Starogrčka religija

Sirena

Starogrčka religija predstavlja sva religijska shvatanja, kultove i rituale populacije koja je između 2100. i 1900. p. n. e. naselila južne oblasti Balkanskog poluostrva, kao i ostrva u Egejskom moru. Doseljenici su, zajedno sa domorocima koji su se tu zatekli, ostvarili najsloženiju prehrišćansku religiju Evrope.

Značaj

Starogrčka religija je uticala na shvatanja raznih naroda koji su naseljavali Mediteran i obale Crnog mora, posebno onih koji su živeli na Apeninskom poluostrvu. Kako je hrišćanstvo postajalo jedna od dominantnih religija, mnogi likovi iz grčke mitologije su se pojavili kao bitni činioci i te religije, odnosno sveci. Ovako veliki uticaj grčke religije se objašnjava njenim nedogmatizmom i humanizmom, ali i svojstvom da je mogla da asimiluje tuđinske religije.

Izvori

Starogrčka religija se može rekonstruisati na osnovu tri vrste izvora:

• literarnih
• mitografsko-istorijskih i
• arheoloških.

Literatura predstavlja najpouzdaniji izvor. Gotovo svi izvori, od Homera do Julijana Apostate sadrže mitološke i religijske komponente. Arheološka istraživanja su omogućila da se do detalja izuče svetilišta i predmeti korišćeni u obredima, a i grčka likovna umetnost je pretežno u vezi sa religijom i mitovima. Zahvaljujući svemu ovome, proučeni su čak i lokalni kultovi i verovanja, ali ne i tajni, mistični kultovi, jer su njihovi učesnici bili obavezani na ćutanje.

Istorija

Ova religija je formirana tokom bronzanog doba. Nastala je na osnovu:

1. religije prastanovnika Grčke;
2. religije indoevropskih doseljenika sa severoistoka;
3. religije i kuluture bronzanog doba Krita;
4. religiozne ideje iz maloazijsko-tračkog sveta.

Najranija faza ove religije se vezuje za srednje bronzano doba (1900-1550. p. n. e.). Donekle se ova faza može rekonstruisati na osnovu arheoloških nalaza. Na osnovu njih se jasno uočava pojava mnogih inovacija u tradicionalnoj kulturi, čije je poreklo delimično iz severnih oblasti Balkanskog poluostrva, a delimično iz Male Azije. Iz tog razdoblja nisu poznati ni svetilišta ni predmeti u vezi sa verskim shvatanjima pridošlica. Tek od 1400. p. n. e. pojavljuju se pisani spomenici, odnosno tablice ispisane linearnim B pismom u kojima su imena pojedinih božanstava.

U istoriji grčke religije, uočavaju se četiri faze:

1. homerovski ili geometrijski period (od oko 1100. do 50. p. n. e.)
2. arhajski period (od 50. do 500. p. n. e.)
3. klasični period (od 500. do 338. p. n. e.)
4. helenističko-rimski period (od 338. p. n. e. do kraja IV veka)

Homerovski period

Ovaj period je nazvan tako jer se o njemu najviše saznalo iz Homerovih i Heziodovih spevova. To je bio period od doseljavanja Doraca do konačne stabilizacije grčkih plemena.

U Homerovoj „Ilijadi“ i „Odiseji“, nastaje svet bogova i heroja, koji su pre svega po ukusu tadašnje aristokratije. Ovaj svet se razlikuje od onog iz kasnijih epoha, pre svega u tome što u njemu nema mesta za iracionalno i mistično. Osnovna građa i jednog i drugog speva nastala je u usmenom predanju mnogo pre VIII veka p. n. e. Postoji kontinuitet sa prethodnim, mikenskim periodom, iz koga su preuzeta mnoga božanstva poput Zevsa, Posejdona i Apolona. Tokom ovog razdoblja uobličen je panteon od dvanaest bogova sa Olimpa i to pod uticajem istočnjačkih religija. Tada je utvrđen i broj i rodbinski odnosi između bogova, a kolebanja postoje kod Hestije i Dionisa koji se ponekad ne uvršćuju u olimpska božanstva. Osnovno svojstvo bogova je antropomorfizam. Bogovi su podložni osećanjima, povredama, a imaju i druge mane i nisu svemogući i svuda prisutni. Čak i Zevs, vrhovni bog, mora da se povinuje volji Mojre, odnosno sudbine. Ljudi su potpuno potčinjeni volji bogova i zavise od njihovog raspoloženja. Mogu ih umilostiviti bogatim žrtvama i pridržavanjem kultnih propisa. Homerovi spevovi upućuju na zaključak da kult pokojnika u ovom razdoblju nije bio razvijen. Umesto toga, ističe se ideja da seni mrtvih borave u Carstvu mrtvih kojim vladaju Had i Persefona. Međutim, arheološki nalazi govore suprotno; u tom razdoblju su mrtvi sahranjivani sa hranom i pićem, što govori o predstavi nastavka života u grobu.

Za razliku od Homera, Hezoid uvodi dimenziju vremena u statičan svet bogova i pravi teogoniju, odnosno istoriju sveta od samog početka. On sistematizuje mitološku građu i uvodi bogove koji su Homeru nepoznati, kao što su Hestija, Prometej i Pandora. Tako nastaje mit o smeni vladara sveta, od Urana, preko Hrona, pa do Zevsa i njegovog potomstva. Hezoid u prvi plan ističe genezu koja nije karakteristična za grčku religiju. Originalnost Hezoidove teogonije i kosmogonije je dovedena u sumnju otkrićem huritsko-hetitskog „Kurambi“ epa, jer su tu opevani događaji i likovi veoma nalik na one iz Teogonije.

Arhajski period

Glavni članak: Arhajski stil

Ovaj period počinje osnivanjem prvih grčkih kolonija, odnosno polisa. Svaki polis je imao svoje božanstvo zaštitnika, što je bilo pogodno za procvat lokalnih kultova, ali i svegrčkih svetilišta, božanstava i kultova. Ovaj period se odlikuje posebno izgradnjom hramova koji su podizani na akropolji ili agori ili u centru grada, kao samostalni objekat. Hramovi su posvećeni bogovima, odnosno čine njihove kuće. Bitna novina je i uvođenje kulta heroja čija junačka dela čine legendarnu istoriju polisa.

U ovom periodu dolaze do izražaja dva religiozna pokreta: dionisijsko-orfički i apolinski. Prvi je orgijastički kult boga Dionisa, koji je možda ustanovljen još u mikensko doba, jer je ime ovog božanstva prepoznato i na tablicama pisanim linearnim B pismom. Poštovaci ovog božanstva su bile uglavnom žene koje su nazivane menade ili bahanatkinje. Kako bi se sa njim sjedinile, one su u ekstazi komadale divljač (sparagmos) i jele živo meso (omofagija). To su činile po padinama Kiterona i Parnasa. Kao reakcija na ovaj kult, razvijao se kult boga Apolona. Ovaj kult se bitno razlikovao od prethodnog, jer je pozivao na razum i red.

Tokom VII i VI veka p. n. e. često se dešavalo u Atini i drugim oblastima da pojedinci, koristeći sukobe različitih društvenih slojeva, prigrabe svu vlast i uspostave tiraniju. Legitimitet svoje vlasti su utvrđivali izgradnjom hramova i obnavljanjem starih narodnih praznika kojima su davali na značaju. Društvena previranja i nesigurnost tiranije izazivali su nesigurnost kod ljudi, koji su zato spas tražili u misterijama koje su obećavale sreću nakon smrti.

Klasični period

Grčka filozofija, posebno jonska, u ovom periodu pokušava da mnoge pojave, koje su u mitu pripisane božanskim silama, objasni kao prirodne. U tome su prednjačili Anaksimander i Ksenofan, kao i drugi filozofi, a Kritija je čak smatrao da su religija i mit obične prevare. Nasuprot tome, cvetalo je mitotvorstvo, posebno nakon 650. p. n. e, a zvanična religija je bila izuzetno prihvaćena. Nakon pobede nad Persijancima, demokratija je preovladala u svim grčkim polisima i novo političko uređenje je poništilo stare rodovske i porodične kultove, nastojeći da članove društva veže za državnu organizaciju. To je imalo za posledicu da je veliki broj lokalnih bogova uzdignut na rang panhelenskih božanstava, a posebno su isticani oni koji su „pomogli“ Grcima da pobede neprijatelja. Tako je arkadski bog Pan bio široko prihvaćen u Atini zato što se verovalo da je on pomogao Grcima u bici kod Maratona.

Iako je država preuzela na sebe staranje o religijskim obredima, u narodu je i dalje živela stara religija koju su karakterisali misticizam i arhaični magijski rituali. Razlog tome je bio pesimizam i rezignacija koji su vladali među ljudima, jer su morali da se povinuju bogovima koji upravljaju svime, čak i njihovim sudbinama. Ljudima je preostalo da samo spoznaju sami sebe i da stalno imaju na umu da su smrtni. Sukobi između polisa u drugoj polovini V veka p. n. e, koji su kulminirali u vreme peloponeskih ratova, kao i novi filozofski prvaci uslovili su krizu religije polisa i državne religije. Tome su doprineli i veliki tragičari, posebno Evripid. Krajem tog veka i u toku narednog, elita grčkog društva se udaljila od tradicionalne religije opredeljujući se ili za apstraktnu religioznost ili za ateizam. To je ishodovalo da narod sve dublje tone u sejverje i misticizam. Nastajali su kultovi pojedinih negrčkih božanstava, kao i verovanje u niža božanstva prirode, kao što su nimfe. Najomiljeniji praznici bili su seoske Dionisije i Adonije. Na konačni raspad religije klasičnog razdoblja uticali su osvajački pohodi Aleksandra Velikog, odnosno uspostavljanje makedonske dinastije u Grčkoj, a sam kraj ovog perioda se vezuje za smrt Aleksandra, kada nastaju bespoštedne borbe oko delova, sada već razbijenog, carstva. Aleksandrovi pohodi su izazvali prožimanje grčke kulture sa tuđinskim (varvarskim), što ishoduje stvaranjem sinkretističkih religijskih shvatanja.

Helenističko-rimski period

Glavni članak: Helenistička era

U filozofiji i literaturi nastavljeno je sa unižavanjem tradicionalnih bogova i mitova. Palafet je smatrao da su mitske priče zapravo preuveličani stvarni istorijski događaji i da su njihovi akteri sasvim obični ljudi, a ne božanstva. S druge strane, dok su bogovi gubili svoje natprirodne moći, obični smrtnici su ih dobijali. Od vremena Aleksandra Velikog, postalo je uobičajeno da se vladari uzdignu na nivo božanstva, čak su im pripisivani božanski očevi. Tako su vladari iz dinastija Ptolemeja i Seleukida najčešće uživali božanske počasti. Zato su iz tradicionalnog panteona „oživljavana“ samo ona božanstva koja su bila pogodna za novonastale prilike. Dok je društvena elita uzdizala vrhovnog boga na stepen sveopšteg principa, u narodu su se organizovale tzv. tijase, grupe ljudi koji su bili predani određenom božanstvu. Veoma popularni postaju mistični kultovi i uvođenje stranih božanstava, naročito onih koji imaju spasilački karakter. Zato jedno lokalno božanstvo postaje sveopšte; Asklepije, bog lekarske veštine i iscelitelj.

Karakteristike

Grčka religija je politeistička. Odlikuje je to što ju je, s jedne strane, stvarao narod preko usmenog predanja, a sa druge, pesnici, slikari i vajari. Radili su to sa puno slobode, jer je ova religija lišena svetih knjiga, proroka i mesije, odnosno zauvek utvrđenih istina. Stvaralaštvo pesnika i tragičara nije bilo namenjeno samo društvenoj eliti, već se prema tome uprvljao moral tadašnjih ljudi i vaspitavala omladina. Najznačajniju ulogu su imali Homer i Hesoid, koji su prema Herodotu, stvorili priče o bogovima i dali im imena.