Spomen-kosturnica u Surdulici

Spomen kosturnica u Surdulici se nalazi u gradskom naselju Surdulica, u Srbiji u Pčinjskom okrugu. U ovoj Spomen-kosturnici se čuvaju kosti mučenika surduličkih iz Prvog svetskog rata.

Prvi svetski rat[uredi | uredi izvor]

Uzrok Prvog svetskog rata, oružanog sukoba koji je trajao od 1914.do 1918. godine nalazi se u sukobu starih i novih kolonija velesila iz XIX. Težnja novih sila Nemačke i Italije za novom preraspodelom sveta i starih sila Velike Britanije,Francuske i Rusije da sačuvaju svoje kolonijalne posede, dovela je do sukoba svetskih razmera. U takvim odnosima dolazi do stvaranja saveza centralnih sila, koga su načinile Nemačko carstvo,Kraljevina Italije i Austrougarska monarhija. Do konačnog formiranja saveza Antante došlo je nešto kasnije, 1907. godine, a činile su ga Ujedinjeno Kraljevstvo,Rusija i Francuska. Različitosti i suprotnosti među savezima, uzrok su Prvog svetskog rata.

Neposredni povod za rat je bio atentat na naslednika austrougarskog prestola, nadvojvodu Franca Ferdinanda u Sarajevu 28. juna 1914, koga je ubio Gavrilo Princip, Srbin iz Bosne, koja je tada bila deo Austrougarske.

Prvi svetski rat počeo je 28. jula 1914. godine, objavom rata Kraljevini Srbiji od strane Austrougarske monarhije. Rusija je objavila rat Austrougarskoj i Nemačkoj, a zatim su se umešale velike sile što je predstavljalo sukob saveza Antante protiv Centralnih sila, koji se završio kapitulacijom Nemačke 11. novembra 1918. godine, odnosno pobedom saveza Antante.

1914. godine formirana su 3 fronta: zapadni front od Severnog mora do Švajcarske,Istočni front od Baltičkog mora do Rumunije i balkanski deo u Srbiji. Od avgusta do decembra 1914. godine, agresijom Austrougarske, na tlu Kraljevine Srbije vođene su dve bitke između srpske i austrijske vojske, Cerska bitka i Kolubarska bitka, u kojima je Srbija pobedila, a Cerska bitka je bila i prva pobeda saveza Antante u Prvom svetskom ratu.

Kratak period bez borbi u Kraljevini Srbiji potrajao je od oktobra 1915. godine, kada je usledila velika nemačka, Makenzenova ofanziva, koja je počela iz pravca Save i Dunava napadom i zauzimanjem Beograda. Kraljevina Srbija, narod, vlada, kralj našli su se u jednom od najtežih perioda u svojoj istoriji i pred jednom od najtežih odlika. Rešenje je bilo povlačenje vojske i državnog vrha dolinom Vardara, prema Soluna i spajanje sa savezničkom britanskom i francuskom vojskom. Međutim, zbog ulaska Bugarske u rat oktobra 1915. godine, na strani Centralnih sila, plan povlačenja se promenio.Jedini slobodan pravac bio je preko Kosovo i Metohije, severnim albanskim planinama, do luka Drača i Valone.

Tu je Srbe, trebalo da čekaju francuski, britanski i italijanski saveznički brodovi, jer je Italija ušla u rat na savez Antante, maja 1915. godine. Tada je počela srpska Golgota kroz Albaniju, gde je hiljade gladnih i izmučenih izgubilo živote.

Nakon oporavka na Krfu, Vidu, u severnoj Africi i nekim manjim mestima u Grčkoj, srpska vojska je septembra 1916. godine prebačena na Solunski front. Konačan proboj solunskog fronta počeo je 14.septembra 1918. godine, a završena je kapitulacijom Bugarske 29.oktobra 1918. godine i oslobođenjem Srbije.

Zločini[uredi | uredi izvor]

Bugarska okupacija jugoistočne Srbije, obeležena je procesom denacionalizacije nasilnim putem i zločinima nad civilnim stanovništvom. Plan bugarizacije srpskog stanovništva bio je javan i jasan, jer ga nalazimo u Naredbi br.12 načelnika inspekcije generala Lajtant Neserova od 29.maja 1918. godine, izdatoj u Nišu:

da se Srbi sa prostora Vardarske Srbije, Kosova i centralne Srbije, sve do Smedereva bugarizuju, odnosno postanu Bugari
u početku je bugarizacija trebalo da se sprovede mirnim putem
ukoliko nema rezultata, da se odstupi od dobrovoljne bugarizacije i krene sa primenom sile
ciljne grupe koje treba prve nacionalno osvestiti bili su sveštenici, lekari, učitelji, ugledni domaćini, pravnici, bogati trgovci i zanatlije, tj. pokretačka snaga jednog društva
radi lakšeg sprovođenja cilja, odmah na početku okupacije zabranjena je upotreba nacionalnog imena, pisma, slova na srpskom jeziku. Zabranjena je nacionalna nošnja, a sveštenici su morali da nose bugarsku svešteničku kapu
zabranjeno je pisati nadgrobne natpise na spomenicima na srpskom jeziku
zabranjeno je dati srpsko ime novorođenom detetu
obraćanje bugarskim vlastima je na bugarskom jeziku.

Zločini u Surdulici i izveštaj komisije o zločinima u Surdulici[uredi | uredi izvor]

Zbog svog geografskog položaja, poslednjeg većeg mesta pre bugarske granice, Surdulica je tokom bugarske okupacije u Prvom svetskom ratu postala srpska klanica u kojoj je tokom 1915, 1916, 1917 i 1918. godine gotovo svakodnevno dovođeno od 200 do 400 Srba, od kojih je veliki broj ubijen u Surdulici, a ostatak interniran u Bugarsku. Pobijeno stanovništvo nije bilo samo iz Surdulice, već iz svih delova Kraljevine Srbije, iz pirotskog okruga, niškog okruga, sa Kosova, iz Vardarske Srbije. Preko 10.000 Srba internirano je u Bugarsku. Vojni sud u Surdulici, na osnovu spiskova interniranih iz njihovih mesta, odlučivao je ko će biti ubijen, a ko interniran. Ubijeni su prvenstveno oni, koji su predstavljali problem, odnosno prepreku bugarizaciji, tj. koji su sprečavali-sveštenici, učitelji, sudije, lekari, itd. Kada su čitana imena onih koji su određeni za ubijanje, objašnjavano im je da će biti oslobođeni i vraćeni kući. Ubistva su obavljana noću. Ubistva su najčešće vršena hladnim oružjem, da se ne troši bojeva municija i da se ne čuju plotuni. Zbog masovnih ubistava, javio se problem kuda se leševima, pa je odlučeno da se leševi bacaju u dubodoline, a ovaj posao su izvršavali lokalni Cigani. Tako su tokom Prvog svetskog rata, zvanično otkrivene najveće masovne grobnice: Duboka dolina, Kalifer, Zankova livada, Vlaški dol, Radičeva njiva, Dubrava, Jelašnica, Korbevačka reka, korito Vrle reke od Surdulice do Toplog dola.

Surdulica između dva svetska rata i izgradnja Spomen-kosturnice[uredi | uredi izvor]

Završetak Prvog svetskog rata označio je kraj vojnih sukoba i prestanak borbi, tada je otpočela nova faza, u vezi sa surduličkim žrtvama-otkopavanje zemnih ostataka i njihovo sahranjivanje. Surdulica je oslobođena 6. oktobra 1918. godine od strane Dunavske divizije, a već 8. oktobara 1918. godine Rudolf Arčibald Rajs, kao vođa tima srpske vlade za utvrđivanje zločina austrougarskih, nemačkih i bugarskih okupatora, u Dubokoj dolini počeo otkopavanje ubijenih. Tim vlade Kraljevine Srbije radio je iskopavanje žrtava i na prostoru Kumanova, Vranja, Leskovca, Prokuplja, Kuršumlije, Niša, Ćuprije, Požarevca. Tokom iskopavanja leševa u Surdulici, pronađena je i lobanja u kojoj je ostao zaglavljen bajonet, koji nije mogao da se iščupa. Postoje indicije da je broj pobijenih, bio mnogo veći od 3000, a pretpostavke su da je u Surdulici tokom Prvog svetskog rata pobijeno oko 6000 ljudi.

Strah i bol tokom rata pretvorio se, nakon rata, u obavezu prema hiljadama nevino stradalih, da se njihovi zemni ostaci sakupe i dostojanstveno sahrane. Tada se javila ideja, koja je realizovana stvaranjem Odbora za podizanje Spomen-kosturnice, gde će počivati ostaci svih identifikovanih i neidentifikovanih srpskih žrtava u Surdulici.

Jedna od prvih akcija Odbora bila je sakupljanje dobrovoljnih priloga za podizanje Spomen-kosturnice. Prilikom otkopavanja leševa, u odelu ubijenog, čije telo nije identifikovano, pronađeno je 170 napoleona u zlatu. Taj novac je bio prvi prilog za podizanje „Kapele izginulim od Bugara u Surdulici-Spomen kosturnice“.

Po svedočenju preživelih i onih koji su se vratili iz internacije, severno od mesta gde je podignut kompleks škola-kapela, a desno od današnje glavne ulazne školske kapije, u dubodolini ispod škole bio je saborni logor.

Kamen temeljac postavljen je na Vidovdan, 28. juna 1922. godine i tada je otpočela i gradnja škole. Događaju su prisustvovali predsednik Narodne skupštine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca Ivan Ribar i predsednik Vlade Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca Ljuba Davidović, dvadeset narodnih poslanika i građani Surdulice. Tom prilikom Ribar je zamoljen da bude kum i on je položio kamen temeljac. U to vreme kosti koje su sakupljene, položene su u privremenu Kosturnicu iznad streljaškog doma - Cigan Mala.

Izgradnja škole i spomen-kosturnice, trajala je do 1923. godine, a svečano otvaranje je bilo 24. avgusta 1924. godine. Originalni projekat i dokumentacija o spoljnjem izgledu kosturnice sačuvana je u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu. Projekat su izgradili sLikar Vlaho Bukovac i arhitekta Petar Popović.

Bila je Izrađena od kamena i mermera, u podnožju je bila kripta gde je bilo smešteno 10 sanduka sa kostima žrtava. Pažnju je najviše privlačila lobanja probodena bajonetom, na zidu suprotno od ulaza.

Izgradnja Spomen-kosturnice koštala je 2.000.000.tadašnjih dinara, od te sume država je dala prilog od 800.000 dinara, Kralj Aleksandar Karađorđević lično 100.000 dinara, a ostatak je prikupljen dobrovoljnim prilozima iz svih krajeva Kraljevine SHS.

Svečanost osvećenja Spomen-kosturnice[uredi | uredi izvor]

Svečano osvećenje Spomen-kosturnice bilo je u nedelju, 24. avgusta 1924. godine. Tragova o ovom događaju, vrlo je malo u istoriografiji.

Prvi je u Surdulici tada stigao patrijarh srpski Dimitrije. Dolazak kralja Aleksandra Karađorđevića i Kraljice Marije s ostalim dostojanstvenicima na teritoriju opštine Surdulica, oglasio je prvi plotun ispaljen iz topa u Dubravi. Predsednik surduličke opštine gospodin Jakov Ivanović, dočekao je kralja na mostu Vrle reke. Kada su se svi okupili, patrijarh Dimitrije je počeo opelo, dok je 10 sanduka sa kostima preneseno iz privremene Kosturnice u novoizgrađenu. Tom prilikom Kraljica Marija je plakala, kao i mnogobrojni okupljen narod. Po završetku Kralj i Kraljica su položili srebrni venac, na kojem je stajalo:

Našim Mučenicima Aleksandar i Marija.

Nakon ručka priređenog u čast Kralju i Kraljici U školi, visoki dostojanstvenici su krenuli u pravcu Sanatorijuma - bolnice za plućne bolesti, koja je takođe tada svečano otvorena.

Od 1924. godine, svake godine 28.juna održavan je pomen surduličkim žrtvama u Spomen-kosturnici. Taj dan ima simboliku, jer je posvećen svim srpskim stradalnicima od Kosova 1389. godine do naših dana.^[1]

Drugi svetski rat i rušenje Spomen-kosturnice[uredi | uredi izvor]

Drugi svetski rat, koji je u svetu trajao od 1939.do 1945. godine, a vođen između Trojnog pakta i njegovih saveznika, i Antifašističkog saveza, Kraljevina Jugoslavija je dočekala potpuno nespremna. Obezglavljena ubistvom kralja Aleksandra Karađorđevića u Marseju 1934. godine, sa nerešenim nacionalnim problemima i sa vladom i Namesništvom, koji su bili pod pritiskom velikih sila u konfuziji i porobljenoj Evropi, od strane Hitlera, vojno je pregažena u aprilskom ratu od 6. aprila do 17. aprila 1941. godine. Otpočeo je period nemačko-italijanske-ustaške i mađarsko-albansko-bugarske okupacije.

Surdulica je okupirana 22. aprila 1941. godine od strane Bugara, a priča iz Prvog svetskog rata je ponovljena. Zabranjena je upotreba srpskog jezika, srpske knjige su uništavane, zabranjeno je nošenje šajkače, a Srpska crkva pod bugarskom okupacijom stavljena je pod vlast bugarske egzarhije.

Ulaskom u Surdulicu, bugarski vojnici su demolirali Spomen-kosturnicu. Razvalili vrata, razbili prozore, polomili staklene vitrine sa predmetima koji su pripadali žrtvama Prvog svetskog rata, a sa zidova skinuli slike i potpuno ispraznili unutrašnjost Kosturnice. Sve što je bilo razbacano oko kosturnice, srpski sveštenici su tajno, noćima prenosili u stari zvonik crkve Svetog Đorđa, koji se nalazio pored škole.

Krajem aprila 1941. godine u sumrak, jedna četa bugarskih vojnika došla je u selo Ćurkovica i Donje Romanovce i zaplenila od seljaka volove i zaprežna kola. Pod okriljem noći, kosti iz drvenih sanduka iz Kosturnice, bugarski vojnici su prebacili u vreće, pokrili platnenim pokrivačima i smestili u zaprežna kola. Zatim je, čudna noćna povorka, po sećanju lokalnog stanovništva, koje je živelo u blizini Kosturnice i koje je pratilo kretanje bugarskih vojnika zbog straha za sopstvene živote, krenula ka starom surduličkom groblju. Pod naoružanom pratnjom, uz lampe koje su osvetljavale put, kosti surduličkih mučenika prebačene su i zakopane, tajno, u nepoznatom delu groblja. Kasnijim istraživanjem, posle Drugog svetskog rata i događajima iz 2009. godine, utvrđeno je da su ih Bugari zakopali u brdo južno od Crkve Svetog Pantelejmona na starom surduličkom groblju. Drveni sanduci u kojima su se čuvale kosti te noći su spaljeni, a izjutra, tajno, surdulički sveštenici i nekolicina žitelja su pokupili kosti, koje su uz put ispadale iz zaprežnih kola i sahranili ih pored porta porte crkve Svetog Pantelejmona.

Bugarske okupacione vlasti su u Surdulici naredile potpuno uništenje Spomen-kosturnice, koje se dogodilo od 3. februara do 17. februara 1943. godine. Naredili su đacima Više osnovne škole U Surdulici da sa zgrade kosturnice skidaju ciglu za ciglom i tovare na kamione. Kosturnica je uništena a kripta je potpuno sravnjena sa zemljom.

Obnova Spomen-kosturnice[uredi | uredi izvor]

Pokušaji da se obnovi Spomen-kosturnica je sistematski gušen, kao vid srpskog nacionalizma i pokušaj rušenja veoma dobrih međunacionalnih odnosa. Međutim, sredinom druge polovine XX veka SUBNOR Surdulice je postavio na severnoj strani školske zgrade, na fasadi gde su se videli samo obrisi nekadašnje Spomen-kosturnice spomen ploču. Povod je bio pedeset godina od otvaranja škole 1924. godine. Ta bela mermerna ploča i danas stoji na zidu, blizu školskog ulaza i u tekstu samo ističe da je na tom mestu bila Spomen-kosturnica srušena u Drugom svetskom ratu. Sledeći, hvale vredan trud, je učinio Aleksandar Trajković, autor dveju knjiga „Vreme bezumlja" iz 1981. i „Duboka dolina" iz 1983. godine, u kojima je detaljno pisano o zločinu u Surdulici, uz korišćenje obimne literature. Sredinom osamdesetih godina dvadesetog veka, na inicijativu nekih pojedinaca i uglednijih komunista iz ovog kraja napravljena je spomen soba, neka vrsta muzeja, u zgradi u dvorištu Tehničke škole. Vremenom je ta soba gubila na značaju i bila je reformirana. Krajem osamdesetih godina, kako se približavao raspad SFRJ, pokrenuta je inicijativa o obnovi Spomen-kosturnice.

Na opšte iznenađenje, u srpskoj Patrijaršiji pronađen je originalni projekat škole i spomen-kosturnice, rad u to vreme poznatog arhitekte Petra Popovića i slikara Vlaha Bukovca. Međutim, zbog ratova u bivšoj Jugoslaviji, stalo se sa projektom. Sledećih petnaest godina iz zemlje su virili samo obnovljeni temelji u kojima je bacano smeće.

Dolazak u Surdulicu princeze Katarine Karađorđević 2001. godine, i njeno paljenje sveće na temeljima kapele, dalo je nadu da će, konačno, biti obnovljena Spomen-kosturnica.

Na inicijativu profesora Tomislava Radojičića i bivšeg direktora i profesora škole Branislava Mihajlovića krenulo je sa pribavljanjem projektne dokumentacije, građevinske dozvole i finansijskih sredstava za početak izgradnje kapele.

Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Niša overio je projekat kapele 9. oktobara 2003. godine. Krajem 2003. godine predat je zahtev opštini za građevinsku dozvolu, ali tada su počele „tantalove muke“,jer je opštinsko rukovodstvo, na sve načine pokušavalo da spreči obnovu kapele, misleći da je reč o gomili novca koju bi oni trebalo da kontrolišu. Zahvaljujući građevinskim firmama „Zidar“ iz Surdulice i „Banković“ iz Crne Trave krenulo se, u martu 2004. godine sa obnovom. U toku 2005. i 2006. godine sa prekidima, kako su pribavljana finansijska sredstva, tako je kapela građena. Posle 2006. godine radilo se na njenom unutrašnjem uređenju. To je izazvalo dosta poteškoća, jer nigde u dokumentima nije bilo detaljnog opisa enterijera, čak ni u projektu.

Početkom 2009. godine, 2. aprila, na Starom surduličkom groblju kod sela Donje Romanovce, pri izgradnji jedne porodične grobnice, na dubini od jednog metra pojavile su se kosti surduličkih mučenika, bele i čiste. Odmah je obaveštena crkva. Međutim, po ko zna koji put, opet su krenule administrativne zavrzlame i brojne dozvole, koje su morale da budu pribavljene kako bi se kosti zakonito izvadile. Sve je to uslovilo da se tek u decembru 2009. godine, sve kosti surduličkih mučenika izvade i smeste u crkve Svetog Pantelejmona na Starom surduličkom groblju.

U međuvremenu, 8. oktobara 2009. godina, kapela je konačno dobila svu potrebnu dozvolu i to je otklonilo i poslednje prepreke za njeno osvećenje i prenos kostiju. 29. maja 2010. godine održano je i svečano osvećenje kapele i kostiju surduličkih mučenika, posle sedamdeset godina.^[2]