih kuća ove familije. Po očuvanim spomenicima, njegova starost seže u prve decenije 19. veka. Pored manjeg broja novih, mermernih spomenika, u groblju je priličan broj očuvanih starijih nadgrobnika od peščara koji su samo delom čitljivi. Najstariji datirani spomenik podignut je devojčici Stajki Popović (†1821). Na spomeniku starice Stanice Popović (†1943) zapisan je podatak da je živela 110 godina.[3]
Familijarno groblje Paunovića nalazi se na planini Ovčar, otkrilju Vrlaje, u zaseoku Planinci, pored puta koji iz Ovčar Banje vodi u Dljin.[3] Ovde su sahranjivani članovi dučalovičkih familija Milivojević, Jovanović, Paunović, Radojičić, Sretenović i drugih. Groblje je osnovano u prvim decenijama 19. veka, a najstariji očuvani spomenik podignut je Jelki Jovanović (†1824).[3] Relativno dobro očuvane spomenike pored lokalnih, radili su i Kablarski kamenoresci.[3]
Najmanje groblje u planinskom delu Dučalovića. Nalazi se na Debeloj gori, potes Vodice, u šumovitom i besputnom kraju.[3] Ovde su sahranjivani samo članovi roda Milovanovića (i Gavrilovići, koji potiču od Milovanovića). Najstariji datirani spomenik podignut je Draginji Milovanović (†1874).[3]
U gornjem delu sela Dučalovića - Podovčaru, na potesu zvanom Vrta, nalazi se malo napušteno groblje familije Kovačević. U prošlosti groblje imalo veći broj spomenika, ali su oni razvlačeni i korišćeni kao građevinski materijal.[3] Rodonačelnik familije Kovačević, David, sa mnogobrojnom porodicom doselio se u Dučaloviće u vreme Prvog srpskog ustanka, što upućuje i na vreme formiranja groblja.[3] Na najstarijem sačuvanom nadrobniku Vasilije Kovačević (†1817) zabeležen je podatak o epidemiji kuge koja je harala ovim krajevima početkom 19. veka.[3]
Na potesu Glavoč u Dučalovićima sačuvano je nekoliko starih, teško čitljivih nadgrobnika i jedan bez epitafa. U prošlosti groblje je verovatno imalo veći broj spomenika.[3] Sačuvani natpisi predstavljaju dragocene dokumentarne izvore.[5]
Lokalitet Mala Koronja nalazi se na severozapadnoj padini Ovčara. Naziv je dobio po legendi vezanoj za osnivanje Manastira Sretenje. Ovo je jedno od najmanjih dučalovičkih grobalja, sa nekoliko spomenika „piramidaša” iz prve polovine 20. veka, jednim bezimenim nadgrobnikom i nekoliko starijih grobnica.[3]
Osim novijih spomenika na manastirskom groblju, oko Hrama Svete Trojice sačuvan je izvestan broj starih nadgrobnih ploča podignutih duhovnicima ovog manastira. Najstarije obeležje datira iz 1814. godine.[1]
U porti Manastira Sretenje sačuvan je izvestan broj starih nadgrobnih ploča i obeležja sa dragocenim istorijskim podacima, kao što je nadgrobna ploča u posvećen obnovitelju manastira, episkopu Nikiforu Maksimoviću (†1853).[1]
Krajputaši u Dučalovićima
[uredi | uredi izvor]U Dučalovićima danas postoje samo četiri krajputaša - dva podignuta borcima Prvog i dva borcima i stradalnicima Drugog svetskog rata. U nedavnoj prošlosti bilo ih je mnogo više, ali su netragom nestali.[3]
Memorijalnu funkciju ima i nekoliko spomen-česama na Ovčaru.
_na_%C4%8Desmi_u_Du%C4%8Dalovi%C4%87ima_01.jpg)
Kamenoresci iz Dučalovića
[uredi | uredi izvor]Na dučalovačkim grobljima više je spomenika koje su klesali drugi majstori kamenoresci od sredine 19. do sredine 20. veka: Radosav Čikiriz iz Rtiju, Bogosav Nikolić i Tihomir Drag. Petronijević iz Lisica, Stanimir Jaćimović iz Puhova, Obrad Odžić i Radomir Ilić iz Vrnčana, Dragić Srđić i Miljko Dmitrović iz Rožaca i drugi.[6]
Ručnom izradom i ukrašavanjem nadgrobnih spomenika[6] u Dučalovićima se tokom poslednjih decenija 19. i prve polovine 20. veka bavilo nekoliko majstora kamenorezaca: Pavle Pantelić, Milenko Cvijović, Velimir Pantelić, Miladin R. Kovačević i Milan Milivojević.[3]
Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ a b v g Stojić, Nikola Nika (2011). Dragačevski epitafi : zapisi sa nadgrobnika i krajputaša (2. dopunjeno izd.). Čačak: Međuopštinski istorijski arhiv. ISBN 978-86-80609-45-4.
- ^ a b Dragačevo : naselja, poreklo stanovništva, običaji. Beograd: Službeni glasnik : SANU. 2010. ISBN 978-86-519-0718-3.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u f h c č dž š aa ab av ag ad ađ ae až az ai aj ak al alj am an anj Pantelić, Dragomir (1995). Kamena hronika Dučalovića. Čačak: Mesna zajednica Dučalovići; Grafika JUREŠ.
- ^ a b v Slavković, Joviša M. (2017). Stanovništvo Dragačeva. Guča: Biblioteka opštine Lučani. ISBN 978-86-88197-29-8.
- ^ a b Nikolić, Radojko (2018). Kamena knjiga predaka: o natpisima sa nadgrobnih spomenika zapadne Srbije (2. dopunjeno izd.). Čačak: Narodni muzej. ISBN 978-86-84067-63-2.
- ^ a b Nikolić, Radojko (1998). Kamenopisci narodnog obraza : kamenorezaštvo i kamenoresci zapadne Srbije. Čačak: Litopapir.
Literatura
[uredi | uredi izvor]- Nadgrobni spomenici Dragačeva : katalog izmeštenih i zaštićenih dragačevskih nadgrobnih spomenika u Guči. Kraljevo: Zavod za zaštitu spomenika kulture Kraljevo. 1984.
- Marinković, Radovan M (1985). Dragačevski zanati i zanimanja. Čačak: Litopapir.
- Dudić, Nikola (1995). Stara groblja i nadgrobni belezi u Srbiji. Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture; Prosveta. ISBN 978-86-80879-07-9.
- Pantelić, Dragomir (1995). Kamena hronika Dučalovića. Čačak: Mesna zajednica Dučalovići; Grafika JUREŠ.
- Nikolić, Radojko (1998). Kamenopisci narodnog obraza : kamenorezaštvo i kamenoresci zapadne Srbije. Čačak: Litopapir.
- Dragačevo : naselja, poreklo stanovništva, običaji. Beograd: Službeni glasnik : SANU. 2010. ISBN 978-86-519-0718-3.
- Marinković, Radovan M.; Marinković, Zoran (2010). Pisci iz Dragačeva : [leksikon]. Guča: Biblioteka Opštine Lučani. ISBN 978-86-88197-01-4.
- Stojić, Nikola Nika (2011). Dragačevski epitafi : zapisi sa nadgrobnika i krajputaša (2. dopunjeno izd.). Čačak: Međuopštinski istorijski arhiv. ISBN 978-86-80609-45-4.
- Slavković, Joviša M. (2017). Stanovništvo Dragačeva. Guča: Biblioteka opštine Lučani. ISBN 978-86-88197-29-8.
- Nikolić, Radojko (2018). Kamena knjiga predaka: o natpisima sa nadgrobnih spomenika zapadne Srbije (PDF) (2. dopunjeno izd.). Čačak: Narodni muzej. ISBN 978-86-84067-63-2.
