Istorija Sparte

Teritorija Sparte

Istorija Sparte je istorija starogrčkog grada Sparte, od njegovog nastanka do modernog doba. Sparta ili Antička Sparta (dorski Σπάρτα Sparta, atički Σπάρτη Sparti, uobičajeni starogrčki naziv Λακεδαιμονία/Λακεδαίμων Lakedemonija ili Lakedemon) je bila grad-država u antičkoj Grčkoj, koja se nalazila na jugoistočnom delu Peloponeza, u dolini reke Eurote. Antička Sparta je ostala poznata u istoriji po svojoj vojnoj snazi, građanskoj disciplini, militarističkom društvu i velikom broju robova.

Spartanska praistorija

Najverodostojniji arheološki podaci o praistorijskoj Sparti mogu se naći u otkrićima koji potiču iz sredine 6. milenijuma p. n. e. U Lakonskom regionu najverodostojniji podaci o praistorijskom stanovništvu postoje na uzvišenju Kufovuno, u pećini Alepotripa na istočnoj obali mesenijskog zaliva kao i u mestu Apidija, na zapadnom delu planinskog venca Parnon. U blizini Alepotripe pronađen je srebrni nakit koji pokazuje izvesnu količinu bogatstva. Iako postoje arheološki dokazi o Lakoniji iz Kamenog i Bronzanog doba, koji uključuju i pronalazak srebrnog nakita kao i velikih količina keramike, očigledno ništa nije poznato o pravoj prirodi praistorijske Sparte i Lakonije.

Mitologija Antičke Sparte

Ime

Starogrčki putopisac Pausanija daje bogate informacije o grčkoj mitologiji i imenima vezanim za Antičku Spartu. Prema spartanskoj tradiciji, prvi kralj Sparte (koja se tada nije zvala tako) bio je Leleg. Od njegovog imena stanovnici tog prostora su nazvani Lelege. Leleg je dobio dva sina Milija i Polikaonu. Drugi sin, Polikaona se oženio kćerkom Argijskog kralja Trijope, lepom Mesenom. Kada je ona shvatila da njen muž, kao drugi po redu, nije mogao da nasledi očev presto, savetovala ga je da napuste tu državu. Kada su prošli planine prema zapadu, naišli su na veoma plodnu ravnicu. Tamo su izgradili grad Mesenu. Polikaon je postao kralj tog mesta i nazvao je to mesto prema njegovoj supruzi, Mesena.

U Sparti, Mili je nasledio Lelega, a Milija, Eurota. Eurota je bio mudar kralj koji je izmislio i napravio jedan veliki podvig. U dolini Sparte reka je stalno plavila i stvarala jezero. Eurota je napravio kanal i na taj način sprečio stvaranje jezera. Reka je uzela ime mitološkog kralja, Eurota. Eurota nije imao muške potomke, ali je imao kćerku koja se zvala Sparta. Kao svog naslednika odredio je njenog verenika, Lakedemona, koji je dao svoje ime državi, a glavni grad je nazvao po svojoj supruzi, Sparta. Dao je takođe ime i velikoj planini koja delila državu od Mesene, prema majci, nimfi Tajgeti. Njegov sin, Amikl, je prema mitu osnovao grad u blizini Sparte, kome je dao svoje ime, Amikle.

Treba dodati da se potomci ovih mitoloških likova smatraju i junacima trojanskog ciklusa: Helena Trojanska, Klitemnestra, Dioskuri i Penelopa.

Mikenska Sparta

Glavni članak: Mikenska civilizacija

Mikenska zlatna šolja sa lovačkim reljefom. Prva polovina 15. veka p. n. e. Vafio, Lakonija.

Ne postoje verodostojni istorijski podaci o Sparti tokom mikenske dominacije Grčke. Jedini podaci koji su dostupni u moderno doba, pretežno su sačuvani preko oralne tradicije. Sigurno je da je tokom kasnog Bronzanog doba Lakonija bila mikensko kraljevstvo, koje se nalazilo pod dominacijom Mikene. U Lakoniji u 15. veku p. n. e. mogu se naći mikenski grobovi poput onoga u mestu Vafio. Mikensko kraljevstvo je propalo neposredno pre dorske invazije Peloponeza u 12. i 11. veku p. n. e. Pravi razlog propasti mikenske Sparte kao i ostalih mikenskih centara nije poznat. Bilo je opšteprihvaćeno da je dorska najezda bila glavni razlog propasti mikenskog sveta, međutim naučna otkrića su dokazala da je mikenska civilizacija doživela veliki slom još pre dolaska Doraca, u 12. veku p. n. e. Pravi razlog nestanka mikenske civilizacije nije poznat, a glavna teorija njegovog nestanka se zasniva na napadima nepoznatih Morskih naroda, koji su se pojavili i misteriozno nestali sa istorijske scene tokom 12. i 11. veka p. n. e. Arheološki podaci o mikenskoj Sparti, ukazuju na postojanje dvoraca i naselja iz mikenskog doba u mestu Pelana severno od Sparte. Pelana se smatra glavnim gradom predorske Lakonije. U Sparti su takođe otkriveni i ostaci velike građevine iz 12. i 11. veka p. n. e. koja je nazvana Menelajon, po mitološkom kralju Menelaju.

Mračni vek

Likurg pred Spartancima. Delo Cezara van Everdingena iz 17. veka.

Istorija Antičke Sparte je neposredno povezana sa dorskom invazijom Peloponeza koja se desila tokom 12. i 11. veka p. n. e., (mada arheološki podaci tvrde da se Dorska seoba desila kasnije). Ne postoje verodostojni podaci o ranoj istoriji Sparte. Generalno rečeno, poznato je da je grčko pleme Doraca došlo sa prostora Doride u centralnoj Grčkoj i nastanilo se u dolini reke Eurote. Isokrat spominje da ukupan broj Doraca koji su se spustili u lakonsku dolinu, nije nadmašivao 2000 ljudi. Na prostoru nekadašnjeg mikenskog naselja, Dorci su uspostavili državu porobivši lokalno stanovništvo. Kada su se Dorci naselili u Lakoniju, oni su bili podeljeni na tri plemena: Pamfile, Hileje i Dimane. Ta tri plemena su potom nastanila pet sela, koja su napokon sačinila grad Spartu. Nije poznato kakav je bio značaj Sparte tokom Mračnog veka Antičke Grčke, niti postoje pouzdani podaci o tom istorijskom periodu. Prema Herodotu i Tukididu, Sparta je u to doba preživljavala period anarhije. Krajem Mračnog veka i početkom Arhajskog perioda Antičke Grčke, tokom 8. veka p. n. e. najverovatnije su bile ustanovljene Likurgove reforme u Antičkoj Sparti, koje su joj omogućile da postane snažna vojna sila. Veruje se da su te reforme bile napokon pripisane Likurgu. Tada je Sparta osvojila gradić Amikle, čije je stanovništvo pružilo ogorčeni otpor.

Sparta u trojanskom ciklusu

Glavni članak: Helena Trojanska

Helena i Paris. Apulijanski krater iz 4. veka p. n. e. Luvr.

Sparta se spominje u epovima Trojanskog ciklusa i pod imenom Lakedemonija, koje označava kraljevinu mitološkog kralja Sparte Menelaja i njegove supruge, Helene Spartanske. U Homerovim epovima spominje se da je kralj Sparte Tindarej, imao kćerku, prelepu Helenu koja prema mitologiji nije bila njegova kćerka, već kćer Zevsa i njegove lepe supruge Lide. Kada je Tindarej odlučio da uda svoje kćerke, Klitemnistru i Helenu, u Sparti su se okupili mladi plemići i prestolonaslednici iz čitave Grčke. Helena se tada udala za Menelaja i Klitemnistra za Agamemnona, sinove kralja Mikene, Atreasa. Menelaj je nakon smrti Tindarea postao kralj Sparte. U Homerovim epovima govori se da je Paris, sin trojanskog kralja Prijama oteo Helenu iz Sparte što je prema mitologiji bio povod za rat Ahajaca protiv Troje. Nakon uništavanja Troje, Menelaj i Helena se posle mnogih pustolovina, vraćaju u Spartu gde dobijaju kćerku pod imenom Ermiona. Ona se, prema mitologiji, udala za svog rođaka Oresta kada je postao kralj Mikene. U Homerovim epovima, termini kao što su Sparta i Lakedemonija upotrebljavaju se više za dvorac Menelaja nego za neku specifičnu teritoriju. Homer u Odiseji, spominje geografski položaj Menelajeve Sparte na kompletno drugačiji način od onog kakav je zaista bio.

Arhajska Sparta

Reljef starogrčkog hoplita sa Viksovog kratera. Oko 510. p. n. e.

Krajem 8. veka p. n. e. Sparta kreće u dalja osvajanja. Godine 724. p. n. e. Sparta posle dugotrajnog rata osvaja susednu Meseniju i porobljava njeno stanovništvo. Godine 685. p. n. e. porobljeni Mesenjani dižu ustanak i zadaju odlučujuće poraze spartanskoj vojsci. Spartanci uspevaju da ponovo porobe Mesenjane tek 668. p. n. e. Tokom 7. veka najveći protivnik Sparte na Peloponezu je bio grad Argos, koji je pod vlašću tirana Fidona doživeo veliki procvat. Argos uspeva da porazi Spartu u bici kod Heseja, 669. p. n. e. To će biti istovremeno i poslednji krupniji poraz spartanske vojske za sledećih 300 godina. Tokom 6. veka p. n. e. Sparta pokušava da osvoji grad Tegeju, koji se nalazio blizu njenih severnih granica. Posle izvesnih neuspeha Sparta sklapa dugotrajan savez sa Tegejom. U tom savezu će potom da se priključe gradovi Mantineja, Orhomen, Elida i Flius. Na taj način Sparta će ispostaviti jedan savez koji će joj pomoći da poveća svoj uticaj u Grčkoj, uprkos tome što se ona slabo mešala u unutrašnje poslove njenih saveznika. Taj savez je postao poznat u istoriji kao Peloponeski savez, iako se prema savremenicima on obično zvao, Lakedemonjani i njihovi saveznici. Oko 545. p. n. e. Sparta će uspeti posle rata poraziti konačno svojeg drevnog neprijatelja Arga i osvojiti plodnu Kinursku ravnicu. Granice spartanske države će ostati nepromenjene posle toga sve do 371. p. n. e. Godine 510. p. n. e. Spartanska vojska će prvi put preći Korintsku prevlaku i intervenisati u Atici. Ta intervencija će biti na početku radi obaranja atinske tiranije i onda radi pružanja podrške Atinjaninu Isagori koji je želeo postati tiranin. Spartanski kralj Kleomen I, naći će se opkoljen na atinskom akropolju i biće primoran na sramotnu predaju. Godine 506. p. n. e. došlo je do sukoba između dvojice kraljeva, Kleomena I i Demarata, koji su u Eleusini, predgrađu Atine dali suprotstavljena naređenja svojim vojnicima. Taj događaj je doveo do prekida te vojne kampanje i uvođenja zakona da samo jedan kralj može voditi spartansku vojsku u rat. Godine 499. p. n. e. Jonjani će zatražiti pomoć Sparte u njihovom ustanku protiv Persije, ali će to odbiti kralj Kleomen I. Posle 5 godina, 494. p. n. e. izbiće ponovo rat izmeću Arga i Sparte. Spartanci su porazili Arga, ubivši oko 6.000 argiskih vojnika. Krajem 6. i početkom 5. veka p. n. e. imajući uticaj na teritoriju od 20.000 km², na kojoj je živelo između 800.000 i 900.000 ljudi, Sparta se smatrala najmoćnijim polisom u Grčkoj zahvaljujući pre svega svojim vojnim uspesima i specifičnoj prirodi njenog društva.

Klasična Sparta

Grčko-persijski ratovi

Glavni članak: Grčko-persijski ratovi

Leonida u Termopilskom klancu. Žak Luj David, 1814. Ulje na platnu. Luvr.

Spartanci su odbili da pruže pomoć Jonjanima 499. p. n. e. Godine 490. p. n. e. kada je Atina bila napadnuta od Persijske vojske, ona se obratila Sparti za pomoć. Međutim Sparta je odbila zahtev Atine, zbog navodno verskih razloga. Tako su Spartanci stigli na Maraton sa zakašnjenjem. Krajem 490-ih godina p. n. e. u Sparti se desila borba za prevlast između kraljeva Kleomena i Demarata. Demarat je bio primoran da napusti Spartu, dok je za Kleomena otkriveno da je potplatio Pitiju kako bi njeno proricanje bilo u njegovu korist. Kleomen je onda napustio Spartu i posle nekog vremena se vratio. Izvršio je samoubistvo na neobičan način, 488. p. n. e. Godine 481. p. n. e. većina helenskih gradova se okupilo u Korintu kako bi formiralo savez protiv predstojeće persijske invazije na Grčku. Kao glavnokomandujući zajedničke grčke vojske postavljeni su Spartanci. Kralj Sparte Leonida I, bio je glavni zapovednik grčke vojske, dok je Euribijad bio vrhovni admiral grčke flote. Tokom Avgusta ili Septembra 480. p. n. e. persijska vojska se sukobila sa grčkom vojskom pod vođstvom Leonide u Termopilskom klancu u centralnoj Grčkoj. Tokom trodnevnih borbi, 300 Spartanaca pod vođstvom Leonide, zajedno sa 700 Tespijanaca i nekoliko hiljada grčkih saveznika pružili su odlučan otpor mnogobrojnim persijskim trupama. Na kraju posle izdaje jednog lokalnog meštana, Efijalta, koji je pokazao Persijancima tajni prolaz, grčke trupe su bile opkoljene i uništene. Pošto je dozvolio povlačenje ostatku grčke vojske, Leonida je ostao je na bojištu sa 300 Spartanaca i 700 Tespijanskih dobrovoljaca. U borbi sa persijskom vojskom su svi poginuli.

Spartanci i njihovi peloponeski saveznici su, posle bitke u termopilskom klancu, čvrsto utvrdili Korintsku prevlaku, da bi sprečili upad Persijske vojske na Peloponez. Međutim zbog persijskog poraza u pomorskoj bici kod Salamine, građenje prevlake se pokazalo bespotrebnim. Sledeće 479. p. n. e. Grci na čelu sa spartanskim generalom Pausanijem su odlučno porazili Persijsku vojsku kod Plateje, i konačno otklonili opasnost Grčke od Persije. U toj bici još jedanput se iskazao kvalitet i superiornost spartanskih hoplita u kojoj su imali važan doprinos.

Termopilska bitka

Termopilska bitka je bila bitka koja je vođena između saveza grčkih gradova-država i Persijskog carstva kod Termopilskog prolaza u centralnoj Grčkoj avgusta 480. p. n. e. Brojčano mnogo slabiji Grci su zadržali Persijance tri dana, čime su dobili dovoljno vremena za evakuaciju Atine i pripremu jače armije. Mala sila vođena spartanski kraljem Leonidom blokirala je jedini put kojim je masivna vojska Kserksa I mogla da napreduje, koristeći povoljan teren, dobru strategiju i dobro obučene vojnike. Osvajanje Termopilskog klanca je dalo Persijancima mogućnost da kontrolišu široke oblasti sve do Korinta, a posebno im je dalo mogućnost napada na Atinu. Iako pobednici Persijanci su pretrpeli gubitak morala zbog teških gubitaka. Ta bitka je deo Grčko-persijskih ratova.

Pozadina

Godinama se Kserks I, kralj Persije pripremao da nastavi rat protiv Grka. To je bio rat, koji je započeo njegov otac Darije Veliki. Dopremio je ogromnu vojsku i mornaricu u Malu Aziju 484. p. n. e.. Napravio je most od brodova da se pređe Helespont (Dardanele). Da bi se suprotstavili Persiji formira se savez grčkih gradova-država pod vodstvom Sparte, koja je imala najbolje trenirane i opremljene vojnike u Grčkoj. Znajući ishod bitke unapred, spartanski kralj Leonida je uglavnom odabrao vojnike, koji su već imali unuke. Spartanci su znali da je sudelovanje u toj bici sigurna smrt, jer su Persijanci bili daleko brojniji.

Zbog defanzivnog terena, planinski klanac Termopile (u prevodu sa grčkog „topla vrata") odabran je kao najpogodnije mesto za odbranu. Taj prolaz je bio toliko uzak da se dvoja bojna kola nisu mogla mimoići. S jedne strane je bila planina, a sa druge more. Duž tog planinskog prolaza bila su troja vrata, a kod centralnih vrata Grci su napravili mali zid, da se brane. U avgustu 480. p. n. e. 6.000 Grka (od kojih 300 Spartanaca) čekalo je persijsku armiju, koja je bila 30 puta brojnija.

Bitka kod Plateje

Bitka kod Plateje, avgusta 479. p. n. e. bila je bitka saveza grčkih polisa i Persije. To je bila bitka za sam opstanak grčkih polisa, pa su prikupili dovoljno veliku vojsku i pobedili. Posle bitke kod Plateje persijska armija se povlači u Malu Aaziju i time se završavaju Grčko-persijski ratovi. Nikad više Persija nije pokušala invaziju Grčke.

Pozadina

Posle bitke kod Salamine, Kserks I se vraća u Persiju, a u Grčkoj ostavlja Mardonija na čelu okupacionih persijskih trupa.

Mardonije je nudio Atinjanima samostalnu autonomnu vladu i persijsku pomoć u obnovi grada. Atinjani su takav sporazum odbijali i tražili su pomoć Sparte u nastavku ratovanja. Međutim Spartanci su bili više zainteresovani za odbranu Peloponeza.

Suparništvo sa Atinom

Posle konačne pobede nad Persijancima kod Plateje i Mikale, Sparta se našla u jakom suparništvu sa Atinom. Atina koja je posle Salaminske bitke izrasla u najsnažniju pomorsku silu u Antičkoj Grčkoj, počela je parirati Sparti za prevlast u helenskom svetu. Godine 478. p. n. e. posle afere sa spartanskim kraljem Pausanijom, Sparta zajedno sa svojim peloponeskim saveznicima istupila je iz opštehelenskog saveza i te godine formiran je Delski savez na čelu sa Atinom. Zbog uspeha Atine na moru protiv Ahemenidskog carstva, Delski savez se pretvorio u Atinsku pomorsku imperiju i pojačao položaj Atine u helenskom svetu.

Godine 464. p. n. e. u Sparti je izbio snažan zemljotres u kome je izgubilo život oko 1000 Spartanaca. To je dovelo do velikog ustanka helota, čime je krenuo Treći mesenski rat. Sparta koja je držila pod opsadom tvrđavu Itomu, zatražila je pomoć od Atine. Atina je uputila pomoć Sparti, sa 4000 hoplita na čelu sa prospartanski nastrojenim Kimonom. Međutim posle izvesnih neuspeha, Spartanci su zatražili od Atinjana da odu. Posle dve godine ugušen je mesenski ustanak i okončao se Treći mesenski rat.

Naglo jačanje Atine i njeni vojni uspesi protiv Persije su pojačali njen položaj. Ona je ubrzo postala najjača pomorska sila u istočnom Mediteranu, koje je imala izuzetno veliki uticaj na njene saveznike. To je dovelo do sukoba nižih razmera izmeću Atine i Sparte. Ti sukobi su bili Prvi peloponeski rat i Drugi sveti rat, koji su vođeni između Sparte, Atine i njihovih saveznika. Godine 457. p. n. e. Sparta je porazila Atinu u bici kod Tanagre, u Beotiji. Godine 449. p. n. e. došlo je do sukoba izmeću Atine i Sparte zbog Apolonovog hrama u Delfima, međutim taj rat je prošao bez većih posledica. Godine 446/445. p. n. e. potpisan je Tridesetogodišnji mir izmeću Atine i Sparte koji je izdržao nešto manje od petnaest godina.

Peloponeski rat

Glavni članak: Peloponeski rat

Delski i Peloponeski savez uoči rata, 431. p. n. e.

Peloponeski rat (Starogrčki Πελοποννησιακός Πόλεμος) (431. p. n. e. - 404. p. n. e.) je bio dugotrajni oružani sukob u Antičkoj Grčkoj između Delskog i Peloponeskog saveza. Delski savez je bio predvođen Atinom, dok Peloponeski savez je bio predvođen Spartom. Rat je počeo 431. p. n. e. između Atine i Sparte i završio se porazom Atine, 404. p. n. e. kada je Sparta ispostavila svoju dominaciju na Helenskim svetom. Razmere Peloponeskog rata su bile veće od bilo kog rata koji se dogodio do tada u helenskom svetu, i na taj način mnogi istoričari ga nazivaju Antičkim Svetskim Ratom. Razlozi rata ležali su u suparništvu izmeću Atine i Sparte tokom perioda posle grčke pobede nad Persijancima kod Plateje kada je Atina izrasla u veliku pomorsku silu i zabeležila niz pobeda protiv Ahemenidskog carstva. To je omogućilo Atini da postane vodeća sila u grčkom svetu i uzdrma dominaciju Sparte koja se smatrala do tada najvećom vojnom silom u Antičkoj Grčkoj. Pomorska ekspanzija, kao i kulturni i ekonomski procvat Atine tokom 5. veka p. n. e. nije prošao nezapažen od strane Sparte. Atina pod vođstvom ličnosti poput Temistokla i Kimona, a kasnije i Perikla, doživela je svoj najveći procvat u tom periodu koji je kasnije ostao poznat kao zlatno doba Atine. Naglo jačanje Atine je dovelo do povremenih sukoba između Delskog saveza koji se bio pretvorio u Atinsku imperiju i Peloponeskog saveza. Ti sukobi su se završili Tridesetogodišnjim mirom, 446/445. p. n. e. koji je priznao ravnotežu sile između Atine i Sparte u Grčkoj. Međutim neprekidni sporovi između država-članica dveju saveza su doveli do manjih sukoba koji su se rasplamsali u veliki opštehelenski rat, 431. p. n. e.

Peloponeski rat je uglavnom podeljen na četiri istorijska perioda koja se dosta razlikuju između sebe. Prvi period je takozvani Arhidamov rat koji je trajao od 431. p. n. e. do 421. p. n. e. kada je potpisan Nikijin mir. Taj deo rata je dobio ime po spartanskom kralju koji je izvršio invaziju na Atiku, predvodeći Peloponesku vojsku. Drugi deo rata je bio takozvani, Srednji rat koji je trajao od 420. p. n. e. do 415. p. n. e. i vodio se između saveza Atine, Argosa i pojedinih gradova Peloponeza protiv Sparte. Treći deo Peloponeskog rata, se odvijao uglavnom na Siciliji tokom katastrofalnog Atinskog pohoda u južnoj Italiji, i gotovo kompletnom uništenju atinske ekspedicije. Četvrti i poslednji deo rata je bio takozvani Dekelijski ili Jonski rat koji se odvijao uglavnom na Egejskom moru i na obalama Male Azije. On je dobio ime po dekelijskom utvrđenju na severozapadu Atike, gde su se Spartanci utvrdili tokom 413. p. n. e. i po oblasti Joniji, na egejskim obalama Male Azije gde se odvijao veći deo ratnih operacija.

Arhidamov rat koji je trajao deset godina prekinut je mir iz 421. p. n. e. u kome je posredovao atinski general Nikija, i povratio status quo u Grčkom svetu posle deset godina neizvesnih borbi na kopnu i na moru koji su potvrdili atinsku superiornost na moru i peloponesku superiornost na kopnu. Nakon formiranja antispartanskog saveza od strane Argosa na Peloponezu, u kome se uključila i Atina, došlo je do sukoba između tog saveza i Sparte, u kojoj su Spartanci odneli pobedu. Atinski vojni pohod na Siciliju bio je koban i završio se katastrofom 413. p. n. e. kada je uništena atinska vojska od strane Sirakuze i Spartanaca. Spartanci su iste godine utvrdili Dekeliju na severozapadu Atine i preuzeli potpunu kontrolu nad Atikom. Uprkos, oligarhijskom prevratu 411. p. n. e. u Atini, i konstantnim porazima Atina je uspela da se oporavi i da više puta pobedi Peloponesku flotu, koja se bila sagradila uz pomoć Persije. Međutim pod vođstvom admirala Lisandra, Spartanci će zadati odlučujući udarac Atinjanima, 405. p. n. e. u mestu Egospotami i sledeće godine primoraće Atinu na predaju.

Peloponeski rat je bez svake sumnje bio najveći rat Klasične Grčke i onaj koji je sudbonosno oslabio njegove učesnike. Taj rat se često smatra događajem koji je označio kraj Klasične Grčke, čije je slabljenje dovelo do propada grada-države i otvorila put za potonju dominaciju helenskog sveta u 4. veku p. n. e. od strane Tebe, ali uglavnom od strane Makedonije.

Sažetak

Rat se, generalno, može podeliti u tri faze:

• Prva faza je trajala deset godina, od 431. p. n. e. do 421. p. n. e. Karakterisana je kopnenim prodorima Peleponeskog saveza na Atiku i pustošenjem atinske zemlje. Atinjani, vođeni Periklom, su izabrali da ne ulaze u direktan sukob sa nadmoćnom dorskom vojskom, već su se oslonili na svoju flotu kojom su napadali obale Peloponeza i trudili se da ometu trgovinu Korinta sa Sicilijom. Taj period je obeležen i pojavom kuge, usled koje je Atina izgubila četvrtinu svoje stanovništva i trećinu hoplita. Prva faza je okončana Nikijinim mirom 421. p. n. e.

• Druga faza je trajala, takođe, deset godina od 421. p. n. e. do 411. p. n. e. Najvažniji događaj je atinski pohod na Siciliju (415. p. n. e.), pre svega protiv grada Sirakuze. Ekspedicija se, posle pomorskog poraza u sirakuškoj luci, završila i katastrofom kopnene vojske. Atinske snage su izgubile preko 200 brodova i 35.000 hoplita. Posle poraza Atina se našla u očajnom položaju, bez novčanih rezervi i sa sve nepouzdanijim saveznicima. Vrhunac krize predstavlja oligarhijski prevrat koji na vlast dovodi tzv. Veće od četiri stotine i otvoren raskol prevratnika sa flotom i vojskom stacioniranom u Joniji.

• Treću fazu (od 411. p. n. e. do 404. p. n. e.) odlikuju borbe za kontrolu Helesponta, preko koga se vršio uvoz žita i drvne građe iz oblasti oko Crnog mora. Tokom poslednjih sedam godina, atinska flota je očajnički branila konvoje. Iako su Atinjani imali znatnih uspeha u bitkama kod Abida, Kizika i Arginusa, podlegli su poslednjoj bici kod Egospotama 405. p. n. e.

Rat se završio 404. p. n. e. kapitulacijom Atine. Flota je zaplenjena, zidovi koji su spajali grad sa Pirejom, trgovačkom i ratnom lukom su srušeni, a prekomorski posedi su joj oduzeti.

Uzroci rata

Prema Tukididu uzrok rata je strah od rasta atinske moći tokom 5 veka p. n. e. Tokom Grčko-persijskih ratova formiran je Delski savez nekoliko polisa da bi postojala i bila finansirana stalna mornarica, koja se može koristiti protiv Persije. Atina je bila najveći član saveza, a imala je i najveću mornaricu. Zbog toga Atina preuzima vođstvo saveza. Tokom sledećih dekada Atina pretvara Delski savez u atinsku imperiju. Neki članovi saveza su se s tim slagali, a neki su se bunili.

Postepeno sredstva namenjena odbrani od Persije počela su se koristiti za atinske projekte. Perikle je premestio središte saveza sa Dela u Atinu, a sredstva saveza su korištena i za gradnju Partenona.

Članovi Delskog saveza su postepeno gubili nezavisnost. Članovi lige su bili polisi oko Jonskog i Egejskog mora i oslanjali su se na brodove za trgovinu i odbranu od pirata i persijske flote. Kako se savez pretvarao u atinsku imperiju, članovi saveza su gubili nezavisnost, a tako su gubili i kontrolu nad svojim brodovima. Atina je tako nakupljala ogromnu mornaricu. Sparta, kao vođa Peloponeskog saveza i dotad neprikosnovena vojna sila u Grčkoj, počela je da gleda sa velikim podozrenjem jačanje Atine.

Neposredni povodi za rat su bile akcije Atine, kojima je pogađala Spartanske saveznike. Tako je atinska mornarica intervenirala u sporu između Korinta i Kerkire (Krfa), time što je sprečila Korint da osvoji Kerkiru u bici kod Sibote. Atina je takođe zavela sankcije protiv spartanskog saveznika Megare.

Spartanska hegemonija

Glavni članak: Spartanska hegemonija

Pobeda Sparte nad Atinom omogućila je lakonskoj državi da ispostavi hegemoniju nad Grčkom. Sparta je iskoristila tu priliku da bi zauzela persijske provincije u Maloj Aziji. U međuvremenu u Grčkoj, grčki polisi, nezadovoljni spartanskom politikom digli su ustanak protiv Sparte i tada je krenuo takozvani Korintski rat. Sparta je u tom ratu imala dosta uspeha na kopnu, koji međutim nisu bili odlučujućeg karaktera. Na moru Sparta je bila poražena u bici kod Knida od strane Atinsko-Persijanske flote, 394. p. n. e. Ta bitka je okončala spartansku prevlast na moru. Do mira je došlo 387. p. n. e. u kojoj je posredovao spartanski izaslanik Antalkida, čiji uslovi su bili postavljeni od strane Persije. Sparta u gradovima koje je držala pod kontrolom, imala je garnizone spartanske vojske kao i harmoste koji uz pomoć lokalnih oligarhija držali su vrhovnu vlast. To je izazvalo nezadovoljstvo kod mnogih bivših saveznika Sparte. To se naročito izjasnilo u Tebi gde je proteran Spartanski garnizon. Teba je ispostavila kontrolu nad Beotijom i došla u sukob sa Spartom. U odlučujućoj bici kod Leuktre, Jula 371. p. n. e. Spartanska vojska je potpuno potučena što je označilo kraj Spartanske hegemonije nad Grčkom.

Prevlast Sparte i Tebe

Kraj Peloponeskog rata učinio je Spartu gospodarom cele Grčke, ali uski vidokrug spartanskih elitnih ratnika nije se prilagodio toj ulozi. Tokom nekoliko godina demokratska stranka je povratila vlast u Atini i ostalim gradovima. Spartanske vođe su 395. p. n. e. oduzele službu Lisandru, pa je Sparta izgubila pomorsku nadmoć. Sparta je 387. p. n. e. zaprepastila grčko javno mnjenje zaključivši sporazum s Persijom kojim su Persijanci okružili grčke gradove u Joniji i na Kipru, tako poništavajući sto godina grčkih pobeda nad Persijom. Sparta je tada pokušala oslabiti moć njene bivše saveznice Tebe, što je dovelo do rata u kojem je Teba sklopila savezništvo sa starim neprijateljem, Atinom. Tebanske vojskovođe Epaminonda i Pelopida izvojevali su odlučujuću pobedu u bici kod Leuktre (371. p. n. e.).

Posledica te pobede bio je kraj spartanske i uspostavljanje tebanske nadmoći. Takođe je i Atina obnovila velik deo svoje prethodne moći. Prevlast Tebe bila je kratkog veka. Epaminondinom smrti kod Mantineje (362. p. n. e.) grad je izgubio svog najvećeg vođu, a njegovi naslednici učinili su veliku grešku započevši neuspešni desetogodišnji rat s Fokidom. Tebanci 346. p. n. e. su pozvali Filipa drugog Makedonskog da im pomogne protiv Fokiđana, te su tako po prvi put uvukli Makedonce u grčke poslove.

Propast Sparte

Gravira spartanskog admirala Lisandra.

Nakon poraza u bici kod Leuktre, 371. p. n. e. Sparta pada u duboku dekadenciju iz koje nije nikada uspela u potpunosti da se oporavi. Broj punopravnih spartanaca je bio opao na 600-700 osoba. Sledeće godine se Tebanska vojska pod vođstvom Epaminonde našla pred samom Spartom. Epaminonda je opustošio Lakoniju i oslobodio Mesenske helote. To je bio veliki udarac za Spartu koja više nije bila u stanju da povrati svoju prevlast, ne samo u Grčkoj već i na samom Peloponezu. Tokom 360-ih p. n. e. Teba je uspostavila svoju hegemoniju nad Grčkom. Godine 362. p. n. e. Teba je ponovo porazila spartansku vojsku u bici kod Mantineje, ali je zbog pogibije Tebanskog vojskovođe Epaminonda ova bitka označila kraj Tebanske prevlasti u Grčkoj. Godine 338. p. n. e. Sparta je odbila da se učlani u opštehelenski savez koji je formirao kralj Makedonije Filip II, kako bi napao Persiju. Makedonski kralj je te godine opustošio Lakoniju i oduzeo od Sparte, znatan deo njene teritorije. Godine 333. p. n. e. kralj Agis III uspostavio je spartansku kontrolu nad Kritom. Godine 331. p. n. e. Agis III je podgao ustanak protiv Makedonske hegemonije u Grčkoj, i iskoristivši Aleksandrov pohod u Aziju krenuo je u vojnu kampanju protiv Makedonije. Međutim, bio je teško poražen u bici kod Megalopolja tokom koje je i poginuo. Krajem 4. veka p. n. e. oko Sparte su sagrađena prva utvrđenja. Kralj Sparte Areus I je, imitirajući helenističke vladare, iskovao sopstveni novac sa svojim likom. Kralj Epira, Pir je napao Spartu 272. p. n. e. Spartanci su pružili odlučan otpor i napad epirskog vojskovođe je bezuspešno okončan. Sredinom 3. veka p. n. e. Sparta je bezuspešno učestvovala u Hremonedejskom ratu protiv Makedonije. Tokom 3. veka p. n. e. Likurgova agoga je bila kompletno zapuštena, i uprkos pobedi nad Pirovom vojskom, Sparta je bila samo bleda senka svoje prošlosti.

Preporod i pad Sparte

Novčić sa likom poslednjeg spartanskog kralja, Nabisa.

U drugoj polovini 3. veka p. n. e. Sparta je doživela kratkotrajan preporod. Na euripondintski tron Sparte je 244. p. n. e. stupio kralj Agis IV, koji je pokušao da izvede reforme kako bi spasio spartansku državu od propasti. U to vreme u Sparti je bilo svega 700 punopravnih Spartanaca. Međutim, Agisa su ubili njegovi politički protivnici koji su se suprotstavljali reformama. Oko 235. p. n. e. na Agijadski tron Sparte stupio je Kleomen III koji je nastavio reforme Agisa. On je izvršio preraspodelu obradivog zemljišta i napravio od Sparte značajnu vojnu silu. Kleomen je ušao u rat sa Ahajskim savezom, radi borbe za prevlast na Peloponezu. U bici kod Dimija, 226. p. n. e. Ahajci su bili odlučno pobeđeni i Sparta je povratila svoju dominaciju nad Peloponezom. Ahajski savez se našao u tako teškom položaju da je zatražio pomoć od Makedonije. U bici kod Selasije 222. p. n. e. kombinovane ahajsko-makedonske snage su odlučno porazile spartansku vojsku i primorale Kleomena na bekstvo. Tada je prvi put bila osvojena Sparta, koja ipak nije pretrpela velika razaranja. U Sparti je posle tri godine oligarhije, ponovo uspostavljena monarhija 219. p. n. e. Oko 207. p. n. e. vlast u Sparti je preuzeo Nabis, koji je tvrdio da je direktan potomak nekadašnjeg kralja Sparte Demarata. On je obnovio spartansku vojsku, kompletno utvrdio Spartu i sklopio savezništvo sa Makedonijom, kralja Filipa V. Kada je Makedonija pretrpela poraz od Rimske vojske, 197. p. n. e. u Kinoskefaleu, Sparta se našla u otvorenom sukobu sa Rimom i njegovim saveznikom Ahajskim savezom. Rimska vojska je uz pomoć Ahajskog saveza pod komandom Kvinkcija Flaminija opsela gradove Gitio i Spartu, 195. p. n. e. Posle žestokog otpora, spartanska vojska se predala u Gitiju. Nabis je takođe posle ogorčenog otpora predao Spartu kako bi spasio njeno stanovništvo. Sparta je tada konačno izgubila svoju političku nezavisnost i bila je vraćena na granice koje je imala tokom 8. veka p. n. e. Godine 192. p. n. e. Ahajci su potpuno razorili Spartu porobivši njeno stanovništvo, i silom je priključili Ahajskom savezu.

Rimska Sparta

Gravira Sparte iz 1831, delo Abela Blua.

Tokom Punskih ratova Sparta je bila saveznica Rimske republike. Kada su Rimljani zauzeli Spartu 195. p. n. e. ispoštovali su grad i nisu ga dirali, uprkos nastojanjima Ahajaca da se grad uništi. Rimljani su odredili da Sparta zadrži određeni deo samouprave kao protivteza Ahajskom savezu. Rimljani su formirali Ligu slobodnih Lakonaca, 194. p. n. e. u koju je pristupila većina gradova Lakonije osim same Sparte. U vreme rimskog doba, Sparta je zadržala i u nekoj meri obnovila svoje običaje i postala neka neobična vrsta turističke atrakcije za Rimljane. Pominje se da spartanski vojni kontingenti upotrebljavani kao specijalne jedinice rimske vojske. Godine 267./268. p. n. e. Spartu je opljačkalo i spalilo germansko pleme Herula. Godine 378. n. e. posle bitke kod Hadrijanopolja, jedna spartanska falanga je porazila jedan kontingent Vizigota. Godine 396. vizigotski kralj Alarih je nanovo spalio Spartu. Vizantijski izvori pominju da su neki delovi Lakonije ostali paganski, čak do 10. veka n. e. kada je izvršeno masovno pokrštenje stanovništva. Zanimljivo je da je baš na teritoriji Antičke Sparte doživela procvat Despotovina Mistre, koja je bila jedan od najvažnijih centara vizantijske civilizacije između 13. i 15. veka n. e. Moderna Sparta je sagrađena 1834. godine dekretom Grčkog kralja Ota.

Savremena Sparta

Početkom savremenog doba područje antičke Sparte zauzimalo je relativno malo selo koje je ležalo u senci Mistre, obližnjeg mnogo značajnijeg vizantijskog naselja. Godine 1834, posle grčkog rata za nezavisnost, kralj Oto Grčki je naredio da se izgradi grad na području Sparte i da nosi njeno ime. Grad je projektovan s namerom da postane jedan od najlepših grčkih gradova sa širokim bulevarima i parkovima. Danas je Sparta administrativno sedište prefekture Lakonije.

Sparta je centar poljoprivredne ravnice u dolini reke Evrote. Ona je lokalni centar za preradu voća kao što je limun i maslina.

Literatura

• Buck, Robert J (1998). Thrasybulus and the Athenian democracy: the life of an Athenian statesman. Historia, Heft 120. Stuttgart: F. Steiner. 
• Buckley, T. (2010). Aspects of Greek history 750–323 BC: a source-based approach (Second izd.). Taylor & Francis Group. ISBN 978-0-415-54977-6. 
• Davies, Norman (30. 9. 2010). Europe: A History (na jeziku: engleski). Random House. ISBN 978-1-4070-9179-2. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Ehrenberg, Victor (2002) [1973], From Solon to Socrates: Greek History and Civilisation between the 6th and 5th centuries BC (2nd izd.), London: Routledge, ISBN 978-0-415-04024-2 
• Forrest, W.G. (1968). A History of Sparta 950-192 B.C. New York; London: W.W. Norton. ISBN 0-393-00481-3. 
• Cartledge, Paul (1987). Agesilaos and the Crisis of Sparta. Baltimore: Johns Hopkins University Press. 
• Green, Peter (1998), The Greco-Persian Wars (2nd izd.), Berkeley: University of California Press, ISBN 0-520-20313-5 
• Pechatnova, Larisa (2001). A History of Sparta (Archaic and Classic Periods). Gumanitarnaя Akademiя. ISBN 5-93762-008-9. Arhivirano iz originala 17. 10. 2021. g. Pristupljeno 25. 07. 2023. 
• Plutarch (1874), Plutarch's Morals, Plutarch, Translated from the Greek by several hands. Corrected and revised by. William W. Goodwin, PH. D., Boston, Cambridge 
• Plutarch (1891), Bernardakis, Gregorius N., ur., Moralia, Plutarch (na jeziku: grčki), Leipzig: Teubner