Kosovo i Metohija u Narodnooslobodilačkoj borbi

Narodnooslobodilačku borbu na Kosovu i Metohiji vodili su zajedno jugoslovenski i albanski partizani protiv italijanskih i nemačkih okupatora i albanskih balista. Plan je bio da se nakon rata Kosovo priključi Albaniji, a NR Albanija sa Jugoslavijom uđe u federaciju, što usled raskida Tita i Staljina nije ostvareno.

Italijanska okupacija

Veći deo Kosova bio je u okviru italijanske okupacione zone.

Između 1941. i 1945. godine, za vreme okupacije Sila Osovine, Kraljevina Italija je anektirala najveći deo Kosova i priključila marionetskoj Kraljevini Albaniji, pod italijanskim protektoratom (vidi: Velika Albanija). Manje delove Kosova zauzeli su Nemci i Bugari. Italijani se prikazuju kao oslobodioci Albanaca, uvode albanski jezik u upravi i školstvu, i dozvoljavaju upotrebu albanske zastave. Od Albanaca su formirali jedinice pomoćne policije, bataljon fašističke milicije i razne dobrovoljačke kvislinške formacije. Zbog terora okupatora i albanskih kvislinških odreda, veliki broj Srba i Crnogoraca se iseljava sa Kosova. Brojni srpski i crnogorski kolonisti su proterani nazad u Crnu Goru i Srbiju, a mnogi su ubijeni.

Počeci otpora

Fadilj Hodža, komandant kosovskih partizana.

U oktobru 1941. je osnovan Metohijski partizanski odred, sastavljen uglavnom od Srba i Crnogoraca. Albancu u početku nisu prilazili partizanima jer nisu želeli obnovu Jugoslavije. U jesen 1942. je formiran Glavni štab za Kosmet i prvi albanski odred "Zejnel Ajdini". Šarplaninski narodnooslobodilački partizanski odred je početkom 1943. ujedinio delove reorganizovanih albanskih odreda „Zejnel Ajdini“ i „Emin Duraku“, i srpskih i crnogorskih partizanskih četa, te je u to vreme imao oko 220 boraca. Od aprila 1943. na Šar-planini je boravio delegat Vrhovnog štaba i CK KPJ Svetozar Vukmanović Tempo, čime je učinjen napredak u organizovanju oružane borbe protiv okupatora. Istog meseca, aprila 1943. poginuli su Boro Vukmirović i Ramiz Sadiku, članovi CK KP. Uprkos svim naporima, do konačnog oslobođenja Jugoslavije, na Kosovu i Metohiji nije bilo slobodne teritorije i partizani su dejstvovali u vrlo teškim uslovima. Takođe, tokom Drugog svetskog rata na teritoriji Kosova delovale su i četničke jedinice Koste Milovanovića Pećanca, koje su počinile brojne zločine nad stanovnicima albanskih sela na granici Kosova i Sandžaka.

Nemačka okupacija

Nakon kapitulacije Italije 1943. godine, Nemci okupiraju Albaniju i Kosovo. Nemci formiraju kvislinške organizacije Drugu prizrensku ligu 16. septembra 1943. i Kosovski puk (Regjiment Kosova) krajem 1943. godine. Januara 1944. je održana Bujanska konferencija, na kojoj je Narodnooslobodilački odbor Kosova doneo odluku o priključenju Kosova Albaniji. Odluka kosovskih partizana o priključenju Kosova Albaniji nije sprovedena zbog velikog uticaja Srba i Crnogoraca u jugoslovenskom komunističkom vrhu.

Nemci i balisti su sredinom februara 1944. godine otpočeli napade na partizanske jedinice na Kosovu i uspeli skoro da unište Glavni štab NOV za Kosovo. Tek sredinom 1944. došlo je do masovnijeg razvoja ustanka i od juna je formirano ukupno oko 7 brigada NOV, pod imenom kosovsko-metohijske brigade. U oktobru 1944. počelo je povlačenje nemačke vojske (grupa armija E) iz Grčke preko Kosova, i počela je Kosovska operacija, kojom je trebalo uništiti glavninu nemačkih snaga. U tome se nije uspelo, ali područje zauzimaju jugoslovenski partizani posle povlačenja Nemaca u novembru 1944. godine.

Oslobođenje

Glavni članci: Kosovska operacija 1944. i Pokušaj stvaranja Balkanske Federacije

Kosovske partizanke 1944.

Nakon oslobođenja Kosova od Nemaca, u decembru 1944. u većem delu Kosova došlo je do masovne pobune Albanaca (tzv. balistička pobuna), koji nisu želeli da ponovo potpadnu pod jugoslovensku odnosno komunističku vlast. Glavno žarište toga ustanka bilo je u Drenici. Vrhovni štab NOV i POJ poslao je oko 30.000 vojnika JNA radi gušenja ustanka. Najteže borbe su vođene u Drenici, a zatim u Uroševcu, Gnjilanu i Kosovskoj Mitrovici. U toku borbi dolazilo je do odmazdi nad stanovništvom koje je podržavalo ustanak. Dana 8. februara 1945. godine je zavedena Vojna uprava na Kosovu i Metohiji. Ovim merama je tek u martu 1945. slomljen glavni otpor albanskih pobunjenika. U slamanju pobune su učestvovale i dve brigade Narodnooslobodilačke vojske Albanije.

Prema posleratnom sporazumu Tito-Hodža, Albanija je zajedno sa Kosovom trebalo da bude sedma republika Jugoslavije, a planirano je i da obe zemlje postanu članice Balkanske federativne republike. Međutim, ovi planovi su propali nakon rezolucije Informbiroa.

Vidi još

• Kosovsko-metohijske brigade NOVJ
• 52. kosovsko-metohijska divizija NOVJ
• Pokušaj stvaranja Balkanske Federacije
• Savremena istorija Kosova
• Kraljevina Albanija (1943—1944)

Literatura

• Antonijević, Nenad (2002). „Arhivska građa o ljudskim gubicima na Kosovu i Metohiji u Drugome svetskom ratu” (PDF). Dijalog povjesničara-istoričara. 5: 465—480. Arhivirano iz originala 14. 06. 2007. g. Pristupljeno 28. 04. 2023. CS1 održavanje: Nepodoban URL (veza)
• Antonijević, Nenad (2004). Albanski zločini nad Srbima na Kosovu i Metohiji za vreme Drugog svetskog rata: Dokumenta Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača (1. izd.). Kragujevac-Beograd: Muzej žrtava genocida. 
• Antonijević, Nenad (2004). „Stradanje srpskog i crnogorskog civilnog stanovništva na Kosovu i Metohiji 1941. godine” (PDF). Dijalog povjesničara-istoričara. 8: 355—369. Arhivirano iz originala 14. 06. 2007. g. Pristupljeno 28. 04. 2023. CS1 održavanje: Nepodoban URL (veza)
• Antonijević, Nenad (2005). „Albanski zločini nad Srbima u italijanskoj zoni na Kosovu i Metohiji u Drugom svetskom ratu”. Genocid u 20. veku na prostorima jugoslovenskih zemalja. Kragujevac-Beograd: Muzej žrtava genocida, Institut za noviju istoriju Srbije. str. 157—166. 
• Antonijević, Nenad (2008). „Holokaust na Kosovu i Metohiji i njegov kontekst: Holocaust in the area of Kosovo and the Metohija during World War II and its context” (PDF). Izraelsko-srpska naučna razmena u proučavanju holokausta: Israeli-Serbian Academic Excange in Holocaust Research. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 395—424. 
• Antonijević, Nenad (2009). Albanski zločini nad Srbima na Kosovu i Metohiji u Drugom svetskom ratu: Dokumenta (PDF) (2. dopunjeno izd.). Kragujevac-Beograd: Muzej žrtava genocida. 
• Antonijević, Nenad (2012). „Nemački zatvori u Kosovskoj Mitrovici (1941-1944)” (PDF). Istraživanja i memorijalizacija genocida i ratnih zločina: Zbornik radova. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 113—127. 
• Antonijević, Nenad (2014). „Srpsko-albanski odnosi u Kosovskom okrugu 1941. godine u kontekstu nemačko-italijanskih interesa”. Srbi i rat u Jugoslaviji 1941. godine: Tematski zbornik radova. Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije. str. 355—373. 
• Antonijević, Nenad (2014). „Stradanje Srba i Srpske pravoslavne crkve na Kosovu i Metohiji u Drugom svetskom ratu”. Srpski narod od Sarajevskog atentata do Haškog tribunala. Beograd: Udruženje Srba iz Hrvatske. str. 138—144. 
• Antonijević, Nenad (2016). „Ratni zločini na Kosovu i Metohiji 1943. i 1944. godine”. Kosovo i Metohija u Drugom svetskom ratu: Sedam decenija kasnije. Kosovska Mitrovica: Filozofski fakultet Univerziteta u Prištini. str. 135—154. 
• Božović, Branislav; Vavić, Milorad (1991). Surova vremena na Kosovu i Metohiji: Kvislinzi i kolaboracija u Drugom svetskom ratu. Beograd: Institut za savremenu istoriju. 
• Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU. 

Spoljašnje veze

• Milovan Balaban - „Kosovo i Metohija u vremenu okupacije 1941–1945“ (KCNS, maj 2024)