Zeta u doba Crnojevića

Zeta u doba Crnojevića
Zastava Grb
Zeta u doba Crnojevića
Geografija
Kontinent		Evropa
Regija		Balkan
Prestonica		Žabljak, Cetinje
Društvo
Religija		pravoslavlje
Istorija
Istorijsko doba		pozni srednji vek
— Osnivanje		1451.
— Ukidanje		1496. (45 god.)
Događaji
— Prvi pad Zete		1479.
— Obnova Zete		1481.
— Štamparija Crnojevića objavljuje Cetinjski oktoih		4. januara 1494.
Zemlje prethodnice i naslednice Zete u doba Crnojevića
Prethodnice:		Naslednice:
	Zeta u sastavu Srpske despotovine	Sandžak Crne Gore (Osmansko carstvo)

Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Zeta.

Zeta u doba Crnojevića je istoriografski naziv za srpsku srednjovekovnu oblast Zete u doba vladavine dinastije Crnojevića, od oko 1451. do 1496. godine. Tokom tog razdoblja, Zeta je obuhvatala središnje i južne dijelove današnje Crne Gore, sa Žabljakom i Cetinjem kao glavnim gradovima. Nastala je nakon povlačenja Srpske despotovine sa tog područja u razdoblju od 1451. do 1456. godine, a održala se sve do 1479. godine, kada je po prvi put potpala pod tursku vlast. Državnost Zete je obnovljena već 1481. godine i sačuvana je sve do 1496. godine, kada je Zeta po drugi put potpala pod vlast Osmanskog carstva. Tokom ovog razdoblja, u vrijeme vladavine Crnojevića, za područje Gornje Zete počinje se koristiti i naziv Crna Gora. Na ovaj period neposredno se nadovezuje i rano razdoblje turske vlasti, od 1496. do oko 1530. godine, tokom koga su značajnu ulogu na tom prostoru imali poslednji predstavnici porodice Crnojevića, Stefan II Crnojević i crnogorski sandžakbeg Skender Crnojević.

Istorija

Posedi Mlečana u Donjoj Zeti 1448. godine

Pokušaj osvajanja Bara (1448). Vojvode u službi srpskog despota Đurđa Brankovića: Altoman (1.) i Stefan Crnojević (2.); Paštrovići (većina) na strani srpskog despota (3.). Plaćena ratnička družina Mrkojevića, u službi Mlečana (4.)

Zeta između Srpske despotovine i Mletačke republike

Tokom druge četvrtine 15. veka, na području Zete, koja je počevši od 1421. godine bila u sastavu Srpske despotovine, dolazi do niza sukoba sa Mlečanima koji su iz svojih primorskih uporišta nastojali da potisnu vlast srpskih despota ne samo sa primorskog područja Donje Zete, već i sa područja Gornje Zete u unutrašnjosti. Tokom ovih sukoba, zetski velikaši i ostali prvaci u gradovima i župama pristajali su uz jednu ili drugu stranu, prema trenutnim prilikama, a istaknutu ulogu u vojnim i političkim zbivanjima na prostorima Zete dobija velikaška porodica Crnojevića, koja se sredinom 15. veka učvrstila u oblastima Gornje Zete. Iako su prvobitno bili u službi srpskog despota Đurđa Brankovića, Crnojevići su u vreme slabljenja Srpske despotovine prešli pod okrilje Mletačke republike, iskoristivši nakon 1451. godine priliku za uspostavljanje sopstvene vlasti u većem delu Gornje Zete, kao i u pojedinim krajevima Donje Zete. Počevši od tog vremena, Stefan Crnojević je postao oblasni gospodar Zete i osnivač dinastije koja će u toj oblasti vladati do kraja 15. veka.

Tokom prethodnih borbi za prevlast u oblastima Zete, Stefan Crnojević se prvobitno istakao kao vojvoda u službi raznih zaraćenih strana, kojima se priklanjao prema trenutnim prilikama. Nakon 1441. godine, kada je veliki vojvoda Stefan Vukčić Kosača pokušao da ovlada Zetom, Stefan Crnojević je privremeno pristao uz njega, pošto mu je sin bio talac kod Kosače. Pod Kosačinu vlast je tada privremeno potpala sva Gornja Zeta, kao i deo Donje Zete sa gradom Barom, ali samo privremeno. Nakon 1444. godine, srpski despot Đurađ Branković je postepeno obnovio svoju vlast u oblastima Zete, a uz njega su tada pristali i Crnojevići. Despot je 1448. godine preduzeo niz pohod na mletačka uporišta u Donjoj Zeti, a njegovu vojsku su predvodili vojvoda Altoman i vojvoda Stefan Crnojević, kojima se pridružila većina Paštrovića. Iako pohod na mletački Bar nije uspeo, borbe su nastavljene. Već tokom 1451. godine, Kotorani su pokrenuli akciju za pridobijanje gornjozetskog vojvode Stefana Crnojevića, koji prelazi na stranu Mletačke republike, od koje dobija potvrdu svoje vojvodske službe. To je dovelo do otvorenog sukoba između Stefana Crnojevića i despotovog namesnika u Zeti, vojvode Altomana, koji je uz učešće dela vojske iz Gornje Zete i turskih odreda poharao baštinske posede Crnojevića (od 590, popaljeno je 570 objekata). Uprkos tome, vojvoda Altoman je pretrpeo poraz od Stefana Crnojevića, a ni slanje novih pojačanja, koja je u Zetu uputio srpski despot, nije urodilo plodom. Despotovi odredi pod komandom Tome Kantakuzina doživljavaju 14. septembra 1452. godine novi poraz od Stefanice Crnojevića. Despotove snage bivaju potisnute iz većeg dela Gornje Zete, nakon čega im preostaje samo oblast oko tvrđave Meduna.

Vladavina Stefana Crnojevića

Glavni članak: Stefan Crnojević

Počevši od 1451. godine, Stefan Crnojević se učvrstio ne samo kao vojvoda u mletačkoj službi već i kao oblasni poglavar na prostorima Zete, sa glavnim uporištem u oblastima Gornje Zete, odakle je proširio svoju vlast i uticaj. Sve do 1456. godine, njegova oblast se prema severu graničila sa preostalim delom poseda Srpske despotovine oko grada Meduna, koji je pomenute godine potpao pod tursku vlast. Tokom narednih godina, Stefan je uspeo da se održi kao oblasni gospodar u Zeti, učvrstivši svoju vlast uz oslonac na Mlečane, sa kojima je takođe imao i povremenih sporova.

Prva vladavina Ivana Crnojevića

Monogram sa pečata Ivana Crnojevića

Glavni članak: Ivan Crnojević

Stefana je naslijedio sin Ivan Crnojević, koji je vladao Zetom u dva navrata, prvi put od 1465. do 1479. godine, a zatim ponovo od 1481. do 1490. godine. Njegovu prvu vladavinu obilježila je borba za opstanak Zete, koja se nalazila na raskršću suprotstavljenih interesa Mletačke republike i Osmanskog carstva. Nastojeći da se održi, Ivan Crnojević je na jednoj strani pokušavao da održava dobre odnose sa Mlečanima, dok se na drugoj strani trudio da svoju državu sačuva od Turaka, pristajući na preuzimanje raznih obaveza. Pošto su Turci dugo bili zaokupljeni nastojanjem da od Mlečana preotmu Skadar, Ivan Crnojević je iskoristio njihovu zauzetost na toj strani da učvrsti svoju vlast u zemlji. Međutim, nakon turskog izbijanja na sjeverne obale Skadarskog jezera tokom 1474. godine, položaj Zete je postao znatno teži.

Prvo tursko osvajanje Zete

Prvo tursko osvajanje Zete (1479)

Iako je Ivan Crnojević godinama uspijevao da se održi između Mletaka i Turaka, njegova država se 1479. godine našla na neposrednom udaru. U to vrijeme, Turci su odlučili da suzbiju Mletački uticaj u Albaniji i Zeti, te su stoga izvršili napad na Skadar, tadašnje glavno mletačko uporište u prvobitnoj Mletačkoj Albaniji. Nakon zaposjedanja Skadra u martu 1479. godine, Turci su preduzeli napad i na Zetu, usljed čega je Ivan Crnojević morao da napusti svoju državu i potraži utočište u Italiji. Tako je Zeta sredinom 1479. godine po prvi put potpala pod tursku vlast, postavši sastavni dio novostvorenog Skadarskog sandžaka, izvan čijih su granica ostali samo Ulcinj, Bar, Budva i Kotor. Iako je izgubio državu, Ivan Crnojević se nije pomirio sa gubitkom. Boraveći u Napuljskoj kraljevini, pripremao se za povratak u zemlju, nadajući se povoljnoj prilici.

Druga vladavina Ivana Crnojevića

Porodični posjedi Crnojevića

Glavni članak: Ivan Crnojević

Prilika za oslobođenje Zete od Turaka pojavila se već u proljeće 1481. godine, kada je u Turskoj nakon smrti sultana Mehmeda II došlo do unutrašnjeg previranja. Dobivši podršku od napuljskog kralja Ferdinanda I, Ivan Crnojević je već sredinom juna stigao u Dubrovnik, odakle se uputio ka Zeti. U to vrijeme, položaj lokalnih turskih zapovjednika bio je veoma nezavidan, usljed ustanka Albanaca u južnim oblastima Skadarskog sandžaka. Iskoristivši povoljnu priliku, Ivan Crnojević se pojavio u Zeti, ovladavši cjelokupnim područjem između mletačkog Kotora i turske Podgorice. Ne računajući na pomoć Mlečana, koji su bili u miru sa Turcima, Ivan Crnojević se i sam obratio novom sultanu Bajazitu II, pristavši na plaćanje godišnjeg danka u iznosu od 700 dukata. Tako je Zeta bila obnovljena kao vazalna država, pod vrhovnom vlašću turskog sultana, ali sa punom unutrašnjom samoupravom. Tokom narednih godina, Ivan Crnojević je zahvaljujući stanju mira između Mletaka i Turaka uspio da konsoliduje svoju obnovljenu državu, u kojoj je vladao sve do smrti 1490. godine.

Vladavina Đurđa Crnojevića

Glavni članak: Đurađ Crnojević

Nakon smrti Ivana Crnojevića, na zetski prijesto dolazi njegov sin Đurađ Crnojević (1490—1496), koji je neko vreme uspevao da se održi između Mlečana i Turaka. Već na početku vladavine uspostavio je čvršće odnose sa Mlečanima, oženio se Jelisavetom Erico, koja je poticala iz jedne od najuglednijih plemićkih porodica u Veneciji. Tokom narednih godina, počeo je da vodi sve izraženiju antitursku politiku, nastojeći da Zetu uključi u šire planove hrišćanskih država za proterivanje Turaka. U pravljenju tih planova aktivno su učestvovali i pojedini bliski rođaci Đurđa Crnojevića, koji su imali političke veze u Italiji, te je po tom osnovu došlo i do Đurđevog uključivanja u planiranje antiturskih akcija. Međutim, time je ujedno bio oslabljen njegov položaj u zemlji, prvenstveno među onim Đurđevim srodnicima i podanicima koji nijesu željeli da kvare mir sa sultanom. Pošto su Turci doznali za Đurđeve planove, nad Zetom se u jesen 1496. godine ponovo nadvila opasnost od ponovnog turskog osvajanja.

Drugo tursko osvajanje Zete

Glavni članci: Pad Zete (1496) i Vilajet Crnojevića

Zeta je po drugi put izgubila državnu samostalnost krajem 1496. godine, ali ovoga puta i konačno. Uvidevši da se ne može održati, Đurađ Crnojević je izbjegao pred Turcima, koji su njegovu državu priključili Skadarskom sandžaku, a Đurđevom bratu Stefanu Crnojeviću, koji je bio u turskoj službi, ostavili su porodične posjede u lično vlasništvo. U okviru Skadarskog sandžaka, dotadašnja oblast Crnojevića bila je organizovana kao vilajet Crnojevića. Takvo rješenje je ostalo na snazi sve do 1513. godine, kada je na istom području osnovan poseban sandžak Crna Gora, a za prvog (i jedinog) sandžakbega postavljen je Skender Crnojević, najmlađi brat Đurđa i Stefana, koji se još ranije poturčio. Oko 1530. godine, područje ovog sandžaka ponovo je pripojeno Skadarskom sandžaku i organizovano kao poseban vilajet Crna Gora.

Štamparija Crnojevića

Naslovna stranica Cetinjskog oktoiha prvoglasnika

Glavni članak: Štamparija Crnojevića

Samo četrdesetak godina od štampanja Gutembergove Biblije (1455) u Crnoj Gori se osniva prva ćirilična štamparija na Balkanu. Ovu štampariju je vodio jeromonah Makarije. Da li je osnovana od Ivana ili Đurđa Crnojevića, kada je i gdje počela sa radom (u Mlecima, Obodu ili Cetinju) i šta je sa njom bilo poslije Đurđevog odlaska iz Crne Gore (kraj 1496) nije potpuno rasvijetljeno. Na značaj ove štamparije ukazuje i činjenica da je u vrijeme njenog rada mnogi od velikih evropskih gradova nisu posjedovali (Berlin je osniva 1540. god. Moskva 1553. godine. Varšava 1580. god. Carigrad 1729, a na slovenskom jugu: Beograd 1552. godine, Ljubljana 1575. godine i Zagreb 1695. godine ). Kako je Ivan Crnojević bio u dobrim odnosima sa Republikom Sv. Marka, u periodu od 1466. do početka 1478. godine (od početka 1479. do kraja života stupio u otvoreno neprijateljstvo sa Venecijom) imajući u vidu da se štamparija u Veneciji pojavila 1469. godine — pretpostavlja se da je pri kraju perioda savezništva (1476—1478) osnovana štamparija u Crnoj Gori. U to vrijeme Crna Gora, bila je neznatne vojno-političke moći. Brojala je oko 20 do 30.000 stanovnika i obuhvatala je samo planinske predjele između Boka kotorske i Skadarskog jezera. U štampariji Crnojevića je štampano pet knjiga: „Oktoih prvoglasnik“ (1493/94); „Oktoih petoglasnik“ (jedina ilustrovana cetinjska inkunabula) kao nastavak prethodne knjige; „Psaltir“ (Cetinje, 1495) ; „Trebnik“ (Molitvenik za vjenčanje i krštenje) i „Četvorojevanđelje“ (poznato po prepisu iz 1498).

Vladari

• Stefan I Crnojević (1451—1465)
• Ivan Crnojević (1465—1490)
• Đurađ Crnojević (1490—1496)
• Stefan II Crnojević, baštinik porodičnih poseda pod turskom vlašću (1496—1499)
• Skender Crnojević, crnogorski sandžakbeg (1513—1530)

Vidi još

• Zeta u doba Nemanjića
• Zeta u doba Balšića
• Zeta u sastavu Srpske despotovine
• Zetska eparhija
• Srpske zemlje
• Srpsko primorje
• Srbi u Crnoj Gori
• Istorija Crne Gore
• Pad Crne Gore (1496)

Literatura

• Blagojević, Miloš (1983). „Pregled istorijske geografije srednjovekovne Srbije”. Zbornik Istorijskog muzeja Srbije. 20: 45—126. 
• Blagojević, Miloš (1997). Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama. Beograd: Službeni list SRJ. 
• Blagojević, Miloš (2011). Srpska državnost u srednjem veku. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Blagojević, Miloš; Spremić, Momčilo (1982). „Slom Crnojevića”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 414—430. 
• Božić, Ivan (1970a). „Zeta u Despotovini”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 2. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 135—275. 
• Božić, Ivan (1970b). „Vladavina Crnojevića”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 2. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 277—370. 
• Božić, Ivan (1979). Nemirno Pomorje XV veka. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Božić, Ivan (1982). „Potiskivanje pravoslavlja”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 278—288. 
• Božić, Ivan (1982). „Raspad mletačkog sistema u Primorju”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 403—413. 
• Bojanić, Dušanka (1989). „Nove vesti o Skender-begu Crnojeviću”. Istorijski časopis. 36: 183—190. 
• Veselinović, Andrija (1995). Država srpskih despota (1. izd.). Beograd: Vojska. 
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2002). Rodoslovi srpskih dinastija. Novi Sad: Platoneum. 
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2008). Srpske dinastije (2. izd.). Beograd: Službeni glasnik. 
• Đurđev, Branislav (1984). Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena: Odabrani radovi (PDF). Titograd: Crnogorska akademija nauka i umjetnosti. 
• Janković, Marija (1984). „Saborne crkve Zetske episkopije i mitropolije u srednjem veku”. Istorijski časopis (31): 199—204. 
• Janković, Marija (1985). Episkopije i mitropolije Srpske crkve u srednjem veku. Beograd: Istorijski institut SANU. 
• Kalić, Jovanka (2001). Srbi u poznom srednjem veku (2. izd.). Beograd: Istorijski institut. 
• Miklosich, Franz (1886). Die Serbischen Dynasten Crnojević: Ein Beitrag zur Geschichte von Montenegro (PDF). Wien. 
• Mišić, Siniša (2014). Istorijska geografija srpskih zemalja od 6. do polovine 16. veka. Beograd: Magelan Pres. 
• Orbini, Mauro (1601). Il Regno de gli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni. Pesaro: Apresso Girolamo Concordia. 
• Orbin, Mavro (1968). Kraljevstvo Slovena. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Savić, Viktor (2011). „Zapis Stefana Crnojevića na Svetostefanskoj hrisovulji kralja Milutina” (PDF). Oktoih: Časopis Odjeljenja za srpski jezik i književnost Matice srpske - Društva članova u Crnoj Gori. 1 (1-2): 31—44. 
• Spremić, Momčilo (1982). „Pripajanje Zete Despotovini i širenje mletačke vlasti u Primorju”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 195—204. 
• Stamatović, Aleksandar D. (2014). Istorija Mitropolije crnogorsko-primorske do 1918. godine (PDF). Cetinje: Svetigora. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 06. 2019. g. Pristupljeno 10. 10. 2019. 
• Tomić, Jovan N. (1901). Crnojevići i Crna Gora (1479—1528): Istorijska rasprava. Beograd. 
• Ćirković, Sima (1982). „Protivrečnosti balkanske politike”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 230—240. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka. Beograd: Knowledge. 

Spoljašnje veze

• Projekat Rastko: Cetinje
• Srpska zemlja Crna Gora