Sloveni

Slaveni i Slaven preusmeravaju ovde. Za naselje u okrugu Olt pogledajte stranicu Slaveni (Olt). Za ime pogledajte stranicu Slaven (ime).

Slovenske države u Evropi

Slovenske države i narodi 7-8. vek

Sloveni su najbrojnija etno-lingvistička grupa u Evropi. Naseljavaju istočnu, jugoistočnu i srednju Evropu i sjevernu i srednju Aziju. Sloveni govore slovenskim jezicima koji pripadaju indoevropskoj porodici jezika i dijele, u različitoj mjeri, pojedine kulturne osobine. Od početka 6. vijeka šire se i naseljavaju prostore istočne i srednje Evrope i jugoistočne Evrope. Istočni Sloveni su naselili Sibir i srednju Aziju. Trenutno polovina teritorije Evrope je naseljena slovenskom govornom zajednicom, dok svaki slovenski narod ima emigrante na drugim kontinentima.

Današnji slovenski narodi su podjeljeni na Zapadne Slovene (prvenstveno Poljaci, Slovaci i Česi), Istočne Slovene (Belorusi, Rusini, Rusi i Ukrajinci) i Južne Slovene (prvenstveno Bošnjaci, Bugari, Makedonci, Slovenci, Srbi, Hrvati i Crnogorci). Savremeni Sloveni su znatno genetski i kulturno raznovrsniji, i odnosi između njih — čak i unutar pojedinih etničkih grupa — su različiti, počev od osećaja povezanosti do zajedničkog osećanja neprijateljstva.

Etnonim

Slovenski autonim je rekonstruisan u praslovenskom jeziku kao*Slověninъ (mn. *Slověne). Najstariji pisani dokument na staroslovenskom iz 9. vijeka koristi termin „Slovѣne“ za Slovene. Ostali ranoslovenski jezici to potvrđuju, uključujući i starorusku riječ „Slovѣnѣ“ za „jednu istočnoslovensku grupu blizu Novgoroda”. Međutim, najraniji pisani tragovi Slovena pod ovim imenom nalaze se u drugim jezicima. U 6. vijeku Prokopije, pišući na srednjovjekovnom grčkom, za Slovene koristi sljedeće nazive „Σκλάβοι“, „Σκλαβηνοί“, „Σκλαυηνοί“, „Σθλαβηνοί“ i „Σκλαβῖνοι“, dok njegov savremenik Jordanes na latinskom koristi naziv „Sclaveni“.

Obično se smatra da je slovenski autonim izveden iz riječi „*slovo“, prvobitno označavajući „ljudi koje govore (isti jezik)”, tj. ljude koji razumiju jedni druge, za razliku od slovenske riječi za „strane ljude” — *němci.

Riječ „*slovo“ i srodne riječi „*slava“ i „*slukh“ porijeklo vode od praindoevropske riječi „*ḱlew-“, kognat starogrčke riječi „κλῆς“, od koje je nastalo ime Perikle, i latinske „clueo“.

Podela Slovena

Savremena podjela prema regionima

Zapadni Sloveni

• Slovaci (slovački jezik)
• Česi (češki jezik)
• Poljaci (poljski jezik)
• Lužički Srbi (gornjolužičkosrpski i donjolužičkosrpski jezik)
• Kašubi (kašupski jezik)

Istočni Sloveni

• Rusi (ruski jezik)
• Ukrajinci (ukrajinski jezik)
• Belorusi (beloruski jezik)

Južni Sloveni

• Srbi (srpski jezik)
• Crnogorci (srpski i crnogorski jezik)
• Hrvati (hrvatski jezik)
• Slovenci (slovenački jezik)
• Bugari (bugarski jezik)
• Makedonci (makedonski jezik)
• Bošnjaci (bošnjački jezik)

Etničke grupe sa spornim statusom

• Moravljani
• Rusini
• Šlezijci

Pored tri osnovne grupe Slovena, iz kojih su se razvili današnji slovenski narodi, tokom ranog srednjeg veka postojala je još jedna, srednjoslovenska skupina, kojoj su pripadali Panonski Sloveni (nastanjeni tokom 6. veka na širem prostoru bivše rimske pokrajine Panonije), kao i Dački Sloveni (nastanjeni tokom 6. veka na širem prostoru bivše rimske pokrajine Dakije, severno od donjeg toka reke Dunava). Tokom srednjeg veka, najveći deo slovenskog stanovništva na prostorima Panonije i Dakije podlegao je postepenoj mađarizaciji, odnosno rumunizaciji.

Poreklo imena

Sloveni se u prvim istorijskim zapisima javljaju kao Ven(e)di, ali njihova veza s Vendima koje spominju Tacit, Ptolemej i Plinije ostaje nejasna, pa je sličnost između ta dva imena možda slučajna. Raspravlja se i o vezi između Lužičkih Srba i Slovena. Neki istraživači povezuju Lužičke Srbe sa Slovenima, drugi s Germanima, a treći tvrde da su Lužički Srbi bili mešano pleme ili savez plemena različitih naroda. Lužički Srbi su imali keltske elemente, a spominju se i kao deo Vandala u Magna Germaniji, koja je pokrivala današnju Šlesku (nazvanu po Silingi-Vandalima). Grad Legnica u Šleskoj možda vuče koren iz imena Lužičkih Srba. Kasniji pisci beležili su Slovene pod imenima „Sklaveni“, „Skloveni“ i „Anti“. Jordanes navodi da se Veneti dele na tri skupine: Venete, Ante i Sklavene. Tradicionalno se ime „Veneti“ počelo vezivati uz Zapadne Slovene, „Sklaveni“ uz Južne Slovene, a „Anti“ uz Istočne Slovene. Čak i poreklo riječi „Sloven“ nije sigurno. Usled sličnosti s riječju „slovo“, „Sloveni“ („Slovjani“) može značiti „oni koji znaju govoriti“, za razliku od imena „Nemci“, od „něm“, „nijem“, „oni koji ne znaju govoriti“. Drugi mogući koren slovenskog imena je riječ „slava“. U nekim slovenskim jezicima naziv za Slovene ima koren „slov-“, na primer u slovenačkom Slovani (sloven. Slovani) ili srpskom Sloveni, a u drugima „slav-“, kao u ruskom Slavjani (rus. Славяне) ili hrvatskom Slaveni (hrv. Slaveni). Prema nekim teorijama koren „slav-“ nastao je zbog ruskog akanja (prelaženja nenaglašenog „o“ u „a“).

Istorija Slovena

Poreklo Slovena

Sloveni su jedan od ogranaka indoevropskih naroda. Smatra se da se praindoevropskim jezikom govorilo u 4. milenijumu p. n. e, dok se praslovenski jezik izdvojio kao zaseban u 1. milenijumu p. n. e. Preci Slovena su bili deo staroevropskog ogranka Indoevropljana koji je nastanjivao srednju Evropu u 2. milenijumu p. n. e, a iz koga su se, osim Slovena, razvili i Kelti, Itali, Iliri, Venedi, Germani i Balti. Ovi Staroevropljani se arheološki mogu identifikovati sa Kurganskom kulturom (1500—1200. p. n. e.), kao i sa Kulturom polja pogrebnih urni (13-7. vek p. n. e.). U severoistočnom delu areala srednjoevropske zajednice polja pogrebnih urni razvila se Lužička kultura, koja se delimično identifikuje sa Protoslovenima, a delimično sa Protogermanima.

U pogledu lociranja slovenske prapostojbine postoji nekoliko teorija:

1. autohtona teorija koja tvrdi da su Sloveni živeli severno od Karpata od 1000. p. n. e.
2. alohtona teorija koja tvrdi da su Sloveni došli na to područje u 5. ili 6. veku posle Hrista.

Nemačka i razne slovenske nacije koristile su neke od teorija o poreklu Slovena za političku propagandu. Neki naučnici (npr. Kazimir Godlovski i Zdenek Vana) smatraju da su pomenute teorije apsurdne i tvrde da su se Sloveni pojavili kao posebno pleme negde u vreme Isusa Hristosa.

Jedna teorija tvrdi da su postojala dva talasa Slovena, Prasloveni (Veneti), kao i Sloveni koji su se sa njima izmešali i stvorili današnje Slovene. Ta teorija pokušava rešiti vrlo složena pitanja koja izlaze iz arheoloških nalaza na slovenskim teritorijama.

Nije potpuno sigurno gde su tačno Sloveni živeli pre seobe na zapad. Prvi istorijski pomen Slovena kod Plinija i Ptolemeja smešta ih u područje močvara reke Pripjat (Poleška), ali znatan broj slovenskih riječi ima indoarijske oblike koji kazuju na zajednički prajezik.

Nedavno se javila i teorija koja tvrdi da je Slovenska pradomovina uključivala područja koja Tacit navodi kao Germaniju. Tacit je pisao da je pojam „Germanija“ u smislu domovine Germana nastao relativno nedavno (u 1. veku). Dodatnu zbrku unosi činjenica da su neki Slovenski narodi nastali zbog potpune asimilacije drevnih neslovenskih naroda. Tako se koreni današnjih Bugara mogu naći u Srednjoj Aziji. Tu spadaju i teorije o Iranskom poreklu Srba i Hrvata ili vandalskom poreklu Poljaka.

Sloveni u seobi naroda

Sloveni služe svojim bogovima na ostrvu Rujan

Sloveni se javljaju u novijoj istoriji kada se sa Germanima i Keltima kreću prema zapadu u 5. i 6. veku, a verovatno pod pritiskom naroda iz Sibira i istočne Evrope (Huni, Avari, Prabugari i Mađari). Tada su Sloveni naselili područje između Odre i Labe na severu, zatim Češku, Moravsku, veliki deo današnje Austrije, Panoniju i Balkansko poluostrvo, kao i područje kod gornjeg toka reke Dnjepar.

Sloveni nakon seobe

Kada su se smestili na svojim teritorijama, Sloveni su uspostavili prve oblike država, kojima su upravljali knezovi sa riznicom i vojskom, kao i prve klasne podele, sa plemićima koji su pristajali uz Franačku i Sveto rimsko carstvo. Karantanija, koja je pokrivala današnju Austriju i Sloveniju, bila je jedna od prvih slovenskih država u Srednjoj Evropi, a na severu su formirane i Samova država, Njitra i Moravska. U tom razdoblju je postojala i država panonskih Slovena pod nazivom kneževina Donja Panonija, kao i teritorija pod kontrolom plemena Severani, ali širenje Mađara i Vlaha, kao i germanizacija Austrije razdvojili su severne od južnih Slovena. Na slovenskom jugu formirane su kneževine Srbija, Hrvatska, Duklja, Travunija, Zahumlje, Paganija, kao i južnopanonska Kneževina između Drave i Save. Bugarski kanat, koji su osnovali turkijski Prabugari, vremenom je postao slovenska država. Na slovenskom istoku je formirana Kijevska Rusija, a svoje države su formirali i Poljaci i Česi. U starijoj istoriji nije bilo nikakvog jedinstva Slovenskih naroda, iako je povremeno bilo saradnje.

Engleska reč za roba slave dolazi od starofrancuske sclave, od srednovekovne latinske reči sclavus, od vizantijsko grčke σκλάβος, koja zapravo potiče od reči etnonima Slav, pošto su u ranim srednjovekovnim ratovima mnogi Sloveni zarobljeni i porobljeni.

Propast i obnova slovenskih država

Tokom srednjeg veka, Sloveni su pokušavali da očuvaju svoju državnost, trpeći pritisak svojih neslovenskih suseda, Vizantinaca, Franaka, Mađara, Hazara, Nemaca, Mletaka, Mongola i Turaka. Početkom novog veka, od slovenskih naroda su svoju državnost uspeli da očuvaju samo Rusi u Velikoj moskovskoj kneževini, Poljaci i Dubrovčani, dok su se ostali Sloveni našli pod vlašću Turaka, Habzburga i Mletaka.

Krajem 18. veka propada i Poljska država, a potom u 19. veku i Dubrovačka republika. Sredina 19. veka donosi obnovu državnosti Srbije, Crne Gore i Bugarske. Većina slovenskih naroda, izuzev Lužičkih Srba, oslobodiće se strane vlasti u prvoj polovini 20. veka, nakon proterivanja Osmanskog carstva sa najvećeg dela Balkana, kao i nakon raspada Habzburške monarhije 1918. godine. Tada će biti obnovljena Poljska država, a formiraće se i Čehoslovačka, kao i Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca (Jugoslavija). U isto vreme, Ruska Imperija se posle Ruskog građanskog rata organizuje u Sovjetski Savez, u kojem su najbrojniji narod bili Rusi.

Težak period za većinu slovenskih naroda je bio Drugi svetski rat, kada su veliki deo slovenskog državnog prostora okupirali Nemci i njihovi saveznici. U stvaranju svog novog poretka, Nemačka je anektirala Poljsku i Češku, dok je državnu samostalnost priznala Slovačkoj, ali bez južnih teritorija koje je anektirala Mađarska. Jugoslavija je okupirana i podeljena, a delove njene teritorije su anektirale Nemačka i druge članice Sila Osovine. Iako je državna samostalnost nominalno priznata Nezavisnoj Državi Hrvatskoj i Srbiji, obe su bile pod okupacijom nemačkih, odnosno u slučaju NDH i italijanskih trupa. Crnoj Gori je takođe nominalno bio priznat određen stepen državnosti, ali u okviru Musolinijeve velike Italije. Bugarska je bila u savezu sa Nemačkom i, zajedno sa njom, učestvovala u okupaciji delova Jugoslavije, kao i dela Grčke. Nemci su, takođe, okupirali i veliki deo Sovjetskog Saveza, ali su Sovjeti uspeli da zaustave nemačku invaziju i da pređu u kontranapad, kojim su oslobodili celu istočnu i jugoistočnu Evropu nemačke okupacije.

Nakon Drugog svetskog rata, jugoslovenska, čehoslovačka i poljska država su obnovljene, dok Sovjetski Savez, uz SAD, postaje jedna od dve najznačajnije svetske sile, koje su se u periodu Hladnog rata takmičile za kontrolu nad delovima Sveta, kao i u osvajanju kosmosa. Krajem 20. veka, Sovjetski Savez, Jugoslavija i Čehoslovačka se raspadaju, čime nastaju nove slovenske države - Rusija, Ukrajina, Belorusija, Češka, Slovačka, Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, SR Jugoslavija i Makedonija. Sr Jugoslavija, koja je 2003. godine transformisana u državnu zajednicu Srbija i Crna Gora, se takođe raspada 2006. godine, čime nastaju nezavisne države Srbija i Crna Gora.

Politika

Panslovenstvo

S obzirom da su Sloveni pokrivali veliko i raznoliko područje, pojavilo se nekoliko središta koja su radila na jedinstvu Slovena. U 19. veku se pojavio pokret panslavizama među intelektualcima, naučnicima i književnicima, ali retko je uticao na praktičnu politiku, osim na Balkanu. Zagreb je bio vrlo jak centar te ideologije, pa se u njemu razvila klica onoga što će kasnije postati Jugoslavija.

Panslovenska zastava, usvojena na Prvom sveslovenskom kongresu u Pragu 1848.

Antislovenstvo

Glavni članak: Antislavizam

U prvoj polovini 20. veka, nacisti su forsirali ideju rasa i tvrdili da je germanska rasa nadređena slovenskoj, koja je trebalo da služi kao roblje u Trećem rajhu. Međutim, takve ideje su izgubile popularnost s porazom nacističke Nemačke u Drugom svetskom ratu.

Antislovenski sentiment je prisutan i u ranim delima Karla Marksa, kao i u Bizmarkovim izjavama o Slovenima.

Vera i pismo

Sloveni se u verskom smislu dele na:

1. pravoslavni — Rusi, Ukrajinci, Belorusi, Srbi, Bugari, Crnogorci, Makedonci
2. katolici — Poljaci, Slovaci, Hrvati, Slovenci, Česi, Moravci, Bunjevci, Kašubi.
3. muslimani — Bošnjaci, Goranci, Pomaci i Torbeši.
4. protestanti — Lužički Srbi, tj. Donjolužičani u današnjem Brandenburgu.

Pisma koja upotrebljavaju Sloveni su ćirilica (na istoku) i latinica (na zapadu). Za razliku od većine slovenskih naroda koji koriste samo jedno od ova dva pisma, Srbi, Bošnjaci, Crnogorci i Goranci upotrebljavaju oba.

Genetika

Prema rezultatima genetičkih istraživanja, među stanovništvom slovenskih država najzastupljenije su dve patrilinearne (Y-DNK) haplogrupe: Haplogrupa R i Haplogrupa I. Haplogrupa R je dominantna u državama istočnih i zapadnih Slovena, kao i u Sloveniji, dok je Haplogrupa I dominantna u državama južnih Slovena (sa izuzetkom Slovenije). Međutim, Haplogrupa R je značajnim procentom zastupljena i u Srbiji (24%), Crnoj Gori (21%), Bosni i Hercegovini (21%), Hrvatskoj (30%), Makedoniji (26%), dok je Haplogrupa I značajnim procentom zastupljena u Sloveniji (32%), Belorusiji (25%), Češkoj (24%), Slovačkoj (24%), Ukrajini (17%), Rusiji (16%) i Poljskoj (16%). U Bugarskoj su te dve haplogrupe relativno podjednako zastupljene, uz blagu prednost haplogrupe R (28%), naspram haplogrupe I (27%).

Haplogrupa I je zastupljena u Srbiji (39%), Bosni i Hercegovini (56%), Crnoj Gori (37%), Hrvatskoj (44%), Makedoniji (28%).

Kod dela stanovništva slovenskih država se u određenom procentu nalaze i Haplogrupa N, Haplogrupa E i Haplogrupa J.

Haplogrupa N je najzastupljenija u Rusiji (23%), Belorusiji (10%), Ukrajini (7,5%), a u manjim procentima je zastupljena i u Slovačkoj (3%), Srbiji (2%), Crnoj Gori (1,5%), itd.

Haplogrupa E je zastupljena u Makedoniji (22%), Bugarskoj (23%), Srbiji (18%), Crnoj Gori (27%), Bosni i Hercegovini (14%), Hrvatskoj (11%), Slovačkoj (7%), Češkoj (6%), Belorusiji (4%), itd.

Haplogrupa J je zastupljena u Makedoniji (16%), Bugarskoj (15%), Srbiji (9%), Crnoj Gori (10%), Bosni i Hercegovini (7%), Češkoj (6%), Ukrajini (8%), itd.

Vidi još

• Slovenski jezici
• Slovenski etnonimi
• Stari Sloveni
• Pokrštavanje Slovena

Literatura

Opšti radovi

• Bideleux, Robert; Jeffries, Ian (januar 1998). A History of Eastern Europe: Crisis and Change. Psychology Press. ISBN 978-0-415-16112-1. 
• Bowlus, Charles R. (1995). Franks, Moravians, and Magyars: The Struggle for the Middle Danube, 788-907. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. 
• Vlasto, Alexis P. (1970). The Entry of the Slavs into Christendom: An Introduction to the Medieval History of the Slavs. Cambridge: Cambridge University Press. 
• Richards, Ronald O. (2003). The Pannonian Slavic Dialect of the Common Slavic Proto-language: The View from Old Hungarian. Los Angeles: University of California. 
• Sedov, Valentin V. (2013). Sloveni u ranom srednjem veku. Novi Sad: Akademska knjiga. 
• Štih, Peter (2010). The Middle Ages between the Eastern Alps and the Northern Adriatic: Select Papers on Slovene Historiography and Medieval History. Leiden-Boston: Brill. 
• Свод древнейших письменных известий о славянах. Коллективный труд. Двухтомник.
• Тацит К. О происхождении германцев и местоположении германцев
• Пигулевская Н. В. Ближний Восток. Византия. Славяне. Л., «Наука», 1976.
• Соколянский А. А. Введение в славянскую филологию. М., 2004.
• Pavel Jozef Šafarik O poreklu Slovena, Novi Sad 1998.
• Spiridon Gopčević, Stara Srbija i Makedonija, Beograd, 1890.
• Predrag Piper, Uvod u slavistiku, 1, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1998.
• Dušan Dukić o poreklu Futožana i Slovena, Novi Sad 2068.
• Anatolij A. Kljosov, DNK genealogija, Njujork 2013.

Arheologija

• Гимбутас М. Славяне. Сыны Перуна. Москва, 2001.
• Janković, Milica i Đorđe Janković. Sloveni u jugoslovenskom Podunavlju, Beograd, 1990.
• Седов, Валентин Васильевич. Славяне в древности, Москва, 1994.
• Седов, В. В. Славяне в раннем Средневековье, Москва, 1995.
• Седов, В. В. Славяне: Историко-археологическое исследование. Москва, 2002.
• Dolukhanov, Pavel M. The early Slavs: Eastern Europe from the initial settlement to the Kievan Rus, 1996.
• Herrmann, Joachim. Kultur und Kunst der Slawen in Deutschland von 7. bis 13. Jahrhundert. Herausgegeben aus Anlass des Internationalen Kongresses für Slawische Archäologie in Warschau. Institut für Vor- und Frühgeschichte. Berlin 1965.
• Herrmann, J. (Hrsg.) Die Slawen in Deutschland. Geschichte und Kultur der slawischen Stämme westlich von Oder und Neiße vom 6. bis 12. Jahrhundert. Akademie-Verlag, Berlin 1985 (Veröffentlichungen des Zentralinstituts für Alte Geschichte und Archäologie der Akademie der Wissenschaften der DDR, Band 14).

Spoljašnje veze

• Stari slovenski bogovi (RTS Obrazovno-naučni program - Zvanični kanal)