Korisnik:Marko Račić/Pisanje5

Opština Berane
Zastava Grb
Administrativni podaci
Država	Crna Gora
Stanovništvo
—	24.645 (2023)
— gustina	57/km2
Geografske karakteristike
Vremenska zona	UTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST)
Površina	496 km2
Ostali podaci
Predsednik opštine	Božo Premović Demokrate ()
Pozivni broj	051
Registarska oznaka	BA
Veb-sajt	Opština Berane

Opština Berane je opština u Crnoj Gori. Jedna je od najvećih gradova na sjeveroistoku Crne Gore smještena u Gornjem Polimlju. Od 1949. do 1992. godine nosila je ime Ivangrad u čast narodnom heroju Ivanu Milutinoviću. Grad prema popisu iz 2011. ima 24.645 stanovnika.

Tokom srednjovjekovnog perioda, prostor današnjih Berana je bio poznat kao župa Budimlja, koja je imala izuzetan duhovni, politički i ekonomski značaj u velikožupanskoj Srbiji (kraj 11-početak 13. vijeka) Kraljevini Srbiji (1217-1345) i Srpskom carstvu (1345-1371). Do 1455. kada su Turci zauzeli grad, pripadao je srednjovjekovnoj Srbiji. Od Prvog srpskog ustanka do konačnog oslobođenja, borbe protiv Turaka su bile konstantne. Čuvene bitke su se vodile između 1825. i 1862. godine od kojih je najpoznatija Bitka na Rudešu vođena 7. aprila u kojoj su lokalni pobunjenici pobedili. Berane je konačno oslobođeno 1912. godine kada konačno ulazi u sastav Crne Gore. Grad je dijelio sudbinu sa državama u kojim se nalazio i teško je oštećen u oba Svetska rata. Pod imenom Ivangrad, doživljavao je prosperitet i rast stanovništva postajući jedan od jugoslovenskih industrijskih centara. Iako građanski rat nije zahvatio tadašnju SR Jugoslaviju, imao je uticaj i na sam grad čija je industrija propala što se odrazilo na odliv stanovništva.

Danas, Berane zajedno sa opštinom i ostatkom severa države, jedno je od najsiromašnijih mesta u Crnoj Gori tako da većina stanovnika živi u teškim uslovima. Uprkos tome, grad je ostao i dalje važan obrazovni, medicinski, verski i sportski centar proizvodeći mnoge uspešne pojedince u tim kategorijama. U njemu se nalazi 13 osnovnih škola, četiri srednje škole i četiri institucije višeg obrazovanja. Berane je povezano sa ostatkom zemlje sa dva magistralna puta. U njemu se nalazi ugašeni aerodrom koji i dalje nije u upotrebi uprkos mnogim najavima o mogućoj revitalizaciji. Godine 2012, grad je obeležio 150 godina svog zvaničnog postojanja i 100 godina od pridruženja Crnoj Gori.

Geografija

Reljef i položaj

Berane se nalazi na krajnjem sjeveroistoku današnje Crne Gore između planine Bjelasice na zapadu, Cmiljevice na istoku, Tivranske klisure na sjveru i Sutjeske i Previje na jugu. Prostor Berana spada u najstarija kopna Crne Gore čije se formiranje odigralo tokom alpske orogene faze, a oblikovanje u sadašnjim konturama uglavnom dejstvom spoljašnjih sila.

Beranska kotlina duga je 10km i široka do 4.5km. Sredinom kotline protiče Lim dijeleći je na dva jednaka dijela. Rijeka Lim je najveći vodeni tok sjeveroistočne Crne Gore i po dužini toka i po količini vode. Na području Berana zastupljena su jezera isključivo glacijalnog porijekla. Nalaze se na planini Bjelasici a to su: Pešića jezero, Šiško jezero i Ursulovačko jezero. Dolinsko dno je na nadmorskoj visini između 650m i 750m. Berane ima biljni svijet umjereno-kontinentalne i planinske klime i on se smjenjuje prema visinama, kako se smjenjuju ovi klimatski tipovi.

Klima

u Beranama su zastupljena dva klimatska tipa: umjereno kontinentalni (župski) i planinski (alpski) tip klime. Srednja godišnja temperatura vazduha je 10.70C. Najtopliji mjesec je jul sa prosječnom temperaturom vazduha od 20.70C, a najhladniji je januar sa prosječnom temperaturom od -0.40C. Prosječna godišnja količina padavina kreće se oko 884mm.

Klima Berane (1961–1990, ekstremi 1950–današnjica)
Pokazatelj \ Mesec	.Jan.	.Feb.	.Mar.	.Apr.	.Maj.	.Jun.	.Jul.	.Avg.	.Sep.	.Okt.	.Nov.	.Dec.	.God.
Apsolutni maksimum, °C (°F)	18,8 (65,8)	24,1 (75,4)	26,5 (79,7)	31,6 (88,9)	33,9 (93)	35,2 (95,4)	38,4 (101,1)	40,4 (104,7)	36,8 (98,2)	32,3 (90,1)	24,1 (75,4)	20,2 (68,4)	40,4 (104,7)
Maksimum, °C (°F)	2,7 (36,9)	5,9 (42,6)	10,6 (51,1)	15,2 (59,4)	20,4 (68,7)	23,3 (73,9)	25,9 (78,6)	26,1 (79)	22,4 (72,3)	17,2 (63)	10,2 (50,4)	3,4 (38,1)	15,27 (59,5)
Prosek, °C (°F)	−2,0 (28,4)	0,7 (33,3)	4,5 (40,1)	8,7 (47,7)	13,4 (56,1)	16,4 (61,5)	18,3 (64,9)	17,7 (63,9)	14,0 (57,2)	9,2 (48,6)	4,3 (39,7)	−0,5 (31,1)	8,73 (47,71)
Minimum, °C (°F)	−5,9 (21,4)	−3,9 (25)	−0,9 (30,4)	2,7 (36,9)	6,4 (43,5)	9,5 (49,1)	10,9 (51,6)	10,3 (50,5)	7,5 (45,5)	3,4 (38,1)	0,0 (32)	−4,2 (24,4)	2,98 (37,37)
Apsolutni minimum, °C (°F)	−28,3 (−18,9)	−26 (−15)	−18,6 (−1,5)	−9,2 (15,4)	−4,2 (24,4)	0,2 (32,4)	1,2 (34,2)	2,2 (36)	−6,1 (21)	−7,7 (18,1)	−19,8 (−3,6)	−22,7 (−8,9)	−28,3 (−18,9)
Količina padavina, mm (in)	82,7 (3,256)	65,5 (2,579)	63,1 (2,484)	81,9 (3,224)	70,9 (2,791)	71,6 (2,819)	60,5 (2,382)	60,6 (2,386)	66,3 (2,61)	74,9 (2,949)	114,9 (4,524)	100,4 (3,953)	913,3 (35,957)
Dani sa padavinama (≥ 0.1 mm)	12	11	12	13	13	13	10	9	9	9	14	14	139
Relativna vlažnost, %	83	78	73	70	70	71	69	70	76	78	81	85	75,3
Izvor: Hidrometeorološki zavod Crne Gore

Istorija

Od mlađeg kamenog doba (neolita) do savremenog doba, u društveno-ekonomskom razvitku teritorije na kojoj je nastalo Berane, može se razlikovati pet glavnih perioda: praistorija, vrijeme rimske uprave, period razvitka srpske srednjovjekovne države, tursko osvajanje i vlast i period od Prvog balkanskog rata i današnjica.

Praistorija

Na osnovu ostataka materijalne kulture, predmeta pronađenih sistematskim arheološkim istraživanjima na lokalitetima: Kremenštica (Petnjik), Beran-krš (Beranselo), Gradac (Budimlja) i Minina pećina (Donja Ržanica), može se zaključiti da se život u periodu neolita odvijao u dužem vremenskom razdoblju na ovom prostoru. Dokazi za ovakvu tvrdnju su kulturni slojevi na lokalitetu Beran-krš. Muzejski predmeti koji svjedoče o načinu života neolitskog čovjeka su: kremeni odbici, kamene sjekire, žrvnjevi, figurine, keramički sudovi i keramički tegovi. Ovi predmeti pripadaju vinčanskoj grupi, koja je vezana za unutrašnjost Balkana i vremenski period od 4500. do 3000. godine p.n.e. Na ovom području nije do sada pronađeno oružje i oruđe od bakra, koje pripada prelaznom periodu od neolita u bronzano doba. Na lokalitetu Rudeš u selu Budimlja pronađeni su materijalni ostaci artefakta iz bronzanog doba: bronzana sjekira „Kelt“ sa kalupom za livenje, dva bronzana mača i bronzane grivne, a na lokalitetu Lisijevo polje pronađen je ćilibarski nakit.

Rimska uprava

Drugi period je period rimske vladavine. Nema pisanih izvora kada su Rimljani zauzeli teritoriju današnjih Berana, a na osnovu datovanja ostataka materijalne kulture pretpostavlja se da su ovu oblast osvojili sredinom I vijeka nove ere. Osvajanjem ove teritorije od strane Rimske imperije ona je ušla u sastav rimske provincije zvane Dalmacija, a podjelom ove provincije 297. godine ova oblast je pripala provinciji poznatoj pod imenom Prevalis. Rimljani su uspostavili novo odgovarajuće upravno uređenje i novu privredno-ekonomsku organizaciju. Ovo dovodi do afirmacije rimskog načina života. Sve ovo je iziskivalo primjenu urbanih i građevinskih elemenata rimske civilizacije, izgradnje u kamenu i opeci, za to vrijeme savremenih komunalnih uređaja. Najpoznatiji lokaliteti iz ovog perioda nalaze se u selima: Budimlja, Dolac i Lužac. U ataru sela Lužac se nalaze ostaci utvrđenja rimskog vojnog logora – kastrum, gdje su boravile veće rimske vojne jedinice, legije. Rimljani su ovakva vojna utvrđenja podizali da bi štitili svoja naselja i trgovačke puteve. Poznata trasa trgovačkog puta, koju su koristili Rimljani, vodila je od Primorja preko Brizinimiuma, pa kanjonom Cijevne, do današnjih varoši Gusinje i Plav. Jedan krak ovog puta je preko planine Čakor išao na današnji grad Peć i dalje, a drugi niz rijeku Lim do današnjih Berana. Od Berana, jedan krak puta išao je preko Gradca za Rožaje (trgovište), a drugi krak niz Lim ka Kolovratu rimskog naselja. Iz ovog perioda je na lokalitetu Budimlja pronađena civilna građevina Vila rustika (Villa rustica), sa kupatilom i pomoćnim objektima. Na osnovu ovih otkrića da se zaključiti da su Rimljani vojne objekte podizali na lijevoj obali Lima, a civilne na desnoj.

Srpska srednjevjekovna država

Treći period istorijskog trajanja beranske kotline otpočeo je u VII vijeku. Tada dolazi do korjenitih promjena, koje nastaju doseljavanjem Južnih Slovena na Balkansko poluostrvo, a samim tim i u Beransku kotlinu. Na osnovu pisanih izvora i ostataka materijalne kulture, može se izvesti zaključak da je teritorija Beranske kotline, već od sredine VII vijeka, bila naseljena slovenskim življem. Na teritoriji Gornjeg Polimlja naselilo se slovensko pleme Srbi. Naseljavanjem srpskog stanovništva formiralo se nekoliko župa u dolini Lima. Najznačajnija od njih je bila župa Budimlja. U XII vijeku župa Budimlja dobija sve značajnije mjesto u društveno-ekonomskom, administrativnom, a posebno u duhovnom životu srpske srednjovjekovne države. Potvrdu o značaju koji je imala župa Budimlja u srpskoj srednjovjekovnoj državi predstavlja i to što je župan Prvoslav, sin župana Tihomira i sinovac velikog župana Nemanje, podigao manastir Đurđevi Stupovi. Ovaj manastir je 1219. godine postao sjedište episkopije koju je uspostavio Sava Nemanjić, dobijanjem pune kanonske autokefalnosti Srpske Pravoslavne Crkve. Na teritoriji župe Budimlja su u ovom periodu, pored manastira Đurđevi Stupovi, podignuti i manastiri/crkve u Šudikovi, Kaludri, Uroševici, Lubnicama i Polici. Budimska episkopija je nešto kasnije uzdignuta na viši stepen mitropolije.

U današnjoj Beranskoj kotlini, a srednjovjekovnoj župi Budimlja, postajala su dva grada: Gradac i Bihor. Gradac se nalazio na brežuljku iznad današnjeg sela Budimlja i razvijao se kao tipičan srednjovjekovni grad, s tvrđavom na vrhu uzvišenja i podgrađem u podnožju. Srednjovjekovni grad Bihor je bio smješten na brdu iznad sela Bioče. On je bio tipično utvrđenje sa vojnom posadom.

Turska vlast

Što se tiče Gornjeg Polimlja, Beranska kotlina je definitivno, kroz čitavu dosadašnju istorijsku retrospektivu, centar istorijskih zbivanja. Kroz već pomenute periode, možemo zaključiti da je ovaj predio gravitirao čitavim Gornjim Polimljem i da je bio centar gotovo svih važnijih istorijskih zbivanja u ovim krajevima. Turci 1455. godine zauzimaju grad Bihor u Budimljanskoj župi, koja postaje carskih has. Ova sredina je bila gusto naseljena srpskim stanovništvom sve do sredine 17. vijeka, kada je ono žestoko stradalo u otporima turskom zulumu i dobrim djelom napustilo svoje ognjište, seleći se u druge krajeve i odlazeći, kao u velikim seobama Srba pod Crnojevićima i Jovanovićima (Prva seoba Srba – 1690. godine; Druga seoba Srba – 1737. godine), do Save, Dunava i Južne Ugarske. Napuštenu zemlju Turci su dijelili islamizovanom stanovištvu čifčijskim sistemom, koji se u ovim krajevima zadržao sve do 1912. godine. Berane pod tursku vlast pada 1862. godine, kada se i odigrala jedna od najvećih bitaka na ovom području (Rudeška bitka). Neposrednu vlast na ovom području imale su porodice plavsko-gusinjskih aga i begova, Šabanagići i Redžepagići, a veoma su bili uticajni i bihorski Ćorovići.

Vodeću ulogu u srpskom narodu u oblasti Vasojevića u to vrijeme zauzima, i na njoj ostaje pune četiri decenije, Mojsije Zečević, iguman Đurđevih Stupova, jedan od najbližih saradnika Petra I (Cetinjskog) i Petra II Petrovića Njegoša. Za ovog igumana veže se i nastanak „Vasojevičkog zakona od 12 točaka“. Od vremena Prvog srpskog ustanka, pa sve do 1912. godine, borbe sa Turcima su bile neprestane, pogotovo u drugoj polovini 19. vijeka, kada se na čelo borbe stavio vasojevićki vojvoda Miljan Vukov.

Prvi balkanski rat - današnjica

Poslije žestokih borbi u Prvom balkanskom ratu, Berane je oslobođeno od Turaka 16. oktobra 1912. godine. Istovremeno je ovaj kraj priključen Kraljevini Crnoj Gori. Ovaj kraj je preživio teške dane pod austrougarskom vlašću u Prvom svjetskom ratu. Od 21. juna 1949. godine Berane se zvalo Ivangrad, po narodnom heroju Ivanu Milutinoviću, ali mu je 1992. godine vraćen izvorni naziv.

Privreda

Poslije Prvog svetskog rata u Beranama je bilo svega nekoliko zanatskih, trgovačkih i ugostiteljskih objekata. Vrlo malo postojećeg privatnog kapitala bilo je zainteresovano za eksploataciju prirodnih bogatstava. Prve dvije decenije poslije Drugog svjetskog rata karakteriše period obnove. Savremenim evropskim tokovima Ivangrad se priključio od 1959. godine. Međutim, zamajcem u beranskoj privredni se smatrao dan kada je počela sa radom Fabrika celuloze i papira, za čije pokretanje je opredeljujući uslov bilo šumsko bogastvo. Probni rad fabrike otpočeo je 13. 07. 1964. godine. S početkom probne proizvodnje i predajom fabrike na upravu radnom kolektivu, završen je period izgradnje fabrike i započeta nova faza – proizvodnja, zbog koje je fabrika i podignuta. Fabrika celuloze i papira bila je najvažniji industrijski objekat u republici. Radom fabrike u Ivangradu je povećan transport, proizvodnja u drvnoj industriji, trgovina i uopšte privreda. Osim Fabrika celuloze i papira Berane je, ranije, u začetku moderne privrede, bilo prepoznatljivo i po drugim industrijskim gigantima: Fabrikom za proizvodnju cigle „Lim“ (podignuta 1936), Preduzeću drvne industrije „Lim“ (koje je otpočelo sa radom 1955. godine), Fabrikom kože „Polimka“ (koja je bila prva i u to vrijeme jedina fabrika za preradu kože u Crnoj Gori, a počela je da se gradi 1954. godine)… Osim ovih preduzeća, čijim radom je snažno pokrenuta moderna privreda u Beranama, naš grad je bio prepoznatljiv i po drugim oblicima krupnijeg privrednog organizovanja. Tako je godine 1947. u Beranama osnovan „Transpred“ (kasnije „Ivangrad prevoz“ i na kraju AD „Jugoprevoz“), a Vlada Crne Gore je 23. 08. 1945. godine osnovala Zemaljsko opšte trgovinsko preduzeće ZOTPRED, koje je formiralo svoja stovarišta i otvorilo prodavnice u Beranama, koje se, 1954. godine, reorganizovalo u Trgovinsko preduzeće prehrambenom robom – „Jasikovac“.

Opšte društveno-ekonomske okolnosti, globalna, evropska i balkanska privredna recesija, nagli tranzicioni period i prelazak iz jednog u drugi, i drukčiji, društveno-ekonomski sistem, uslovili su privredno i industrijsko restrukturiranje, krupnijih razmjera, koje je zahvatilo bezmalo sva preduzeća na području Opštine Berane, pa i privredna društva čijim osnivanjem je beranska privreda i pokrenuta. Danas su ta preduzeća ili privatizovana ili su prestala sa radom, a privreda našeg grada je promijenila opšti tok. Danas privreda u našem gradu, pretežno, predstavlja privatni sektor, raznolikih profila: trgovina, razne vrste proizvodnji, turizam, ugostiteljstvo…

Saobraćaj

Udaljenost od većih centara: Podgorica 143km, Budva 200km, Beograd 415km, Skoplje 222km, Priština 160km, Sarajevo 244km, Udaljenost od železničkog saobraćaja je 36 kilometara. U Beranama postoji aerodrom koji nije aktivan.

Udaljenost od aerodroma: Podgorica /Golubovci (TGD) 155 km, Priština (PRN) 149km, Tivat (TIV) 230km, Beograd (BEG) 370km.

Kultura

JU Centar za kulturu Berane, osnovana 1960. godine (do 1973. godine ,,Dom kulture“), je osnovni nosilac kulture u Beranama. Predstavlja složenu ustanovu koja ostvaruje koncepcijski različite programe iz svih oblasti kulturno-umjetničkog stvaralaštva, kao i zaštitu i očuvanje kulturne baštine. U njenom sastavu su posebne organizacione jedinice: Spomen kuća ,,Vojvoda Gavro Vuković“, Narodna biblioteka ,,Dr Radovan Lalić“ koja raspolaže sa više od 26.000 jedinica bibliotečke građe i Služba za kulturno-umjetničku, scensku i bioskopsku djelatnost. U Centru za kulturu se organizuju i održavaju svi vidovi kulturno-umjetničkog stvaralaštva. Između ostalih, treba pomenuti tradicionalnu manifestaciju ,,Beransko kulturno ljeto“, koja traje od 1980. godine i sadrži različite programske sadržaje: pozorišne predstave, koncerte, promocije knjiga i književne večeri. Takođe se održavaju: Međunarodna likovna kolonija, Polimske književne staze, Opštinska i Državna smotra recitatora, Likovni konkurs, Opštinska smotra amaterskog dramskog stvaralaštva ,,Pozorišne čarolije“, Međunarodni pozorišni festival za djecu ,,Limsko srce“, Dani ruske kulture i drugi. Izdavačka djelatnost je takođe važan segment djelatnosti Centra za kulturu, pa se svake godine štampaju dva broja časopisa ,,Tokovi“, a izdaju se i publikacije istaknutih zavičajnih stvaralaca i naučnih radnika. Spomen kuća ,,Vojvoda Gavro Vuković“ izgrađena je između 1890. i 1900. godine, a od 2014. godine predstavlja posebnu organizacionu jedinicu Centra za kulturu. Kuća je sjedište diplomatskih i kulturnih dešavanja, a u njoj se organizuju i održavaju: izložbe slika, fotografija, skulptura, okrugli stolovi na različite teme, prijemi visokih zvaničnika iz svijeta kulture i politike. U kući je 2008. godine otvorena I Međunarodna Ljetnja škola za mlade diplomate ,,Gavro Vuković“, koja se održava u julu svake godine. Narodna biblioteka ,,Dr Radovan Lalić“ je opšteobrazovna ustanova, koja prikuplja, obrađuje, čuva i daje na korišćenje monografske publikacije i periodiku. Začeci biblioteke se javljaju krajem 19. i početkom 20. vijeka, a u periodu od 1878. do 1912. godine u Beranama je postojala Srpska čitaonica. Zbog balkanskih ratova, Prvog i Drugog svjetskog rata, biblioteka i čitaonica su nekoliko puta obustavljale i obnavljale rad. Nakon Drugog svjetskog rata, 1948. godine je obnovljena biblioteka. Do 1977. godine nosila je ime ,,Njegoš“, a od 1977. godine ,,Dr Radovan Lalić“. U svom sastavu ima prostorije za rad sa korisnicima bibliotečkih usluga i smještaj bibliotečkog fonda, čitaonicu i galeriju (u kojoj su smještene slike iz likovnog fonda umjetničkih kolonija i dva legata knjiga).

JU Polimski muzej Berane je osnovana 15. februara 1955. godine, kao regionalni muzej kompleksnog tipa za teritoriju Gornjeg Polimlja. Muzej je u početku bio smješten u zgradi prve svjetovne škole u ovim krajevima, kod manastira Đurđevi Stupovi, a od 1996. godine se nalazi u zgradi nekadašnjeg ,,Doma trezvenosti“, zadužbini kralja Aleksandra I Karađorđevića. Od 1973. do 1981. godine Polimski muzej je radio u okviru Centra za kulturu, a od tada opet radi kao samostalna institucija.

Osnovni zadatak Polimskog muzeja je da prikuplja, čuva, naučno-muzeološki obrađuje i izlaže muzejske predmete. Muzej teži da, na osnovu predmeta kojim raspolaže, prikaže istoriju Gornjeg Polimlja hronološki, teritorijalno i tematski. Posjeduje sledeće zbirke: arheološku, istorijsku, etnografsku, umjetničku, numizmatičku, heraldičku, prirodnjačku i zbirku fotografija, u kojima je registrovano više od 9.500 muzejskih predmeta. Materijal koji se nalazi u muzeju svjedoči o ljudskom postojanju na području Gornjeg Polimlja od doba mezolita (9.000 – 6.000 godina p.n.e.), što potvrđuju materijalni ostaci nađeni prilikom arheoloških istraživanja. Stalna muzejska postavka je smještena u tri odjeljenja: arheološko, istorijsko i etnografsko, a nalazi se u izložbenoj sali na prvom spratu zgrade. U zgradi Muzeja postoji i Galerija „Šudikova“ koja raspolaže sa oko 350 muzejskih predmeta i stalnom postavkom umjetničkih slika čuvenog beranskog slikara Miomira Miša Popovića. U galeriji se svake godine organizuje veliki broj kulturnih dešavanja, što značajno doprinosi popularizaciji umjetnosti i kulture u ovom kraju, a ujedno je i zavrijedilo Polimskom muzeju poziciju institucije koja baštini i čuva tradiciju, a istovremeno podržava inovativnost i stvaralaštvo.

Spomenici

Berane, kao grad nastao i razvijen u limskoj dolini, bogat je kulturno-istorijskim spomenicima u mjeri u kojoj je znatno doprinio opravdanosti znamenite maksime da počiva „na svetim vodama Lima“.

Među brojnim spomenicima kulture, kao najznačajniji i najstariji koji je očuvan, izdvaja se pravoslavni manastir Đurđevi Stupovi, koji je 1212/1213. godine podigao Župan Prvoslav, sin velikog Župana Tihomira, sinovac Stevana Nemanje (Svetog Simeona Mirotočivog). U ovoj zadužbini, na desnoj strani naosa, nalazi se grob ktitorov, nad kojim stoji zapis: „Župan Prvoslav, sin velikoga župana Tihomira, sinovac svetoga Simeona Nemanje i ktitor mesta segov“. Manastir je pri osnivanju autokefalne Srpske Pravoslavne Crkve 1219. godine, za sjedište Budimljanske episkopije, kao jedne od sedam prvoosnovanih (četvrte po redu) episkopija, odredio Sveti Sava (prvi srpski arhiepiskop). Manastir je u jednom periodu bio i sjedište Budimljanske mitropolije, ali je smrću mitropolita Pajsija Kolašinovića (ili Kolašinca) 1653/1654. godine, kojeg su Turci (Osmanlije) živog odrali i spalili na manastirskoj kapiji, mitropolija budimljanska ugašena i u tom statusu je ostala sve do crkvene obnove i osnivanja Eparhije budimljansko-nikšićke. Manastir je, u prošlosti, pet puta rušen i obnavljan. Od 2001. godine do danas je sjedište budimljansko-nikšićke episkopije Srpske Pravoslavne Crkve i u njemu stoluje Episkop budimljansko-nikšićki, g. Joanikije (Mićović). U ovom manastiru nastao je i prepis svetosavske Krmčije, koji je prepisao budimljanski episkop Teofil 1252. godine.

Osim manastira Đurđevi Stupovi, veliko kulturno-istorijsko bogatstvo predstavlja manastir Šudikova. Smješten na desnoj obali Lima, nekoliko stotina godina je predstavljao, sa svojom „Šudikovskom katedrom“, aktivan kulturno-prosvjetni centar. Ne zna se kada je tačno osnovan ovaj hram posvećen Vavedenju Presvete Bogorodice, ali se prvi put u poznatim izvorima spominje u 16. vijeku. Kovanica „Šudikovska univerza“ je nastala jer je ovaj manastir bio važna spisateljska, prevodilačka i prepisivačka škola, ali i fresko-ikonopisačka škola. Jedan od najpoznatijih srpskih slikara s kraja 16. i početka 17. vijeka, zograf Strahinja Budimljanin, izdanak je ove škole. Turci su oplijenili i spalili manastir u oktobru 1738. godine, ali je on, donacijom ktitora Mila Đuraškovića, obnovljen 2005.

U neposrednoj blizini Šudikove nalazi se manastir Uroševica, zadužbina kralja Uroša I Nemanjića. Crkva je posvećena Svetom Arhangelu Mihailu. Karakterističnog spoljašnjeg izgleda, crkva je priljubljena uz stijenu i u njoj se mogu vidjeti ostaci živopisa iz XVIII vijeka. Predio oko Uroševice i Šudikove značajan je i zbog desetina isposnica u kojima su živjeli pravoslavni monasi.

U selu Kaludra, na udaljenosti od 9 km od centra grada, nalazi se pravoslavni manastir posvećen Svetom Apostolu Luki, podignut u 14. vijeku, u doba Nemanjića. Kroz istoriju je doživio razaranje u XVIII vijeku. Velika obnova ovog manastira se dogodila 2001. godine, zahvaljujući ktitoru Veljku Raleviću, a iste godine ga je osveštao tadašnji Patrijarh srpski Pavle, sa arhijerejima i sveštenstvom. Okolina ovog manastira je karakteristična po većem broju pećina, isposnica, u kojima su se kaluđeri podvizavali i pripremali za monaški život. Po keliotskom načinu života manastirskih monaha, ovaj manastir je u narodu postao poznat i pod imenom Ćelije (Kelije). Značajan je i zbog činjenice da se u njemu čuvaju djelovi moštiju Svetog Apostola Luke, Svetog Velikomučenika Artemija, Svetog Velikomučenika Evstatija Plakide i Svetog Prepodobnomučenika Ignjatija Ivironskog. Važna je i manastirska riznica.

Bitan spomenik kulture i istorijskog nasljeđa predstavljaju i ostaci Crkve Svete Janje, u selu Lubnice, udaljene 8 km od grada, za koju se vjeruje da je podignuta krajem 15. vijeka. Iz njenog naziva se naslućuje da je posvećena Sv. Joakimu i Ani. Porušena je u 18. vijeku, poslije Druge velike seobe Srba.

Osim pravoslavnih spomenika kulture iz nemanjićkog perioda, u beranskom prigradskom naselju Budimlja je na groblju otkriveno crkvište za koje se pretpostavlja da potiče iz 6. vijeka, dakle, iz prednemanjićkog doba.

Važan spomenik je i Crkva Svetog Arhangela Mihaila, sagrađena 1928. godine u selu Buče, nadomak grada, a koja je zadužbina protojereja Josifa Bojovića. Obnovljena je devedesetih godina proteklog stoljeća.

U posljednjih nekoliko decenija obnovljen je ili izgrađen veliki broj pravoslavnih crkava, hramova i crkvišta, a najznačajniji među njima je Saborni Hram Svetog Simeona Mirotočivog, u samom centru grada, za koji je kamen-temeljac položen 30. jula 2000. godine.

Na dva kilometra od centra grada, na lokalitetu Dolac, nalaze se ostaci nekadašnjeg vojnog logora. Rimski vojni logor – „Rimski kastrum“ – veličine je 32×10m, sa pet prostorija. Iako je lokalitet samo djelimično istražen, utvrđeno je da je ispred logora bilo vježbalište dužine 44m, a širine 32m. U arheološkim iskopavanjima, vršenim 1953. godine, otkriveni su i ostaci naselja.

U toku su arheološka istraživanja drevnog grada Tumbe (u Donjoj Ržanici), a konzervacija pronađenih ostataka je u toku.

U znak sjećanja na stradale rodoljube, žrtve Drugog svjetskog rata, na brdu Jasikovac sagrađen je spomenik „Slobode“, u obliku metka, visok 18 metara. Spomenik je rad proslavljenog arhitekte Bogdana Bogdanovića. Spomenički kompleks čine i 40 granitnih blokova, na kojima je ispisana istorija ratova beranskog kraja.

Obrazovanje

Prvi oblici organizovanog obrazovanja i kulture u ovom dijelu Polimlja razvijaju se u crkvama i manastirima. Manastir Šudikova imao je prevodilačku, prepisivačku, ikonopisačku i druge škole, a od 1836. godine pri manastiru Đurđevi Stupovi je radila manastirska škola, čiji je osnivač bio Iguman Mojsije Zečević. U Beranama se nalazi jedna predškolska ustanova, dječiji vrtić „Radmila Nedić”, kao i sedam osnovnih škola. Na užem gradskom području rade osnovne škole „Vuk Karadžić”, „Vukašin Radunović” i „Radomir Mitrović”, sa nekoliko područnih odjeljenja u prigradskim naseljima. Među srednjim školama posebno mjesto zauzima JU Gimnazija „Panto Mališić“ u Beranama, koja je počela sa radom 8. novembra 1913. godine. Zahvaljujući višedecenijskom uspješnom postojanju i radu, ona predstavlja jedno od najsvjetlijih poglavlja istorije i tradicije ovog kraja. Pored Gimnazije, postoje i Srednja medicinska škola „Dr Branko Zogović”, Srednja stručna škola „Vukadin Vukadinović”, kao i Srednja stručna škola. Od 1950. u Beranama radi i Škola za osnovno muzičko obrazovanje. Godine 1996/97. osnovan je Dom učenika u Beranama, koji je 2018. godine oformljen kao Dom učenika i studenata, i u njemu se pored osnovne djelatnosti sprovodi i vaspitno-obrazovni program. Visokoškolski studijski program se izvodi na Medicinskom fakultetu – Visokoj medicinskoj školi.

Sport

Početak bavljenja sportom u Beranama se vezuje za period između dva svjetska rata. Tada omladina Berana, po ugledu na omladinu u većim gradovima, organizuje Sokolsko društvo. Po završetku Drugog svjetskog rata organizovani su sportski klubovi: fudbalski, košarkaški, rukometni, stonoteniski, bokserski i aero klub. Razvitak i popularizacija sporta u Beranama dosta su zavisili od izgradnje sportskih objekata i školovanja kadrova koji su radili u sportskim klubovima.

Među prvim sportskim klubovima u gradu osnovani su: Nogometni klub „Njegoš“ (osnovan neposredno poslije Prvog svjetskog rata, koji je 1948/49. promijenio naziv u „Radnički“, a kasnije u „Ivangrad“), Košarkaški klub „Radnički“ (osnovan 1951), Rukometni klub „Radnički“ (osnovan 1954) i drugi. Beranski sportovi najveće rezultate postižu šezdesetih, sedamdeetih i osamdesetih godina, na republičkim i saveznim takmičenjima, kao učesnici elitnih takmičarskih rangova. Te decenije obilježili su mnogi pojedinci, ali i kolektivi, beranskog sporta.

Najviše uspjeha u republičkim i saveznim takmičenjima imali su fudbalski, košarkaški, rukometni, bokserski i stonoteniski klubovi, koji i danas postoje.

Sportski klubovi u Beranama, danas, koriste sportske objekte: stadion malih sportova, sportsku dvoranu, kao i mnoge fiskulturne sale u školama.

Infrastrukturno, u Beranama se, među sportskim objektima, izdvajaju: Gradski stadion, izgrađen 1975. godine (rekonstruisan 2018), koji (sa kapacitetom od 11.000 mjesta) predstavlja po veličini drugi stadion u Crnoj Gori, kao i moderna višenamjenska sportska dvorana, čija gradnja je dovršena 2018. godine.