Pređi na sadržaj

Kognitivna psihologija

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Deo serije o
Psihologiji
Osnovni tipovi
Primenjena psihologija
Psihološki procesi
Psihologija po državama

Kognitivna psihologija je oblast psihologije koja proučava saznajne strukture, procese, stanja i funkcije kao što su opažanje, pažnja, učenje, pamćenje, zaboravljanje, svest, govor, mišljenje, odlučivanje, san... U oblasti kognitivne psihologije njene različite podoblasti i aspekte izučavaju različite discipline.[1]

Kognitivna psihologija je nastala 1960-ih u prekidu od bihejviorizma, koji je od 1920-ih do 1950-ih smatrao da su neuočljivi mentalni procesi izvan područja empirijske nauke. Do ovog preloma došlo je pošto su istraživači u lingvistici i kibernetici, kao i primenjenoj psihologiji, koristili modele mentalne obrade da objasne ljudsko ponašanje. Rad izveden iz kognitivne psihologije integrisan je u druge grane psihologije i razne druge moderne discipline poput kognitivne nauke, lingvistike i ekonomije. Domen kognitivne psihologije se preklapa sa onim kognitivne nauke, koja ima više interdisciplinarni pristup i uključuje studije neljudskih subjekata i veštačke inteligencije.[1]

Predmet istraživanja

[uredi | uredi izvor]

U svom današnjem obliku, kognitivna psihologija nastaje pedesetih godina 20. veka, da bi već sredinom šezdesetih godina, Urlik Najser, jedan od savremenih pionira u oblasti istraživanja kognitivnih procesa, dao prvo aktuelno određenje predmeta kognitivne psihologije koje je i danas aktuelno. Po njemu, kognitivna psihologija se bavi proučavanjem procesa koji se obavljaju na podacima dobijenim iz čula. Ti podaci se transformišu, sažimaju, obrađuju, skladište i pobuđuju, prolaze kroz različite faze obrade.

U najširem smislu, predmet kognitivne psihologije su mentalni procesi odraslog, normalnog pojedinca.[2] Ovako određen predmet moguće je suziti na sledeće probleme:

  • na koji način se primaju, odabiru i osmišljavaju informacije o spoljašnjem svetu
  • kako su sve te informacije uskladištene u pamćenju
  • kako se koriste u rešavanju različitih vrsta složenih ili manje složenih problema

Istorijski razvoj

[uredi | uredi izvor]

Filozofski, promišljanja ljudskog uma i njegovih procesa postoje od vremena starih Grka. Godine 387. p. n. e., poznato je da je Platon sugerisao da je mozak sedište mentalnih procesa.[3] Godine 1637, Rene Dekart je izjavio da se ljudi rađaju sa urođenim idejama i razradio je ideju dualizma uma i tela, koja je postala poznata kao dualizam supstancije (u osnovi ideja da su um i telo dve odvojene supstance).[4] Od tog vremena, tokom 19. veka vodile su se velike rasprave o tome da li je ljudska misao bila isključivo iskustvena (empirizam), ili je uključivala urođeno znanje (racionalizam). Neki od učesnika u ovu raspravu su bili Džordž Berkli i Džon Lok na strani empirizma, a Imanuel Kant na strani nativizma.[5]

Sa nastavkom filozofske rasprave, sredina do kraja 19. veka bila je kritično vreme za razvoj psihologije kao naučne discipline. Dva otkrića koja će kasnije igrati značajnu ulogu u kognitivnoj psihologiji su otkriće Pola Broka da postoje područja mozga koja su velikoj meri odgovorna za proizvodnju jezika,[4] i Karl Vernikovo otkriće područja za koje se smatra da je uglavnom odgovorno za razumevanje jezika.[6] Obe oblasti su naknadno formalno nazvane po svojim pronalazačima, a poremećaji u proizvodnji ili razumevanju jezika pojedinca usled traume ili malformacija u tim oblastima postali su uobičajeno poznati kao Brokova afazija i Vernikova afazija.

Od 1920-ih do 1950-ih, glavni pristup psihologiji bio je biheviorizam. U početku su njegovi pristalice posmatrale mentalne događaje kao što su misli, ideje, pažnja i svest kao neprimetne, dakle izvan sfere nauke o psihologiji. Jedan od pionira kognitivne psihologije, koji je radio izvan konvencionalnih granica biheviorizma (intelektualnih i geografskih), bio je Žan Pijaže. Od 1926. do 1950-ih i do 1980-ih on je proučavao misli, jezik i inteligenciju dece i odraslih.[7]

Sredinom 20. veka pojavila su se tri glavna uticaja koja će nadahnuti i oblikovati kognitivnu psihologiju kao formalnu školu mišljenja:

  • Razvojem nove tehnologije ratovanja tokom Drugog svetskog rata istkla se potreba za većim razumevanjem ljudskih performansi. Problemi poput toga kako najbolje obučiti vojnike za upotrebu nove tehnologije i kako se baviti pitanjima pažnje dok su pod prisilom, postali područja koja su važna za vojno osoblje. Biheviorizam je pružio malo ili nimalo uvida u ove stvari. Delo Donalda Broadbenta je integrisalo koncepte iz istraživanja ljudskih performansi i nedavno razvijene teorije informacija, i time stvorilo mogućnosti novih pristupa u ovoj oblasti.[5]
  • Razvoj informatike doveo bi do povlačenja paralela između ljudske misli i računarske funkcionalnosti računara, otvarajući potpuno nova područja psihološke misli. Alen Njuvel i Herbert Simon proveli su godine razvijajući koncept veštačke inteligencije (AI), a kasnije su radili sa kognitivnim psiholozima na implikacijama veštačke inetligencije. To je podstaklo konceptualizaciju mentalnih funkcija oblikovanih na način na koji su računari rukovali stvarima kao što su skladištenje i pronalaženje memorije,[5] a otvorilo je važan uvod u kognitivizam.
  • Kritika biheviorizma i opštije empirizma Noama Čomskog iz 1959. godine[8] pokrenula je ono što će postati poznato kao „kognitivna revolucija“. Unutar psihologije, u kritici biheviorizma, J.S. Bruner, J.J. Gudnov & G.A. Ostin napisali su „studiju razmišljanja” 1956. godine. G.A. Miler, E. Galanter i K. Pribram su napisali svoje čuvene „Planove i strukturu ponašanja” 1960. godine. Iste godine Bruner i Miler su osnovali Harvardski centar za kognitivne studije, koji je institucionalizovao revoluciju i pokrenuo polje kognitivnih nauka.
  • Formalno priznavanje polja podrazumevalo je uspostavljanje istraživačkih institucija poput Centra za obradu ljudskih podataka Džordža Mandlera 1964. Mandler je opisao poreklo kognitivne psihologije u članku iz 2002. godine u časopisu Žurnal istorije behavioralnih nauka.[9]

Ulrik Najser je uveo pojam „kognitivna psihologija“ u uobičajenu upotrebu svojom knjigom Kognitivna psihologija, objavljenom 1967. godine.[10][11]

Počeci empirijskih ispitivanja kognitivnih procesa

[uredi | uredi izvor]
Vilhelm Vunt, nemački psiholog koji se danas smatra "ocem psihologije",

Empirijska istraživanja uma su započela i pre zvaničnog nastanka psihologije kao nauke. Na početku 19. veka, Johanes Miler je otkrio zakon specifične energije nerava. Herman fon Helmholc je ustanovio brzinu prostiranja nervnog impulsa, a Ernst Hajnrih Veber je stvorio Veberov psihofizički zakon. Gustav Fehner je stvorio Fehnerov psihofizički zakon. Nijedan od ovih naučnika nije bio psiholog u današnjem smislu te reči, Miler i Veber su bili fiziolozi, Helmholc je dao značajne doprinose u oblasti fiziologije, a Fehner je bio fizičar. Iako su njihova istraživanja od fundamentalnog značaja za psihologiju, tek će osnivanjem laboratorije u Lajpcigu, od strane Vilhelma Vunta, psihologija započeti sa svojom naučnom istorijom.[12]

Izdvajanje psihologije kao zasebne nauke

[uredi | uredi izvor]

Istraživanja Milera, Helmholca, Vebera i Fehnera predstavljauju metodološku i empirijsku osnovz uz koje će se razviti eksperimentalna psihologija.[12]

Rezultati istraživanja Helmholca o brzini nervnog impulsa predstavljaju prve nalaze o ograničenjima čulnog aparata, što će postati jedan od centralnih problema savremene kognitivne psihologije. Od posebnog značaja su nalazi Vebera, koji je ustanovio da priraštaj u intenzitetu draži koji dovodi do prve jedva primetne promene u senzaciji stoji u konstantnom odnosu s intenzitetom prethodne draži. Fehner je kasnije Veberove nalaze uobličio u prirodni zakon, poznat pod nazivom Veber-Fehnerov zakon ili Fehnerov zakon, po kojem fizički i psihički kontinuum stoje u logaritamskom odnosu. Biće to početak psihofizičke i sistematskih ispitivanja pragova čulne osetljivosti.

Strukturalistički i funkcionalistički pristup psihičkim funkcijama

[uredi | uredi izvor]

Vihlelm Vunt osniva prvu eksperimentalnu laboratoriju u Lajpcigu 1879. godine, koja se danas uzima kao godina izdvajanja psihologije od filozofije. Prvi pravac psihologije bio je strukturalizam i strukturalisti su ispitivali kognitivne procese. Njihovo stanoviše je bilo da su složeni procesi svesti sastavljeni od elemenata i njihov cilj je bio da otkriju osnovne elemente i načine njihovog kombinovanja. Kao reakciju na strukturalizam i redukcionizam. U neposrednom iskustvu, smatra Vunt, dolazi do "stvaralačke sinteze" elemenata iz koje se generišu složeni procesi svesti. Strukturalisti su ispitivali kognitivne procese putem samoposmatranja, introspekcije, sa strogo kontrolisanim procedurama koji dovodi do nivoa naučnog metoda. Ovaj metod se primenjivao na "nižim" mentalnim procesima, poput senzacije, percepcije i pažnje. Takođe, Vunt smatra jezik ključem za razumevanje načina na koji funkcioniše um. Vuntova laboratorija u Lajpcigu je postala centar empirijskih istraživanja vezanih za probleme svesti, ali i mesto gde su se obučavali mladi istraživači.[12]

Vilijam Džejms je bio predstavnik funkcionalističke psihologije, koja je nastala kao reakcija na strukturalizam i koja je bila pod velikim uticajem rada Čarlsa Darvina, pogotovo njegove teorije o evoluciji. Njihov cilj je bio da otkriju adaptivni smisao mentalnih procesa i njihove funkcije. U Džejmsovoj knjizi iz 1890. godine, Principi psihologije, spominje se po prvi put podela memorija, na primarnu, koja sadrži trenutni sadržaj svesti i sekundarnu, koja sadrži trajno, pohranjeno iskustvo i znanje o svetu.[13][12]

Herman fon Ebinghaus se danas smatra utemeljivačem psihologije pamćenja. On je u toku svog života sproveo nekoliko istraživanja koja se smatraju prvim empirijskim istraživanjima pamćenja i zaboravljanja, a metod koji je koristio jeste pamćenje besmislenih slogova, koji se i danas koristi. Po njemu je nazvana krivulja zaboravljanja, koja predstavlja količinu zapamćenog u funkciji vremena i koja je i danas aktuelna.[12]

Bihejvioristička revolucija

[uredi | uredi izvor]
Džon Votson, predstavnik psihološkog sistema bihejviorizam.

Džon Votson, predstavnik bihejviorizma, objavljuje 1913. svoju knjigu Psihologija kako je vidi bihejviorista, gde je psihologija objektivna i prirodna nauka. On govori kako je introspekcija subjektivna i kako ne može biti metod psihologije i kako fenomeni stare psihologije nisu predmet istraživanja bihejvioralne psihologije. Predmet je isključivo ponašanje, jer se jedino ono može objektivno posmatrati i meriti, a svest i "mentalistički" pojmovi se izbacuju iz psihologije. U bihejviorizmu je osnovni metod eksperiment, a pojmovi su operacionalno (veoma precizno) definisani.[14][12]

Bihejviorizam se uvek odlikovao izuzetnom metodološkom i konceptualnom strogošću. U eksperimentalnim uslovima se ponašanje uvek izaziva kontrolisanom stimulacijom, a zavisna varijabla je reakcija na takvu stimulaciju. Osnovna shema ranog, klasičnog bihejviorizma jeste S-R (veza između stimulusa i reakcije). Edvard Tolman menja osnovnu S-R shemu u S-O-R shemu, gde O predstavlja organsku varijablu, odnosno unutrašnje stanje organizma.

Uvođenje ove varijable predstavlja značajno odstupanje od ortodoksnih stavova klasičnog bihejviorizma, pošto organska varijabla tada nije bila dostupna spoljašnjem posmatranju. Početkom pedesetih godina, Čarls Ozgud formuliše toeriju meditacije kojom iz bihejviorističke perpsektive pokušava da objasni nastanak pojmova,[15] a sredinom pedesetih godina, B. F. Skiner izlaže bihejvioristički pristup jeziku.[16] [12]Tokom četrdeset godina dominacije u američkoj eksperimentalnoj psihologiji, bihejviorizam je evoluirao od rigidnog pristupa koji je drastično suzio opseg fenomena koje je moguće istraživati, do tačke u kojoj su predmet ispitivanja postali viši kognitivni procesi.[12]

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ a b Trebješanin, Ž. (2018). Rečnik psihologije (peto izdanje). Beograd: Agape knjiga.
  2. ^ Mayer, R.E. (2001). Multimedia learning. New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-78749-
  3. ^ „Mangels, J. History of neuroscience”. Columbia.edu. Pristupljeno 2014-08-13. 
  4. ^ a b Malone, J.C. (2009). Psychology: Pythagoras to Present. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press. (a pp. 143, b pp. 293, c pp. 491)
  5. ^ a b v Anderson, J.R. (2010). Cognitive Psychology and Its Implications. New York, NY: Worth Publishers.
  6. ^ Eysenck, M.W. (1990). Cognitive Psychology: An International Review. West Sussex, England: John Wiley & Sons, Ltd. (pp. 111)
  7. ^ Smith, L. (2000). About Piaget. Retrieved from http://piaget.org/aboutPiaget.html Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. avgust 2019)
  8. ^ Chomsky, N. A. (1959), A Review of Skinner's Verbal Behavior
  9. ^ Mandler, G. (2002). Origins of the cognitive (r)evolution. Journal of the History of the Behavioral Sciences, 38, 339–353.
  10. ^ Neisser, U. (1967). Cognitive Psychology. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Neisser's definition on page 4.
  11. ^ „Remembering the Father of Cognitive Psychology”. APS Observer (na jeziku: engleski). 25 (5). 2012-04-27. 
  12. ^ a b v g d đ e ž Aleksandar Kostić (2006). Kognitivna psihologija. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd.
  13. ^ „Classics in the History of Psychology -- James (1890) Chapter 10”. psychclassics.yorku.ca. Pristupljeno 2021-07-08. 
  14. ^ Watson, J. B. (1913). „Psychology as the behaviorist views it”. Psychological Review. 20 (2): 158—177. doi:10.1037/h0074428. 
  15. ^ Weinreich, Uriel (1958). „Travels Through Semantic Space”. WORD (na jeziku: engleski). 14 (2-3): 346—366. ISSN 0043-7956. doi:10.1080/00437956.1958.11659675. 
  16. ^ de Lourdes R. da F. Passos, Maria (2012). „B. F. Skinner: The Writer and His Definition of Verbal Behavior”. The Behavior Analyst. 35 (1): 115—126. ISSN 0738-6729. PMC 3359847 Slobodan pristup. PMID 22942540. 

Literatura

[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Когнитивна_психологија&oldid=28328502”