Praistorija na tlu Hrvatske

Kameno doba

Starije kameno doba (paleolit) razdoblje je u kojem su ljudske zajednice živele u pećinama ili na otvorenom prostoru u šatorima od životinjske kože. Osim ubiranja divljih plodova izvor prehrane bio je lov i ribolov, pa su dosta rano počela da se izrađuju kamena i koštana pomagala kojima se uspešnije lovilo. Prvobitno su to bili kameni obluci s jedva vidljivim zahvatima kresanja, kojima se služio uspravni čovek, a znatno kvalitetnija i za lov primerenija pomagala izrađivao je neandertalac, dok je proizvodnju kamenih rukotvorina gotovo do savršenstva savladao prethodnik današnjeg čoveka, nazvan vrlo razumnim čovekom (Homo sapiens sapiens). U Evropi je poznato nalazište neandertalskog čoveka (paleantropa) u pećini Hušnjakova brega kod Krapine. Oko 40.000. p. n. e. na području današnje Hrvatske pojavljuju se prvi Homo sapiensi (savremeni ljudi). Oni oko polovine petog milenijuma pre n. e. postepeno i na području Hrvatske prelaze na zemljoradnju. Od materijalnih proizvoda sačuvalo se kameno i koštano oruđe i oružje i ostaci kostiju divljih životinja. Na tlu Hrvatske su nađene karakteristične rukotvorine poput dleta iz Šandalje I kod Pule i ručnog klina iz Punikva kod Ivanca, koji potiču iz razdoblja donjeg paleolita (2.500.000–200.000. godine pre n. e.), kao i različiti strugači i šiljci iz Krapine i Vindije srednjeg paleolita (pre 200.000 do 40.000. godine pre n. e.), pa sve do mnogobrojnih tipova kamenog oruđa iz gornjopaleolitskog sloja Šandalje II (pre 40.000 do 10.000. godine pre n. e.).

Mlađe kameno doba (neolit, 6.- 4. milenijum p. n. e.) karakterišu prva sjedilačka naselja poljoprivrednih i stočarskih plemena, podižu se stalna naselja, prelazi na zemljoradničku privredu, pripitomljavaju životinje, proizvode predmete od keramike te izrađuju kameno glačano oruđe i oružje. Stanuje se u zemunicama i poluzemunicama, a pojavljuje se i nadzemna kuća. Brojni su ostaci i razdoblja neolita u poriječju Save, Drave i Dunava poznata pod imenima starčevačke (koja je najstarija i obeležila je veći deo neolita), vinčanske i sopotske (koja nastaje na supstratu starčevačke i novopridošle vinčanske s eponimnim lokalitetom Sopot u blizini Vinkovaca) kulture, a uz more hvarske kulture. Pri svakodnevnoj upotrebi koristili su se različiti predmeti, od keramičkog posuđa onodobnih kultura s lokaliteta Vučedol, Vukovar, Samatovci, Bogdanovci, Bapska. Postoji i rekonstrukcija dela kuće sopotske kulture, s prostorom u kojem dominira tkalački stan. Koristili su se i različiti tipovi kamenog oruđa i oružja te keramičke ženske figure (idoli) vinčanske kulture iz Jakovo-Kormadina, Vinče ili Ledinaca, koje osim likovnih dosega, pružaju uvid i u duhovni život ljudi toga doba. Kod nas za sada postoje samo dva lokaliteta vinčanske kulture. Prvi je Berndijev vinograd u Vukovaru, od kojega najverovatnije nije ostalo ništa jer ga je erodirao Dunav, a drugi je Bapska.

Danilska kultura (4500.-3900. p. n. e.) javlja se u predelima jadranske obale, a ime je dobila po lokalitetu Danilo kraj Šibenika. Ljudi su živeli ili u ukopanim kružnim kolibama (Danilo), u nadzemnim kružnim kućicama (Smilčić) ili u nadzemnim četvrtastim kućama s podom od nabijene gline (Bribir). Kuće su od drvenih balvana, granja i pruća, s krovom od slame ili trske. Dosta je nađeno koštanih predmeta, nakita te posuđa bolje kvalitete. To je posuđe upečatljivo zbog bogate ornamentike izveden udubljivanjem, urezivanjem, žigosanjem, reljefnim oblikovanjem kombinovano s crvenom i belom inkrustacijom. Danilski oblik posude karakterišu četiri zdepaste noge, s nakošenim recipijentom i visokom prstenastom ručkom. Postoje i kipovi u obliku žene, muškaraca i životinja.

Hvarska kultura (3900.-3300. p. n. e.) javlja se na istočnoj obali Jadrana i delimično nasleđuje danilsku. Prvobitno je otkrivena na Hvaru - Grapčeva špilja (prikaz lađe s jedrom), ali ima je i po celoj obali. Naselja su na otvorenom no proširena te ljudi intenzivno nastanjuju špilje. Pravi razvoj hvarske kulture (klasična) odvija se na srednjodalmatinskom području - Korčula, Hvar, Pelješac. Od oblika se ističu niske, široke zaobljene zdele s prstenastim vratom te jajoliki lonac s koničnim vratom bez raskoši, ali deluju dostojanstvenije od danilske.

Bakarno doba

Bakarno doba (eneolit, 4.- 3. milenijum p. n. e.) obeleženo je prvom metalurškom delatnošću povezanom uz proizvodnju bakra. Migracije stočarskih plemena s istoka označavaju eneolitičko razdoblje. To je ujedno vreme velikih etničkih previranja u kojima stare kulture neolita nestaju ili se poput lasinjske postupno transformiranju, a uz novopridošlu badensku, nastaju nove, među kojima je kostolačka te najatraktivnija i najpoznatija među njima - vučedolska kultura. Uz stočarstvo i zemljoradnju, metalurška delatnost jedna je od temeljnih grana tog razdoblja. Posvjedočuju je glineni kalupi iz Sarvaša i Vučedola te gotovi predmeti, a vrhunac takve proizvodnje su sekire serijski lijevane u dvodelnim kalupima poput onih iz ostave nađene u Brekinjskoj.

Vučedolska kultura

Vučedolska se kultura nalazila uz Dunav, na području današnjeg Srema i dela Slavonije do planina Krndije i Dilja na zapadu. Postoji više teorija o poreklu nosilaca vučedolske kulture - teorije o nordijskom, istočnoalpskom, autohtonom i stepskom poreklu), a delom svoje poreklo vuče iz nasleđa stanovništva iz mlađeg kamenog doba. Vučedolci su imali čvrstu rodovsku organizaciju na čelu s rodovskim kneževima koja unutar sebe usko sarađuje. Sloj veštih ratnika verovatno se razvio od brojnih lovaca jer je divljač imala vrlo važnu ulogu u prehrani. Lov je osiguravao Vučedolcima velike količine mesa koje ih je činilo jačim i otpornijim na bolesti od okolnih plemena što je mogao biti jedan od preduslova kasnijem širenju Vučedolaca. Posle 1800. p. n. e. oni počinju naglo da se šire (verovatno i vojnim pohodima) na sve strane ponekad prodirući čak 700 km daleko od svoje prapostojbine. Tu su nađeni ostaci lepe keramike i to je najstariji nalaz takve vrste u Evropi. Nalazimo ih kod vučedolskoga Gradca i Sarvaša. Lepotom se naročito ističe keramika s inkrustiranom ornamentikom, među kojom pažnju pleni posuda u obliku ptice, za koju je uvrežen naziv vučedolska golubica. U Vučedolu su otkrivene i bogato opremljene grobne komore, poznate pod nazivom - grob bračnoga para. Njome dominira kultna posuda - terina ukrašena inkrustiranim solarnim i astralnim motivima. Mnogobrojni nalazi idola omogućili su rekonstrukciju odeće i obuće. Najvažnija privredna delatnost Vučedolaca je bila obrada zemlje i uzgoj goveda. Prodaja goveda mogla je osigurati važan bakar koga na prvobitnom njihovom području nije bilo. Obrada bakra imala je pak posebno važnu ulogu i nju je Vučedolci usavršavaju.

Bronzano doba

Bronzano doba, 2. milenijum - 8. st. p. n. e., je razdoblje tehnološkoga napretka, ubrzanog otkrićem bronze (legura bakra i kositra), prve veštačke kovine. Taj znatno čvršći metal, pogodan za izradbu kvalitetnog oruđa i oružja, bio je poticajem razvoju različitih zanata i življoj trgovini te je sukladno tomu doveo do korenitih privrednih i društvenih promena. Kod nas bronzano doba naročito karakterišu kulture: vinkovačka i daljska koja je ujedno i predstavnik kulture polja sa žarama kada dominira ukapanje incineracijom. U tom razmerno mirnom razdoblju dolazi do formiranja celoga niza novih kulturnih grupa. U razdoblju ranoga (2300. - 1600. p. n. e.) i srednjega (1600—1300. p. n. e.) bronzanog doba nađeni su predmeti svakodnevne upotrebe vinkovačke kulture koji potiču iz eponimnih Vinkovaca, Starih Mikanovaca, Vučedola, Opatovca te brojnih drugih lokaliteta, zatim tzv. licenska keramika, nazvana po ornamentici utisnutoj usukanom vrpcom (nem. die Litze) na mekane delove još nepečenih posuda. Takođe je nađen nakit ili etežno profilirane žare bjelobrdsko-daljske inkrustirane keramike, kojoj pripada i izuzetna antropomorfna figura-idol iz Dalja. Kod vatinske kulture, odnosno njene slavonsko-sremske varijante, nalazimo predmete od njene rane do završne faze razvoja, a brojem i raznovrsnošću naročito se ističe nakit od bronze i zlata iz skupnoga nalaza (ostava) iz Lovasa. Najviše je predmeta nađeno iz kasnoga bronzanog doba (1300—800. p. n. e.) obeleženog kulturom polja sa žarama (kultura žarnih polja). Tako je nazvana zbog običaja pokapanja ostataka spaljenih pokojnika u keramičkim posudama-žarama (urnama). Javljaju se i bronzani predmeti iz ostava zakopani u nemirnim vremenima ili kao dragocenost darovana božanstvima. Neke se od njih ističu brojnošću predmeta, poput ostave iz Brodskoga Varoša, kojoj sadržaj upućuje na pripadnost ljevačkoj radionici, a neke pak lepotom i kvalitetnom izradbom predmeta, kao što je npr. ostava iz Peklenice, s nekoliko masivnih bogato ukrašenih igala, ili ostava iz Sviloša, s lepo oblikovanom fibulom tzv. poza menterijskoga stila. U ostavi iz Kloštar Ivanića pronađen je a za sada jedini sasvim sačuvan par štitnika za noge (knemide), kao i za naše područje redak primerak ingota tzv. Keftiu tipa, platežnoga sredstva koje se vezuje uz mikenski kulturni krug. Svi ti predmeti, zajedno s onima iz sistematično istraženih nekropola u Virovitici, Sirovoj Kataleni, Zagreb-Vrapču, Velikoj Gorici i drugih lokaliteta, pružaju uvid u različite segmente života tog indoevropskog naroda nepoznatog imena vrsnog u brojnim zanatskim, a sudeći prema množini oružja, i u ratničkim veštinama.

Gvozdeno doba

Gvozdeno doba je iza sebe ostavilo brojne nalaze ilirskih plemena: Liburna, Japoda i Delmata od Istre na severu do Dalmacije na jugu. U 4. st. pre Hrista su svoje tragove ostavili Kelti, čiji nalazi spadaju u latensku kulturu. Halštatsko razdoblje odnosno starije Gvozdeno doba (800. - 300. p. n. e.) karakteriše upotreba gvožđa, metala vrlo zahtevne proizvodne tehnologije. Mlađa je faza daljske kulture vezana za obradu i proizvodnju gvožđa. U to vreme nalazimo Breuke i Kornakate koji se često nazivaju i Panonima. Razvojem rudarstva i metalurgije dolazi do formiranja novih oblika materijalne i duhovne kulture, a sve je naglašenija i socijalna diferencijacija. Jedna od dominantnih kulturnih grupa tog razdoblja jest daljska, čiji dugi kontinuitet postojanja od kasnoga bronzanog doba pa sve do dolaska Kelta, svedoči mnoštvo keramičkih i metalnih nalaza iz Dalja, Sotina, Erduta, a posebno iz grobova vukovarske Leve bare. Oprema ratnika, metalni delovi nošnje i keramika visokoga dometa umetničkog oblikovanja, naročito žare iz grobnih humaka u Martijancu, Goričanu ili Kaptolu, ukrašene plastično izvedenim glavama bovida, ostavština su grupe Martijanec-Kaptol. Nađen je i knez-ratnik s nalazima iz kaptolske nekropole. Mlađe gvozdeno doba (300. p. n. e. - 50. n. e.) je razdoblje od doseljenja Kelta na prostore kontinentalne Hrvatske pa sve do rimskih osvajanja i potpune romanizacije stanovništva. Ovaj period su obeležili Kelti Skordisci koji su doneli grnčarsko kolo, novac i gvozdeni plug. Naselja su utvrđivali zemljanim bedemom na kojem je mogla biti drveni palisad oblepljen blatom i opkopom ispunjenim vodom. Najveći naseobinski kompleks u istočnoj Hrvatskoj nalazio se na području Vinkovaca s upravnim i privrednim središtem na Dirovom bregu.

Kelti

Na prostoru današnje Hrvatske susreću se materijalni tragovi dviju grupa Kelta. Istočni su Kelti Skordisci, a zapadni Taurisci. Oko 400. godine p. n. e. selili su se Kelti od zapada prema istoku. Jedan dio naselio se u sjevernoj Italiji, a drugi u Panoniji. U 4. st. p. n. e. prodiru Kelti koji na prostoru današnjeg Osijeka podižu naselje Mursu i neka druga naselja. Segestica je bio utvrđeni keltski grad od 4. do 1. vijeka p. n. e. nastao na temeljima još starijeg naselja. Rimski vojskovođa Oktavijan je s 12000 vojnika nakon tridesetodnevne opsade osvajio Segesticu. Prodrli su i u Istru, gdje su podjarmili dio ilirskog stanovništva, naročito one u gorovitim predjelima, ali su s vremenom potpuno asimilirali s Histrima.

U ozračju je Kelta-Skordiska koji su donijeli grnčarsko kolo, novac i željezni plug. Naselja su utvrđivali zemljanim bedemom na kojem je mogla biti drvena palisada oblijepljena blatom i opkopom ispunjenim vodom. Najveći naseobinski kompleks u istočnoj Hrvatskoj nalazio se na području Vinkovaca s upravnim i privrednim središtem na Dirovom brijegu. Uticaj materijalne kulture apsolutno je na strani Skordiska, koji su se jezično asimilirali s domorodačkim stanovništvom. Uticaj materijalne kulture apsolutno je na strani Skordiska, koji su se jezično asimilirali s domorodačkim stanovništvom. Kelti su suvereno ovladali tehnologijom preradbe metala, naročito kaljenoga, kao čelik tvrdoga gvožđa, a takođe su bili vrsni u izradbi predmeta od bronce, srebra i rjeđe od zlata, od kojih su osim nakita kovali i novac. Prvobitno su to bile imitacije grčkoga novca, dok kasnije na njima preovladavaju autohtoni keltski likovni elementi i simboli. Bili su i vješti keramičari, služeći se pri oblikovanju brzo rotirajućim grnčarskim vitlom. Radili su ukrasne predmete od narukvica i fibula rađenih tehnikom granulacije ili filigrana nađene kod Vukovara i Kupinova, kao i bronzane ženske pojaseve iz Novih Banovaca i Dalja, ukrašeni raznobojnim emajlom. Od oružja ističe se mač iz Kupinova, s jabučicom drške oblikovanom poput muške glave, a nalazi iz ratničkih grobova s različitim oružjem, konjskom opremom, nakitom i metalnim djelovima nošnje i rimskim importiranim posuđem za piće i kuvanje iz Sotina, govori o ekonomskoj moći njihovih uglednika. Kelti su imali i novac. Nađeno je nekoliko stotina srebrnih kovanica iz ostava Narta, Ribnjačka, Šemovca kod Đurđevca i Okića kod Samobora, s kojih se bolje nego li s drugih predmeta umjetničkoga obrta očitavaju dometi njihova zanatskoga i umjetničkoga stvaralaštva.

Iliri

U razdoblju od početka prvog milenijuma p. n. e. počinju se oblikovati različita ilirska plemena. Sami Iliri su mješavina različitih, premda srodnih etničkih elemenata. Zaposjeli su sve zemlje od ušća rijeke Pada (Veneti) pa do Dunava kod Beca (Pannonii), od Dunava do Epira na jugu (Taulantii), od Jadrana na zapadu pa do meridionalnog toka Dunava i Morave i do izvora Vardara, gdje su im susjedi bili trački Tribali. Među ilirskim plemenima na današnjem području Hrvatske ističu se Histri, Liburni, Japodi, Delmati i Ardijejci. Tokom 8. vijeku p. n. e. oni sve više počinju koristiti gvožđe za izradu oružja i oruđa. Iliri su bili svojim izgledom slični današnjem stanovništvu dinarskog područja (natprosječno visoki, tamne kose i tamnih očiju). Živjeli su u utvrđenim naseljima obično na vrhovima brda i brežuljaka koja su gradili u blizini plodnih polja i trgovačkih puteva. Uz rijeke živjeli su i u sojenicama (kućama na kocima). U svojim naseljima oni razvijaju obradu kovina i izrađuju keramiku. Bili su vješti trgovci, ali i gusari te ratnici. Važnu ulogu u oblikovanju Ilira imali su nosioci kulture žarnih polja. Ovi su se pomešali sa stanovništvom koje je bilo nosilac kultura kasnog bronzanog doba. Iliri su bili potomci prvih Indoevropljana koji su se doselili na jugoistok Evrope u doba početka upotrebe metala. U pojedinim slučajevima u oblikovanju ilirskih grupa imale su važnu ulogu i predindoevropske grupe naroda.

Najpoznatija su ilirska gradinska naselja, tj. utvrđenja na uzvišicama i brežuljcima, građeni tehnikom suhozida, ali ponekad (pod uticajem Grka) bile su građene i od velikih kamenih blokova. Ponekad je oko jedne gradine bilo i više krugova zidina. Današnji toponimi – gradina, gradinje, gradište, gračišće, kaštelir (prema tal. castelliere ), dokaz su tih ostataka.

Na obalama Jadranskoga mora našli su ih u 7. i 6. vijeku Grci, koji su osnovali kolonije Apoloniju (kod Valone), Epidamno (Drač) i Lis (Ljes), a kasnije (385) Issu (Vis), Korkyru (Korčula), Trogurion (Trogir), Epetion (Stobreč, istočno od Splita) i Pharos na Hvaru (Starigrad). Grci su jos prije 230. pr. Kr. izgubili sve svoje naseobine osim Isse, Traguriona i Epetiona.

Još prije nego što su se Iliri obračunali s Grcima, počeli su se među njih doseljavati Kelti. I to u prvoj četvrtini 4. vijeka među Panonske Ilire, gdje im je glavno mjesto bilo Segestica (Siscia), a sredinom istoga vijeka na jug u Dalmaciju do donje Neretve, i na istok do Morave. Kelti su u to vrijeme zajedno s Galima zaposjeli sve zemlje od Gibraltara do Crnoga mora. U Iliriku su se pomiješali s Ilirima. Iz te mješavine nastala su razlicita plemena, od kojih su bila najznatnija: Ardijejci (od Vojuše do Neretve), Dalmati (od Neretve do Krke), Liburni (od Krke do Raše u Istri), Japodi (od gornje Kupe do gornje Une), Kolapiani (na Savi i s obiju obala Kupe), Jasi (izmedu Varaždina i Daruvara), Breuci (od Broda i bosanske Posavine do Osijeka), keltski Skordisci (od Srema i Mačve do Morave).

Histri

U željezno doba (I. milenijum p. n. e.) Istra je najvećim dijelom bila naseljena ilirskim plemenima. Na području zapadne i središnje Istre sve do obronaka Učke obitavali su Histri, po kojima je Istra dobila ime. Histri su živjeli organizovani u rodove koji su pak činili jedan savez na čelu s kraljem. Najvažnije središte Histra bio je Nezakcijum (u blizini današnje Pule). Imali su razvijenu zemljoradnju i stočarstvo (uzgajali su ovce, koze, goveda i svinje), a kako su se bavili i lovom prehranu su dopunjavali sa divljači te posebno ribom i školjkama. Iskoristivši povoljni položaj između Sredozemlja i srednje Evrope (nalazili su se na kraju tzv. jantarskog puta), razvili su trgovinu, a posebno brodarstvo. Imali su i razvijenu obradu kovina. U njihovoj kulturi miješaju se uticaji kulture žarnih polja i sredozemni uticaji (uticaji Etruščana, Grka, južne Italije). U umjetnosti Histra posebno se ističu velike kamene skulpture. Istarska su ilirska plemena imala kontakte s grčkom civilizacijom, o čemu svjedoči i mit o Argonautima i legenda o osnivanju Pule. Iz ilirskog su doba ostali mnogi ostaci materijalne kulture, koji se mogu naći po čitavoj Istri.

Liburni

Njima srodno pleme Liburni živjeli su od rijeke Raše na istok i protezali se današnjim Hrvatskim primorjem do Krke u Dalmaciji. Taj je dio nosio naziv Liburnija, pod kojim je danas poznat kraj od Plomina do Rječine. Bili su organizovani u rodove i zajednice rodova okupljenih oko zajednice Jadassina. Među njima se postepeno izdvajaju moćni rodovi koji u svoje ruke uspijevaju prigrabiti političku i privrednu moć. Već se u 8. vijeku p. n. e. Liburni izdvajaju kao posebna narodnosna zajednica koja se po nizu svojih društvenih i kulturnih obilježja izdvaja od ostalih Ilira, što je vjerovatno odraz jakih predindoeuropskih uticaja. Za Liburne je karakterističan poseban položaj žena. Važnu ulogu ima srodstvo po majčinoj liniji, a žene održavaju i kult predaka. Liburni su uzgajali žitarice, lozu i masline. Od stoke su uzgajali goveda, ovce i koze dok rijetko svinje i konje, bavili su se ribarstvom i skupljanjem školjaka. Bili su vrsni pomorci. Brodove su izrađivali od dasaka koje nisu bile vezane čavlima, nego šivane posebnom tehnikom konopcima. Njihove velike ratne brodove (liburne) kasnije su preuzeli Rimljani u svoju ratnu flotu.

Razvijena je bila i obrada kovina kao te grnčarstvo. Liburni sa svojim brodovima trguju sve do sjeverne Afrike, Male Azije, Grčke i Sicilije. Kopnom trguju po cijeloj Italiji i sjeverozapadnom Balkanu. Oni izvoze nakit, sir, vunenu odjeću, grnčarske proizvode, stoku, vunu, kožu, vosak, med, sol i drvo. Ponajviše uvoze grčku keramiku i razne kovine. Vjerovanja Liburna su najvjerovatnije bila koncentrisana oko kulta predaka i to posebno kulta lobanje. Vrlo važnu ulogu imaju i ženska božanstva od kojih su nam poznata Anzotika, Ika, Irija i Sentona. Štovali su i boga Silvana.

Japodi

Japodi naseljavaju današnju Liku, dijelove zapadne Bosne, sjeverni rubni dio Istre (Kras) kao i dio današnje Slovenije. Nastaju povezivanjem starijeg stanovništva i nosilaca kulture žarnih polja. Japodski rodovi i plemena nikada se nisu jače povezali. Nalazi iz Like i Ogulinsko-plaščanske udoline, primjer su japodske kulture. Razvila se od 10. vijeku p. n. e., nastala na tradicijama srednjega i na ranim fazama kasnoga bronzanog doba s trajanjem u kontinuitetu sve do druge polovine 1. vijeka p. n. e., tj. rimskih osvajanja pod vođstvom Oktavijana. Svoj najveći procvat doživjeli su između 8. i 4. vijeku p. n. e. Među Japodima najveću važnost ima stočarstvo dok je zemljoradnja od manje važnosti. Ponekad čak i u okviru japodskih utvrda postoji prostor za ispašu. Najviše uzgajaju ovce, koze, svinje i perad. Važnu ulogu ima proizvodnja sira. Umješno obrađuju kovine i jantar. Srednje i početak kasnoga bronzanog doba, koje je imalo udjela u formiranju japodske kulture, predstavlja nekropola u špilji Bezdanjača kod Vrhovina. Od nađenih predmeta izdvajaju se pokrivala za glavu, odnosno različite kape i oglavlja te dijademi od bronzanog lima, ispleteni bronzani lančići i ukrasi od jantara koji su bili nezaobilazan detalj njihove nošnje. Ljepotom i preciznošću izradbe ističu se zrna s ogrlice iz Kompolja u obliku ženskih glavica, rađena u duhu arhajske umjetnosti. Štuju božanstva vezana za sunce i preteke. Posebno poštuju svoga boga voda - Binda.

Delmati

Bili su veliko i ratoborno pleme koje je naseljavalo područje današnje srednje Dalmacije i dijelove jugozapadne Bosne i Hercegovine. Tako su nazvani po svom glavnom gradu Delminiumu. Počinju se oblikovati kao posebna grupa već u kasnom bronzanom dobu. Tokom 6. i 5. vijeku p. n. e. među njima se počinje izdvajati ratnički sloj. Uprkos tome zemlja im je bila zajednička i svake 8 godine su ponovno dijelili zemlju među sobom. U 4. vijeku p. n. e. pod pritiskom pomicanja naroda uzrokovanog prodiranjem Kelta Delmati se počinju pomicati iz unutrašnjosti prema obali. Temelj privrede Delmata bilo je stočarstvo i to prvenstveno uzgoj ovaca i koza od kojih se dobijalo mlijeko i vuna. Meso se velikim dijelom nabavljalo lovom. Premda postoji i domaća prerada kovina predmeti od kovina obično su uvozili. Bili su konzervativni, a svoje običaje i vjerovanja očuvali su vrlo dugo. Imali su velika svetišta na uzvišicama u kojima su prinosili žrtve svojim božanstvima.

U početku su bili zavisni od Ardijejaca te su se kasnije uspjeli odmetnuti, nakon smrti kralja Pleureta i postati nezavisnima. Od polovine 2. vijeka p. n. e. Delmati se sve češće sukobljavaju s rimskim saveznicima, grčkim kolonijama na dalmatinskoj obali i Daorsima. Stalno su napadali svoje susjede od kojih su se Daorsi obratili za pomoć Rimljanima. 156. p. n. e. Rimljani su zaratili protiv Delmata. U razdoblju sukoba s Rimljanima, delmatsko se područje protezalo od Neretve do Krke i u unutrašnjosti do Vrbasa. Uspjeli su prodrijeti u samo srce njihova područja i spaliti njihovo glavno uporište Delminium, ali nisu ostvarili nikakvo trajno osvajanje.

Između 119. i 117. p. n. e. Rimljani ponovo ratuju protiv Delmata i zauzimaju njihovo novo glavno uporište – Salonu. 78. p. n. e. Delmati napadaju Rimljane i vraćaju Salonu, ali samo privremeno. 52. p. n. e. počeo je novi rat Rimljana protiv Delmata i Japoda. Delmati kod Promone (u blizini današnjeg Drniša) poražavaju Rimljane. Još veći poraz nanijeli su Delmati Cezarovom vojskovođi Aulu Gabiniju 47. p. n. e. Tom prilikom ubili su 7000 rimskih vojnika zarobivši i rimske ratne znakove (što su Rimljani doživljavali kao naročitu sramotu). Bojeći se napada samog Cezara pokoravaju mu se no kada je Cezar ubijen (44. p. n. e.) ponovo ratuju s Rimljanima.

Protiv Delmata ratuje potom Cezarov nasljednik Oktavijan (budući car August). Između 34. i 33. p. n. e. Oktavijan u teškim borbama zauzima jedno po jedno delmatsko uporište. Delmati su se na kraju morali obvezati predati Rimljanima taoce, služiti u rimskoj vojsci i plaćati danak. Otpor Delmata je u potpunosti slomljen tek poslije gušenja Batonova ustanka 9. godine.

Ardijejci

Prvu saveznu državu osnovali su Ardijejci pod kraljem Agronom od Epira do Neretve. Ardijejsko je kraljevstvo doseglo je visok stupanj razvoja, ali uprkos tome važan izvor prihoda Ardijejaca je bilo gusarenje. Sjedište ardijejskog kraljevstva bilo je u Rizonu (Risan u Boki Kotorkoj).

Kralj Ardijejaca Agron u razdoblju između 240. i 231. p. n. e. učvršćuje vlast Ardijejaca i saveza plemena okupljenih oko njih na južnom Jadranu. Ardijejci pljačkaju područja sjeverne Grčke i u pljačkaškim provalama prodiru sve do Peloponeza. Poslije smrti Agrona s istom politikom je nastavila njegova udovica Teuta. Kada je napala Issu diplomatski su na strani Grka intervenisali Rimljani. Teuta je ubila rimske poslanike što je dovelo do rata. Njen najsposobniji vojskovođa Demetrije Farski pristao je uz Rimljane. Uprkos povremenim uspjesima u ratu Teuta je poražena (228) te joj je ostao kraj oko Boke Kotorske i ušća Drima, a država Ardijejaca najvećim je dijelom podijeljena među Teutinim vazalima.

U toj podjeli najbolje je prošao Demetrije Farski ali je uskoro i on nastavio s politikom gusarenja i pljačkanja grčkih uporišta na Jadranu i sjevernoj Grčkoj pri čemu je računao na zauzetost Rimljana ratovanjem s Keltima i Kartažanima. Uprkos tome Rimljani su skupili dovoljno snaga da ga poraze. 219. p. n. e. Demetrije gubi sve svoje posjede i mora bježati u Makedoniju. Pod kraljem Pleuretom Ardijejci ponovo jačaju ratujući na strani Rimljana protiv Makedonije. 167. p. n. e. kralj Ardijejaca Gentije, koji nasljeđuje Pleureta, ponovo ratuje protiv Rimljana no biva pobijeđen. 135. p. n. e. Rimljani definitivno poražavaju Ardijejce i preseljavaju ih u unutrašnjost gdje ubrzo nestaju.

Literatura

Enciklopedija Leksikografskog Zavoda, Jugoslavenski Leksikografski zavod, Zagreb, 1964.
Hrvatski povijesni zemljovidi, Školska knjiga, Zagreb

Spoljašnje veze