Ostrovičke terme

Ostrovičke terme
Jedan od izvora Ostrovičke terme
Tip	Termomineralni izvor
Izdašnost	0,002 m3/s
Temperatura vode	21—22 °C
Planinski venac	Suva planina
Oblast	Jugoistočna Srbija
Država	Srbija

Ostrovičke terme jedna su od termomineralnih pojava u nišavskoj termalnoj zoni locirane u srednjem delu Sićevačke klisure, u Ostrovičkoj kotlini. U literaturi, ovim termama poznatim i kao Banjica i Ostrovička (Sićevačka) banja ili običan izvor u planini Ostrovičke reke, godinama nije pridavan veliki značaj. Međutim, kao termomineralni izvor znatne izdašnosti, terme su dobile na značaju za naučna teorijska i aplikativna geografska proučavanja, tek kada se u jugoistočnoj Srbiji pristupilo izradi prostornih planova za ekonomsko usmeravanje.

Nazivi

Ostrovičke terme — Banjica — Osatrovička banja — Sićevačka banja — Izvor u planini Ostrovičke reke

Položaj

Izbijaju na južnom obodu basena Svete Petke supodnnom krečnjačkih visova: Oblika (898 m). Konjarnika (655 m) i Graca (320 m). Od nabližih naselje udaljene su od: Niša 23 km, Ostrovice oko 1,5 km i njene naseobine (raselnce izgrađene 1950. godine) kod istoimene železničke stanice (1 km), pretežno na levoj strani Nišave pored ostrovnčkog puta.

Ostrovički termalni rejona sa lokacijom termalnih izvora

Opšta razmatranja

Prve podatke o Ostrovičkim termama nalazimo u delu M. Milićević, koji je zabeležio da je „Banjica. toplo vrelo u selu Ostrovici, više Sićeva. Banjicu pominju i Koturović u 19. veku a početkom 20 veka i M. Leko. Na osnovu Milićevićeve beleške, Ostrovičke terme su registrovane i 1922. godine. Tada ih je M. Leko uneo u pregled mineralnih izvora Jugoslavije, ne pod imenom Banjica, već kao Ostrovička, odnosno Sićevačka banja koja je neispitana i ne eksploatiše se.

Banjica se poslednji put u literaturi pominje 1951. godine, kada je o njoj pisao Petrović. Po njemu, ona je vrelo „koje izbija iz planine" i potiče od vode Ostrovičke reke i sa prvog slapa pada u jedno udubljenje a zatim ponire u plavnni.

Opsežna istraživanja Ostrovički termi objavljena su tek 1967. godine od strane Mihajla Kostića i Živorada Martinovića.

Prirodne i geografske karakteristike sredine

U morfologiji terena Ostrovičkih termi ističu se abrazioni i fluviodenudacioni oblici. Abrazioni oblici su u višem delu Kusače i Oblika a fluviodenudacioni čini sistem nišanskih terasa. Fluvijalne terase su fragmentarno očuvane na sektoru Crkvišta, Banjice i Košarišta. Iznad Košarišta najizrazitije su terase od 250 m i na temenu Zavrte od 260—258 m.

U dnu basena je nišavsko–ostrovička aluvijalna terasa. Ona, zbog nesaglašenog profila Ostrovičke reke. na izlasku iz klisure Ždrela ima izgled plavine koja neprekidno raste i jednim delom je tektonski uslovljena. Mladim tektonskim procesima vršilo se izdizanje i spuštanje u slivu Ostrovičke reke. Izdizanja su zahvatila zaravan Ploče u gornjem, a spušanja basena sv. Petke, y donjem toku Prema tome, morfologiju dna basena sv. Petkv čine i dve aluvijalne antropogene terase.

U reljefu donjeg toka Ostrovičke reke ističu se i pomenuta klisura Ždrelo kao i erozivni oblici — vododerine. Iako je neznatne dužine, zbog velikog pada, reka raspolaže jakom erozivnom energijom kojom je u rtastoj epigeniji Graca stvorila džinovske lonce i kaskade većih dimenzija.

Vododerine su u stadijumu stvaranja i predstavljaju pliće ili dublje bujične suhodolice, One su aktivne samo za vreme intenzivnih padavina.

Geološka građa

Dolina Ostrovičke reke, u kojoj izviru istoimene terme, je kompozitna i poligenetska i sastoji se iz tri dela; gornjeg srednjeg i donjeg:

Donji deo — čini basen Svete Petke i klisura Ždrelo.

Srednji deo — čini proširenje Graca, klisura Srndin kamen i proširenje Golemi vir.

Donji deo — čine Ostrovička klisura i kotlina u gornjem toku Ostrovičke reke.

Od navedenih morfografskih celina najveći su basen Svete Petke u kome su svi značajni termomineralni izvori i basen Ostrovice u koje je selo Ostrovica.

Kredni krečnjaci valendijske, otrivske, baremske i senonske starosti čine obodni deo rejona Ostrovičke terme

Za geološku građu, hidrogeološke prilike i pojavu termi, najvažniji je basen sv. Petke. Njega izgrađuju kredni krečnjaci neogena i aluvijuma. Obod je od krečnjaka valendijske, otrivske, baremske i senonske starosti. Boja krednih krečnjaka najčešće je plavkaste i sivkaste boje a po strukturi je masivna, ili ispucana i skrašćena. Dok su iznad termi Košarišta i Banjice, na Konjarniku i Gracu, mestimično slojeviti i bankoviti. Senonski krečnjaci su peskoviti i sa fosilima krupnih rinhonela i rudista.

Niže delove oboda i deo basena izgrađuju neogeni slojevi, na Gracu, čije je teme takođe bilo pokriveno ovim sedimentima „debelim oko 200 m“, oni su Ostrovičkom rekom prosečeni i denudovani te je stvorena rtasta epigenija.

Neogene slojeve sačinjavaju peščari, peskovi, lapori i gline, verovatno, panonske i pontiske starosti i naročito su zastupljeni na istočnom obodu a izvesno je da leže i u bazi aluvijalnih sedimenata.

Od najmlađih sedimenata izgrađene su ravni Ostrovičke reke i Nišave. To je aluvijum koga čine obluci razne veličine i petrografskog sastava, a zatim glinoviti. muljeviti i peskoviti materijal.

Plavinski materijal, neposredno oko terme Banjice, je od krupnih krečnjačkih blokova, a na antropogenim terasama i nišavskoj ravni pretežno od valutaka i sitnijeg šljunka.

Na terenu Ostrovičkih termi, eruptivne stene su zastupljene kod Sićeva, manastira sv. Petke i u samoj raselici Ostrovice. Na drugom lokalitetu one se prostiru, s obe strane Nišave, na dužini „oko 50 m“. , dok su na ostalim mestima manjeg prostranstva.

Klimatske karakteristike

Temperatura vazduha

Po regionalnim klimatskim odlikama, rejon Ostrovičkih termi spada u toplije i sušnije predele Srbije. Po broju dana sa temperaturom od 5°, 10° i 15 °C, ili većom od ovih, ovo područje je „među prvima u Srbiji“.

Srednje temerature godišnjih doba u Sićevačkoj klisuri (1950—2009)
Godišnje doba	Zima	Proleće	Leto	Jesen
Srednja temperatura	1,53 °C	11,87 °C	21,37 °C	12,07 °C

Vetrovi

U rejonu Ostrovičkih termi, kao i Ostrovičkoj kotlini i Sićevačkoj klisuri duvaju; severni vetrovi (Košava), severozapadni, „Sićevac“, „Jugo“ i drugi;

Naziv vetra	Karakteristike
Košava	Severni vetar (severnjak, „svinjomorac“), koji se javlja iz severoistočnog pravca. Nema veliku čestinu i duva znatnom jačinom u hladnijoj polovini godine.
Sićevac	To je vetar koji duva kroz Sićevačku klisuru i najsnažniji je vetar u ovoj oblasti. Često je olujnog karaktera.
Jugo	Topao i veoma nepovoljan vetar za poljoprivredne useve i stoku. On isušuje tlo, useve i voće, tako da se biljke pod njegovim uticajem „sparuše“, a stoka mršavi i gine.
Severozapadni vetar	To je najučestaliji vetar na prostoru klisure, koji duva brzinom od 1,5 m/sec do 2,9 m/sec.

Oblačnost u rejon Ostrovičkih terme donose zapadni vetrovi, dok svi ostali vetrovi uglavnom uzrokuju vedro vreme. Najveća oblačnost je tokom zime, a maksimum dostiže tokom meseca decembra kada je 7,8 desetina neba pokriveno oblacima. Smanjenje oblačnosti počinje sa prvim prolećnim mesecima i traje do septembra.

Oblačnost u rejon Ostrovičkih termi donose zapadni vetrovi, dok svi ostali vetrovi uglavnom uzrokuju vedro vreme. Najveća oblačnost je tokom zime, a maksimum dostiže tokom meseca decembra kada je 7,8 desetina neba pokriveno oblacima.

Padavine

Ovakav termički režim odlikuje se malom srednjom godišnjom količinom padavina (580,8 mm) sa maksimumom u maju (83,4 mm; 14%) i minimumom u februaru (oko 30 mm; 5%). Za leto indeks suše u podnožju Suve planine, te i u ovoj oblasti, je 19. a godišnji 27. Prema tome, i pored relativno dovoljne količine padavina, zbog neravnomerne raspodele (indeks suše zimi je 47, s proleća 31. a s jeseni 25), rejon Ostrovičke kotline spada među najsušnije u Srbiji.

Klasifikacija termomineralnih voda

Na osnovu načina na koji se javljaju izvori u ostrovičkoj termalnoj zoni razvrstani su u četiri grupe:

Terma Banjice

Ove terme javljaju se u većem izvorišnom basenu, nepravilnog elipsastog oblika, duže ose 10 m i kraće 4—5 m. na visini od 248 m, na desnoj obali Ostrovičke reke, pri izlasku iz klisure Ždrela. Veličina basena je promenljiva, zbo neprekidnog zatrpavanja nanosom rečnog materijala.

Dubina izvorišta, delimično obraslog barskim biljem, prema podacima iz oktobra 1965, bila je oko 0,6 m. Međutim, kod drugog promatranja, u maju 1966, basen je bio gotovo potpuno zasut nanosima Ostrovičke reke koja se izlila posle jakih kiša s proleća 1966. godine.

Zbog zasipanjem smanjena je izdašnost Banjice i pojačana dnsperzija termalne vode, koja se javlja u mlazevnma i kroz brojne podzemne tokove otiče i nizvodno izbija na više mesta. I pored velike disperzija, izdašnost terme je znatna, ali i promenjljiva i kreće se od (mereno na prelivu otoka),od 2,5 l/ses do 8,6 l/ses.

Na temperaturi vazduha od 17 °C, termalna voda Banjice je oko 22 °C, i pri približno istim atmosferskim uslovima oko 21 °C. To znači da temperatura hipotermalne vode Banjice koleba za 1 °C. Ova pojava je posledica kolebanja izdašnosti izvora, jer izdan Banjice sem termalne, hrani kraška i rečna voda.

Po fizičko-hemijskim osobinama Banjica je nndiferentna terma. Njena voda je uvek bezbojna i bistra, a kada je čista ukusna je i za piće jer sadrži ugljenu kiselinu i neznatno je mineralizovana. Ova voda je i radioaktivna, sa jače naglašenim radioaktivitetom, pošto je izdašnost izvora relativno velika. Po ovim karakteristikama termomineralna voda Banjice može se uporediti i sa indiferentnim termama koje su već poznvte kao radioaktivne u Nišavlju npr. one u Niškoj Banji.

„ Radioativnost vode ogleda se i u tome što se navodnjavanjem slabo produktivnog zemljišta dobija povrće kraćeg vegetativnog perioda i relativno velikog prinosa. ”

Termalni aluvijalni izvori

Ovi izvori se javljaju nizvodno od Banjice. Najjači je Burnica koji izvire na 245 metara visine u pavinskom materijalu. Ova termalna zona inlinira prema Ostrovičkoj reci i Nišavi gde duž obala ima slabih termalnih mlazeva.

Tokom 1965. godine izdašnost Burnice bila je 15 l/sek a temperatura vode se kretala od 16—18 ⁰S. Sobzirom da ovi izvori potiču od Banjice njihove vode su u osnovi indiferentne terme, alu slabije mineralizovane.

Periodski termalni izvori

Glavni periodski termalni izvoris u Lujčovsko i Gužvinsko vrelo.

Lujčovsko vrelo

Lujčovsko vrelo izbija na visini od 275 m, na izlaznom delu klisure, Srndin kamen, 3 m od desne obale Ostrovičke reke kod Lujčovske vodenice, na 1—2 m nad koritom reke, iz krečnjačkih drobina.

Niži, jači izvor ističe gravitaciono a viši, slabiji sifonski. Izdašnost jačeg izvora je 1,0 a slabijeg 0,2 l/sec.

Temperatura vode je konstantna, oko 20,5 °C. Voda je bistra, bezbojna i nakiselog ukusa zbog prisustva CO₂.

Gužvinsko vrelo

Gužvinsko vrelo se nalazi na putu Ostrovica—Kunovica, na visini od 295 m, takođe pored korita Ostrovičke reke, u proširenju poznatom kao Golemi vir.

Izdašnost vrela 1966. bila oko 2 l/sec, mada je prema podacima mesnog stanovništva, maksimalna izdašnost je trostruko veća.

Temperatura vode je oko 20,5 °C, dok su njene važnije fizičko–hemijske osobine približno iste kao kod Lujčovskog vrela.

Pukotinski termalni izvori

Izvori ove grupe izbijaju na stranama Graca i Konjarnika. Na Gracu najjaći termalni izvor je Ždrelo (u istoimenoj klisuri 30 metara uzvodno od Banjice) i Košarište koje nastaje na dodiru istočne strane Konjarnika i niške aluvijalne ravni.

Ždrelo

Ždrelo ističe iz jedne dijaklaze pod završnim delom klisure. Vode vrela su promenjljive temperature (oko 22 0S) i izdašnosti koja je iznosi od 0,2 do 1,5 l/sek.

Košarište

Ovaj izvor čini veći broj manjih, na međusobnom rastojanju 1 — 1,5 metar i visini od 242. metara. Vode vrela su promenjljive temperature (oko 22 ⁰S) i izdašnosti koja je iznosi oko 5 l/sek.

Kao i banjička voda i voda Košarišta je tipično indiferentna hipoterma, bezbojne, bez mirisa i nakiselog ukusa bez gasne eminencije.

Istorijat

Ostrovičke terme, poznatije ka Banjica bile su poznate meštanima Sićevačke klisure i služile za lečenje, kupanje i druge svrhe od davnina. O toj njihovoj ulozi i značaju y prošlosti, danas svedoče ostaci materijalne kulture na prostoru Ostrovičke kotline.

Jedan od najznačajnijih lokaliteta ranije naseljenosti, na koju je uticalo postojanje ovih termi, je uzvišenje Gradac. Na njegovom temenu i oko njega pronađena su ognjišta, kućišta, grobišta i drugo. Kako su ti ostaci uglavnom srednjovekovni, najverovatnije da je oko Ostrovičkih termi u to doba postojala naseobina.

Međutim, ne isključuje se i činjenica da su ove terme korišćene u antičko, pa čak i u praistorijsko doba, našta upućuje otkriće jednog kamenog čekića i četiri rimska bakarna novca, nađenih kod sela Ostrovice, i činjenica da se zna se da su u Sićevskoj klisuri pouzdano postojala antička i još starija naselja. Ova pretpostavka zasniva se i na činjenici da su Rimljani gajili kult voda i vrlo verovatna, su pored terme Niške Banje korišćen u antičko i starije praistorijsko doba i ovi izvori verovatno korišćeni.

U srednjem veku, naselje je bilo zaštićeno utvrđenjem Gradac, od koga doskora raspoznavao spoljni zid od lomljenog kamena. U to doba od značaja je bio i manastir Sveti Arhanđel, čija je porta bila ujedno i termalna manastirska naseobina.

U prvom periodu Osmanlijske okupacije kada su mnoga banjska naselja Srbije zaspustela i izgubila dotadašnji značaj, Ostrovičke terme su pretežno korišćene o crkvenim praznicima i saborima u cilju kultnog lečenja. Takvih svetkovina izvesno je bilo češće, jer je Sićevačka klisura, po svojim geografskim osobinama izolovanja i odvajanja, bila predodređena za razvoj duhovnog života (mala Sveta gora). Kako je Sićevačka klisura ostala po strani važnijih puteva život u njoj pulsirao je preko Nišave i njenih pritoka, protičući u znaku duhovnog mira i straha. Ovde su dolazili oni koji su putem usredsređivanja želeli da dostignu duhovne visine, ali i oni koji su u strahu od Osmanlija tražili spas u nepristupačnim gudurama Klisure. Na ovaj značaj još uvek podsećaju manastiri i manastirišta, crkve i crkvišta. Većina od njih je u ruševinama, dok pojedini još uvek žive kao toponimi.

Međutim, u kasnijem periodu Osmanlijske vlasti, Ostrovičke terme dobijaju veći značaj, jer je Sićevačka klisura služila kao najpodesnije zbežište okolnog stanovništva, a Osmanlije su kao privelegovani društveni elemenat, koristile Nišku Banju. Kako u čitavom Nišavlju nije bilo drugih značajnih lekovitih izvora gde bi se srpski narod mogao neuznemiravan od Osmanlija lečiti, ove terme su dobile na značaju.

Krajem 18. veka, zbog potreba posetilaca, oko samih Ostrovičkih termi, koje su otada počela masovno da se koristiti za lečenje, podignuto je više skloništa i jedan han. On se nalazio na Aništu kod Banjice i služio je i za potrebe banjskih posetilaca.

U drugoj polovini 19. veka, po oslobađanju Srbije od Osdmanlija Ostrovičns terme su izgubile dotadašnji značaj lečilišta na termomineralnim izvorima, jer se od osamdesetih godina 19. veka srpsko stanovništvo niškog kraja počelo masovno lečiti u Niškoj Banji. Tako su terme kao lečilišter pale u zaborav, i počele su se koristiti i u privredno–praktične svrhe.

Isključivo lečilišnu kultnu ulogu zadržao je, a i do danas je održao, netermalni izvor Crkvište, koji se smatra „svetom“ vodom jer je lociran pod ruševinama manastira Sveti Arhanđel u naselju raselnica Ostrovice.