Pređi na sadržaj

Južnoafrička Republika

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Ne poistovećivati sa Južnoafrička Republika (Transval).
Republika Južna Afrika preusmerava ovde. Za druge upotrebe pogledajte stranicu Južna Afrika (višeznačna odrednica).
Republika Južna Afrika
11 zvaničnih imena[1]
  • Republic of South Africa  (engleski)
  • Republiek van Suid-Afrika  (afrikanerski)
  • Repabliki ya Afrika-Borwa  (severni soto)
  • Rephaboliki ya Afrika Borwa  (soto)
  • iRiphabliki yeSewula Afrika  (južni ndebele)
  • iRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika  (svazi)
  • Riphabliki ra Afrika Dzonga  (tsonga)
  • Rephaboliki ya Aforika Borwa  (cvana)
  • Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe  (venda)
  • iRiphabliki yomZantsi Afrika  (kosa)
  • iRiphabhuliki yaseNingizimu Afrika  (zulu)

Krilatica: kam !ke e: ǀxarra ǁke
afr. eenheid in verskeidenheid
engl. Unity in Diversity
srp. „Jedinstvo u različitosti”
Himna: Национална химна Јужне Африке
Prvi segment
  • kos. Nkosi Sikelel' iAfrika
    engl. God Bless Africa
    srp. „Bog blagoslovio Afriku”
Drugi segment
  • afr. Die Stem van Suid-Afrika
    engl. The Voice of South Africa
    srp. „Glas Južne Afrike”
Položaj Južnoafričke Republike
Glavni gradPretorija (izvršni)
Blumfontejn (sudski)
Kejptaun (zakonodavni)
Najveći gradJohanezburg[2]
Službeni jezik
11 jezika
Ostali jezici u upotrebi
> 15 jezika
(imaju specijalni status)[3]
Vladavina
Oblik državeUnitarna parlamentarna republika
 — PredsednikSiril Ramafosa
 — Zamenik predsednikaDavid Mabuza
Zakonodavna vlast
Parlament
 — Gornji domNacionalni savet
 — Donji domNacionalna skupština
Istorija
Nezavisnostod Ujedinjenog Kraljevstva
 — Unija31. maj 1910.
 — Samouprava11. decembar 1931.
 — Republika31. maj 1961.
 — Ustav4. februar 1997.
Geografija
Površina‍
 — ukupno1.221.037 km2 (25)
 — voda (%)zanemarljivo
Stanovništvo‍
 — 2015.54.956.900 (25)[4]
 — 2011.51.770.560[5]
 — gustina45,01 st./km2 (169)
Privreda
BDP / PKM≈ 2016
 — ukupno742,461 mlrd. dolara (30)[6]
 — po stanovniku
13.321 dolara (90)[6]
IHR (2014)0,666 (116)[7] — srednji
Valutajužnoafrički rand (R)
 — stoti deo valute‍
цент (¢)‍
 — kod valuteZAR
Ostale informacije
Vremenska zonaUTC +2 (SAST)
Internet domen‍.za‍
Pozivni broj+27
Vozi selevom stranom

Južnoafrička Republika (skraćeno JAR), zvanično Republika Južna Afrika (kraće Južna Afrika), država je na krajnjem jugu Afrike.[8] Nalazi se na južnoj ivici Afrike i graniči se sa Namibijom, Bocvanom, Zimbabveom, Mozambikom i Esvatinijem. Mala država Lesoto je u potpunosti obuhvaćena južnoafričkom teritorijom. Površina Južne Afrike iznosi 1.221.000 km². Po površini Južnoafrička Republika je 25. država u svetu, a 9. na kontinentu. Prema proceni iz jula 2015. Južnoafrička Republika ima 54.960.000 stanovnika.[4] Glavni gradovi Južnoafričke Republike su Pretorija, Blumfontejn i Kejptaun,[a] dok je najveći grad Johanezburg.

Najstariji stanovnici Južne Afrike su plemena Hotentota i Bušmana. Bantu narodi su se doselili oko 1000. godine. Godine 1652. Holanđani su osnovali koloniju na Rtu dobre nade, današnji grad Kejptaun. Godine 1795. britanska vojska osvojila je Rt dobre nade i Kejptaun. Holandsko (bursko) stanovništvo 1830. godine se kolektivno iselilo na sever i osnovalo burske republike koje su Britanci anektirali 1902. godine posle Drugog burskog rata. Britanske kolonije su se 1910. godine ujedinile u Južnoafričku Uniju, koja je stekla nezavisnost i istupila iz Komonvelta 1961. godine. Tokom 20. veka glavni problem Južne Afrike je bilo pitanje premoći belog stanovništva nad crnačkom većinom. Politika aparthejda je zvanično uvedena 1948. Posle godina međunarodnog pritiska i unutrašnjeg nezadovoljstva, aparthejd je ukinut 1990. godine. Na izborima 1994. Nelson Mandela je izabran za prvog crnog predsednika države.

Južnoafrička Republika je jedan od osnivača Ujedinjenih nacija i Afričke unije. Privreda Južne Afrike je najsnažnija na afričkom kontinentu sa modernom infrastrukturom. Glavni proizvodi Južnoafričke republike su zlato i dijamanti.

Geografija

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Geografija Južnoafričke Republike

Položaj

[uredi | uredi izvor]
Krajnje tačke Južnoafričke Republike

Južnoafrička Republika je smeštena na krajnjem jugu afričkog kontinenta. Država izlazi na dva okeana — Atlantski i Indijski. Proteže se pravcem zapad—istok između 16° 31’ i 33° istočne geografske dužine. Najzapadnija tačka se nalazi u pograničnom gradu Aleksander Bej na ušću reke Oranje, a najistočnija tačka na obali Indijskog okeana na granici s Mozambikom u blizini zaliva Kosi. Pravcem sever—jug proteže se između 22° 20′ i 34° 50′ severne geografske širine.[9] Najsevernija tačka se nalazi na desnoj obali reke Limpopo na granici s Zimbabveom u blizini pograničnog zimbabveanskog grada Bajtbridža, dok se najjužnija tačka nalazi na Iglenom rtu, koji je ujedno i najjužnija tačka afričkog kontinenta.

Ukupna dužina granica iznosi 4.862 km.[10] Od zapada prema istoku graniči se sa Namibijom (967 km), Bocvanom (1.840 km), Zimbabveom (225 km), Mozambikom (491 km) i Svazilendom (430 km).[10] Mala država Lesoto je u potpunosti okružena južnoafričkom teritorijom (909 km).[10]

Geologija

[uredi | uredi izvor]

Geološka istorija Južnoafričke Republike je kompleksna. Na njenom se području nalaze neke od najstarijih stena na Zemlji, koje datiraju od pre 3,7 milijardi godina iz doba prekambrijuma.[11][12] Kraton Kapval, koji obuhvata središnji i severoistočni deo zemlje je jezgro oko kojeg su se razvijale ostale geološke formacije.[11] Najvećim delom ga izgrađuju gnajsevi i granitoidi arhajske starosti, a manjim delom zeleni škriljci. Za nastanak struktura u tim stenama usled naglog hlađenja lave bili su potrebni drugačiji atmosferski uslovi od današnjih, te nam one omogućuju rekonstrukciju sastava atmosfere od pre 3 milijarde godina.[11][12] Takođe, mogu se pronaći i mafitne do ultramafitne vulkanske sekvencije stena.[12] Zeleni škriljci sadrže velike količine zlata, antimona, gvožđa, bakra, azbesta, talka, žive itd, dok gnajsevi i granitoidi nisu toliko bogati mineralnim rudama, ali sadrže korund, grafit, te zlato u tragovima.[11]

Trošenjem Kapvalskog kratona i kasnijim taloženjem sedimenata formirani su sedimentacijski bazeni, koji pripadaju najbogatijim južnoafričkim izvorima mineralnih sirovina.[11] Sedimenti supergrupe Vitvatersrand sadrže najveće zalihe zlata na svetu, taložene pre 3,074 do 2,714 milijardi godina, a nalaze se južno od Johanezburga.[11] U isto vreme su se taložili i sedimenti supergrupe Pongola, kao i grupe Piterzburg, koji takođe sadrže zlato, ali u manjim količinama.[11]

Pre 2,6 do 2,1 milijardi godina došlo je do taloženja u Transvalskom bazenu i bazenu Grikvaland Vest. Debele karbonatne naslage istih građene od krečnjaka i dolomita sadrže cink i olovo.[11] Intenzivna karstifikacija dolomita u području Grikvaland Vest u Severozapadnoj pokrajini dovela je do formiranja manganskih ležišta, koja, zajedno s velikim ležištem mangana u Kalahariju pored grada Hotazel, čini najveće površinsko ležište mangana na Zemlji.[11]

Kromiti kompleksa Bušveld

Na severu zemlje u dolomitskim formacijama Transval supergrupe pojaljuju se fluoriti.[11] Njih, kao i sedimente Grikvaland Vest supergrupe prekrivaju sedimenti BIF formacije koji sadrže železnu rudu.[11] Pre 2,05 milijardi godina došlo je do intruzije magmatskog kompleksa Bušveld[b] u sedimente Transval supergrupe.[11] Intruzija Bušveld kompleksa sadrži 70% svih svetskih ekonomski isplativih ležišta hroma, zatim značajne količine platine, kao i kobalta, bakra i nikla.[11] Takođe, to je i najveći izvor vanadijuma na svetu.[11] Pre 1,3 milijardi godina unutar Kapvalskog kratona došlo je do formiranja kimberlitskih cevi koje sadrže dijamante.[11][12]

Stenoviti Karu basen zauzima oko dve trećine površine Južnoafričke Republike, a uglavnom je građen od fluvijalnih sedimenata, uglja, škriljca i peščara.[11][13] Takođe, bazen Karu prekrivaju i veliki izlivi baznih i kiselih lava, čije je izljevanje prethodilo fragmentaciji superkontinenta Gondvane, koja se dogodila krajem jure, pre oko 200 miliona godina. Intenzivan magmatizam koji je pratio fragmentaciju doveo je do stvaranja velikih kimberlistskih intruzija.[11]

Tokom kreda i kenozoika u nekim od novoformiranih bazena uzduž obale došlo je do taloženja naftonosnih sedimenata, po čemu je posebno važno područje zaliva Mosel. Tanki sloj kenozojskih sedimenata se može naći i u delovima Severnog Kejpa i Severozapadne pokrajine.[11]

Dragoceni izvori

[uredi | uredi izvor]

Južna Afrika ima velika prirodna bogatstva, naročito u sirovinama. Ona izvozi više dijamanata nego bilo koja druga država i najveći je svetski proizvođač zlata, platine, hroma i mangana. Ona ima takođe ogromne rezerve gasa, uglja, bakra, gvožđa, azbesta, srebra, nikla i uranijuma. Ona je industrijski najrazvijenija afrička država i mogla bi se smatrati i jednom od najbogatijih na svetu. Može da proizvede dovoljno žitarica i mesa da ishrani svoje stanovništvo, a četvrtina njenog prihoda dolazi od industrije kao što je hemijska, tekstilna i mašinska.

Reljef

[uredi | uredi izvor]
Fizička mapa Južnoafričke Republike

Teritorija JAR se može podeliti u tri reljefne celine. Uz obale okeana se nalazi uski pojas nizija širok 20 do 250 km koji se naziva Niski Veld. Niski Veld prema unutrašnjosti prelazi u venac planinskih lanaca koji se naziva Drakensberg, a koji se pruža duž cele obale. Na zapadu i jugu doseže oko 2.000 m nadmorske visine, dok na istoku u predelu Drakensberga doseže gotovo 3.500 m. Tu se nalazi i najviši vrh zemlje — Njesuti visok 3.408 m. Venac planinskih lanaca Drakensberg sa tri strane okružuje Hajveld, centralnu suvu visoravan većinom prekrivenu pašnjacima koja se nalazi na nadmorskoj visini od 900. do 2.000 m. Dužina obalske linije iznosi 2.798 km.[10] Obala JAR je slabo razuđena, a jedina pogodna prirodna luka se nalazi u zalivu Saldanha severno od Kejptauna.

Južna Afrika je poznata i po pustinjskom predelu. Na severu, pustinja Kalahari proteže se u susednu Bocvanu. Najveći deo prostrane središnje visoravni je prekriven grubom travom i zove se Visoki led (stepa). Srednji veld na severozapadu je pogodniji za stoku nego za žitarice zbog neplodnog tla, usled erozije i malo padavina. Severoistočno je basen Transvala, gde seljaci gaje limunasto voće, kukuruz i duvan. Slonovi, leopardi i velika stada antilopa i zebri žive po transvalskim trnovitim šipražjima i zaštićena su u Krigerovom nacionalnom parku.

Kraški reljef

[uredi | uredi izvor]

Pećine Kango nalaze se na Svartberškim planinama, istočno od Kejptauna. Njihova dužina iznosi 5,3 km a dubina 60 m. Pećine su izolovane, formirane na uzanom izdanku prekambrijskog krečnjaka, u blizini Otshorna. Osobenost ovih pećina su bogate kalcitne naslage. Pećine predstavljaju ostatak velikog kanala koji se nalazio ispod nivoa podzemne vode koji je otekao posle spuštanja obližnjih površinskih dolina. Na taj način stvorena je ogromna količina naslaga kalcita sa čitavim nizom neobičnih krečnjačkih oblika i ogromnim stalagmitima. Bušmani su još pre nekoliko hiljada godina oslikali zidove ulazne komore, ali je ulaz bio nepoznat sve dok ga 1780. godine nisu pronašli lokalni zemljoradnici. Komore Kango pećina zapravo su delovi većeg glavnog prolaza, a od susednih prostorija odvojene su zidovima i stubovima od kalcita.[14]

Klima

[uredi | uredi izvor]

Na klimu JAR utiču njen položaj u umerenom klimatskom pojasu na južnoj hemisferi, uticaj Atlantskog i Indijskog okeana koji sa tri strane okružuju njenu teritoriju i polje visokog pritiska u Južnom Atlantiku ( anticiklon sv. Helene).[13][15] Takođe važan je uticaj morskih struja koje teku uz njene obale. Tako hladna Benguelska struja koja teče iz cirkumantarktičkog pojasa hladne vode ka severu duž zapadnih obala zemlje doprinosi isušivanju vazduha i smanjuje padavine, dok Mozambička struja na istočnim obalama povišava temperaturu i količinu padavina.[13][15] Važan je i uticaj reljefa, koji je najizraženiji na istoku zemlje gde je uticaj tople Mozambičke struje ograničen samo na uzak priobalni pojas. Ovde planinski lanci koji se nalaze u neposrednom zaleđu obale onemogućavaju strujanje vlažnog okeanskog vazduha prema unutrašnjosti pa zato primorje i istočne padine Drakensberga primaju više padavina od njegovih zapadnih padina i visoravni Hajveld u unutrašnjosti.[13]

Prema Kepenovoj klasifikaciji klimata JAR se nalazi na području suvih klima (tip B), odnosno njenih podtipova: pustinjske (BW) na severozapadnom delu zemlje i stepske klime (BS) u centralnom delu.[15] Takođe, delovi zemlje se nalaze u području umereno tople klime (tip C), odnosno njenih podtipova: sredozemne klime (Cs) na jugozapadu, umereno vlažne klime (Cf) duž jugoistočnog primorja i sinijske klime (Cw) u unutrašnjosti na severoistoku zemlje.[15]

Najviša izmerena temperatura — 51,7 °C zabeležena je 1948. godine u Kalahariju u pokrajini Severni Kejp u blizini grada Upringtona,[16] dok je u Saderlendu, u planinskom lancu Rogeveld severoistočno od Kejptauna zabeležena najniža temperatura od –15 °C.[13][16] Više od polovine Južne Afrike prima samo 200 do 600 mm padavina, a krajnji severozapad manje od 200 mm.[13]

Vode

[uredi | uredi izvor]

Većina reka izvire u planinama Drakensberg i teče na istok, prema Indijskom okeanu. Ipak, najduža reka Oranje, duga 1.860 km, koja takođe izvire u planinama Drakensberg, teče na zapad i uliva se u Atlantski okean. Na ovoj reci se nalazi vodopad Ogrejbis, širok 150 m i dubok 56 m. Druga važna reka je Limpopo, duga oko 1.600 km, a koja je granična reka sa Bocvanom i Zimbabveom i uliva se u Indijski okean, i reka Val, pritoka Oranja, duga 1.251 km. Vodostaji reka značajno variraju tokom godine. Reka Tugela, koja se uliva u Indijski okean, poznata je po istoimenom vodopadu, visokom 948 m. To je drugi po visini vodopad na svetu.[17]

U cilju navodnjavanja plodnih oranica, izgrađeni su brojni irigacioni sistemi u dužini od oko 14.000 km. Suša je glavna elementarna nepogoda u JAR. Malo je jezera većih razmera, a od važnija su Krisi, Sibaja, Oviston i Ronfoltejn.[18]

Flora i fauna

[uredi | uredi izvor]
Finbos, florističko carstvo koje se nalazi samo u Južnoafričkoj Republici, kod Kejptauna

Južnoafrička Republika je rangirana na šestom mestu liste od 17 država sa najvećim megadiverzitetom na svetu, sa više od 20.000 različitih vrsta biljaka ili oko 10% svih poznatih vrsta biljaka na svetu. Najprisutniji biom u državi, a naročito na Hajveldu, je savana, kojom dominiraju različite vrsta trava, nisko rastinje i razne vrsta akacija. Vegetacija postaje sve ređa kako se ide prema severozapadu zbog malih količina padavina. Nekoliko vrsta sukuletnih biljaka koje čuvaju vodu, poput aloja i mlečika, žive u žarkoj i suvoj oblasti Namakvaland. Trave i bodljikavo savansko rastinje polako prelaze u ređu žbunovitu savanu u severoistočnom delu države. U ovoj oblasti, blizu severnog kraja Nacionalnom parku Kruger, raste značajan broj baobaba.[19]

Planine Svartberg kod grada Oudtshorn

Biom finbosa, koji obuhvata većinu oblasti i biljnih vrsta u Kapskoj oblasti, jednoj od šest florističkih carstava, je smešten u malom regionu Zapadnog Kejpa i u njemu živi više od 9.000 vrsta, što ga u pogledu biljnog biodiverziteta čini jednim od najbogatijih regiona na Zemlji. Većina ovih biljaka su zimzelene biljke sa tvrdim izduženim listovima, kao što su sklerofite. Još jedan endemski rod Južnoafričke Republike je rod proteja iz reda skrivenosemenica. Postoji oko 130 različitih vrsta proteja u Južnoafričkoj Republici.

Cvetno polje u Nacionalnom parku Zapadna obala

Iako je Južnoafrička Republika bogata biljnim vrstama, samo 1% njene teritorije su šume, i to skoro isključivo u vlažnoj priobalnoj ravnici u Kvazulu-Natalu, dok se oblasti mangrova nalaze u rečnim ušćima. Mali rezervati šuma nalaze se u pokrajinama Istočni i Zapadni Kejp. Dominiraju uvezene vrsta drveća, posebno eukaliptusi i borovi. JAR je izgubila velike površine prirodnog staništa u poslednje četiri decenije zbog prenaseljenosti. Takođe, JAR je jedna od država najteže pogođena invazijom tuđinskih vrsta, a mnoge (npr. Acacia mearnsii, Acacia saligna, Hakea, Lantana i Jacaranda) predstavljaju pretnju domaćem biodiverzitetu i već oskudnim vodenim resursima. Prvobitne širokolisne i mešovite šume umerenih predela su eksploatisane sve dok nisu ostali mali džepovi. Neke južnoafričke vrste drveća kao što su Podocarpus latifolius, Ocotea bullata i Olea laurifolia su pod zaštitom države.

Ptica sekretar se nalazi na grbu Južnoafričke Republike

Južnoafrička Republika je bogata krupnim vrstama sisara biljojeda, kao što su: afrički slon, beli i crni nosorog, planinska i obična zebra, žirafa, afrički bivo, nilski konj, bradavičasta svinja i brojne vrste antilopa (eland, kudu, impala, obični gnu, belorepi gnu, oriks, springbok antilopa itd ). Manji sisari su: afrički mravojed, damani, pangolini, zlatne krtice. Najveća zver je lav, a osim njega, prisutan je leopard, serval, karakal, prugasta i smeđa hijena, zemni vuk, afrički divlji pas, afrički jazavac, merkat i mungosi. Neke vrste sa krajnjeg juga zemlje su izumrle, kao što je kvaga, plava antilopa i kapski lav.

Osim noja, najveće ptice na svetu, na teritoriji Južnoafričke Republike živi kori droplja (najteža ptica letačica), krunasti ždral, mali flamingo, ćelavi ibis, afrički marabu, zemni kljunorog, sekretar, krunasti orao, afrički belorepan, kapski sup, morka, agapornisi. Na obalama se gnezdi magareći pingvin.

Najveći gmizavac je nilski krokodil. Od zmija, zastupljene su kobre, crna mamba, afrički piton itd. Najveći gušteri su varani.

Istorija

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Istorija Južnoafričke Republike

Praistorija

[uredi | uredi izvor]
Pećinski crteži Bušmana u planinama Drakensberg.

U Južnoafričkoj Republici se nalaze neka od najstarijih arheoloških nalazišta u svetu.[20][21][22] Brojni fosilni ostaci u pećinama Sterkfontejn, Kromdrai i Makapansgat nagoveštavaju da su australopitekusi ovde živeli pre oko 3 miliona godina.[23] Njih su smenile brojne vrste iz reda Homo, kao što su Homo habilis, Homo erectus i moderni ljudi Homo sapiens.

Prvi Južnoafrikanci bili su narodi Sen i Koi. Pre oko 300. godine pre nove ere ljudi koji su govorili Bantu jezikom, kao što su Zulu, Kšosa i Sesoto su došli u ovaj region. Zulu je danas jedan od većih naroda, broji oko 7 miliona stanovnika, koji se većinom nalaze u provinciji Natal.

Naselja Bantu plemena, koja su koristila gvozdeno oruđe i bavila se zemljoradnjom i stočarstvom su do 4. ili 5. veka nove ere postojala južno od reke Limpopo. Oni su raselili, pokorili i asimilirali domorodačka kosjanska plemena. Bantu plemena su se polako selila na jug. Veruje se da najstariji gvozdeni radovi u modernoj pokrajini Kvazulu-Natal potiče iz perioda oko 1050. godine. Najjužnija grupa je bilo pleme Kosa, čiji jezik je primio izvesne lingvističke crte iz jezika kosjanskik plemena. Kose su stigle do Velike riblje reke u današnjoj pokrajini Istočni Kejp. Tokom svojih seoba, ovaj narod na stepenu razvoja gvozdenog doba je raselio ili asimilirao prethodne zajednice lovaca i skupljača plodova.

Kolonizacija

[uredi | uredi izvor]
Iskrcavanja Jana van Ribeka na Rtu dobre nade

Godine 1487. Portugalac Bartolomeo Dijas je kao prvi Evropljanin oplovio Rt dobre nade kod današnjeg Kejptauna. Vasko da Gama je plovio obalom Južne Afrike 1497. godine, na putu za Indiju. Oblast na istoku zemlje je nazvao Natal, pošto je ekspedicija tu bila za vreme Božića. Prvo stalno naselje, malu stanicu za snabdevanje za brodove na putu u Indiju, utemeljio je Holanđanin Jan van Ribek za potrebe Holandske istočnoindijske kompanije 1652. godine. Kolonija na Rtu dobre nade rasla je ispočetka doseljavanjem farmera i stočara iz Holandije i susednih zemalja, a kasnije i visokim prirodnim priraštajem, potiskujući na severu i istoku domorodačko stanovništvo, koje su nazivali Hotentotima. Buri, kako su se zvali kolonisti, uskoro su zbog velike udaljenosti od matice oblikovali zasebnu kulturu i zaseban jezik, afrikanerski. Domaća plemena bila su potčinjena doseljenicima i iskorišćavana kao jeftina radna snaga jednako kao i robovi poreklom iz severne Afrike, Madagaskara, Indije i Indonezije. Kako su se širili na istok, Buri su se sukobili sa plemenom Kosa u oblasti Riblje reke. Niz ratova od 1779, do 1879, nazvanih Kapski pogranični ratovi, je izbio zbog zemljišta i stoke.

Britanska ekspanzija

[uredi | uredi izvor]
Šaka, kralj Zulua

Velika Britanija je 1795. godine preuzela kontrolu nad Rtom dobre nade pod izgovorom da sprečava da padne pod kontrolu revolucionarne Francuske. Pošto je već imala svoje kolonije u Australiji i Indiji, Velika Britanija je želela da koristi Kejptaun kao trgovačku stanicu na dugim putovanjima. Britanci su vratili Kejptaun Holanđanima, ali je ubrzo Holandska istočnoindijska kompanija proglasila bankrot. Godine 1806. Velika Britanija je aneksirala Kapsku koloniju. U prve dve decenije 19. veka pleme Zulu pod svojim vođom Šakom je ojačalo i proširilo svoju teritoriju. Šakina pustošenja su indirektno dovela do Mfekane (slamanja), koja je opustošila unutrašnjost zemlje početkom 1820-ih. Matabele, podgrupa Zulua, je stvorila još veće kraljevstvo pod kraljem Mzilikazijem, koje je obuhvatalo velike delove Hajvelda.

Nakon što su se Britanci nastanili u velikom broju u Kejptaunu i nakon što je britanska vlada 1833. godine zabranila ropstvo, oko 12.000 Bura (kako se naziva belo stanovništvo holandskog porekla) je krenulo dublje ka unutrašnjosti zemlje u današnje regione Natal, Transval i Slobodnu Državu Oranje. Ovi Buri su osnovali dve države: Južnoafrička Republika ili Transval (danas podeljenu u pokrajine Gauteng, Limpopo, Mpumalanga i Severozapadnu pokrajinu) i Slobodnu Državu Oranje.

Bitka kod Isandluane

Otkriće dijamanta 1867. i zlata 1884. u unutrašnjosti je doprinelo ekonomskom razvoju i imigraciji, kao i podjarmljivanju domorodačkog stanovništva. Borba za kontrolu nad ovim važnim ekonomskim resursima je bila razlog za sukobe Evropljana i domorodaca, kao i između Britanaca i Bura. Burske republike su se uspešno odupirale britanskim napadima tokom Prvog burskog rata (1880—1881) upotrebom gerilske taktike, koja je dobro odgovarala lokalnim uslovima. Ipak, Britanci su se vratili u većem broju, sa više iskustva i boljom taktikom u Drugom burskom ratu (1899—1902), u kom su trijumfovali.

20. vek

[uredi | uredi izvor]
Zastava Južne Afrike (1928—1994)

Posle četiri godine pregovora i tačno osam godina posle Drugog burskog rata, 31. maja 1910. godine stvorena je Južnoafrička Unija od britanskih kolonija Kejp i Natal i od bivših burskih republika Slobodne Države Oranje i Transval. Novoosnovana Južnoafrička Unija je bila dominion Velike Britanije. Zakon o domorodačkoj zemlji iz 1913. je strogo ograničio zemljišne posede crnaca; u ovom periodu oni su posedovali jedva 7% obradivog zemljišta. Količina zemlje rezervisana za domorodačke narode je kasnije marginalno uvećana.[24] Južna Afrika je tokom Prvog svetskog rata okupirala Nemačku jugozapadnu Afriku, današnju Namibiju. Po odluci Društva naroda iz 1920. godine, Južnoafrička Unija je dobila mandat da upravlja ovom bivšom nemačkom kolonijom. Posle raspuštanja Društva naroda nakon Drugog svetskog rata, Južna Afrika je odbila da da nezavisnost Jugozapadnoj Africi.

Usvajanjem Vestminsterskog statuta 1931. Uniji je efektivno data nezavisnost od Ujedinjenog Kraljevstva. Godine 1934. Južnoafrička partija i Nacionalna partija su se ujedinile u Ujedinjenu partiju u cilju pomirenja Afrikanera i Engleza. Stranka se 1939. godine podelila oko pitanja učestvovanja Unije u Drugom svetskom ratu na strani Ujedinjenog Kraljevstva, čemu su se sledbenici afrikanerske Nacionalne partije strogo protivili. Rat je doprinio razvoju industrije, što je mnoge crnce privuklo iz ruralnih delova zemlje u gradove. Ojačale su crne sindikalne organizacije i rasno je pitanje ponovo izbilo u prvi plan. Pobeda Nacionalne stranke na izborima 1948. označila je jačanje politike rasne segregacije, koja je tada dobila ime aparthejd. Svi su stanovnici podeljeni u četiri grupe: belce, Bantu (crnce), obojene i azijate. Zabranjeni su brakovi između pripadnika različitih grupa, ustanovljene su odvojene obrazovne, zdravstvene i druge javne ustanove, zabranjeno je kretanje crnaca u belačkim područjima bez propusnica, stvorene su enklave za naseljavanje crnaca kojima je dana ograničena samouprava (bantustani).

Frederik de Klerk i Nelson Mandela
Za bele osobe — znak iz ere aparthejda.

Aparthejd je uskoro izazvao snažnu reakciju crnaca. Afrički nacionalni kongres je ojačao i u šezdesetim godinama počeo je koristiti terorističke metode, na šta je vlada zatvorila njegove vođe, među kojima je najpoznatiji bio Nelson Mandela. Sindikati su organizovali niz štrajkova za bolje uslove rada i veće plate. Južna Afrika se suočila sa međunarodnom izolacijom i odlivom kapitala. Zbog podrške Velike Britanije sankcijama prema Južnoafričkoj Uniji, ona je 31. maja 1961. proglasila republiku i istupila iz Komonvelta, a od tada nosi naziv Južnoafrička Republika. Ipak, u situaciji hladnoratovske podele zapadne vlade nisu bile spremne na uvođenje strožih sankcija kapitalističkoj i prozapadnoj Južnoj Africi.

Godine 1966. godine organizacija SVAPO je pokrenula borbu za nezavisnost Jugozapadne Afrike. Ovaj sukob se intenzivirao nakon angolske nezavisnosti, koja je pružala utočište borcima SVAPO. Tek 1988. Južnoafrička Republika je pristala da omogući da Namibija ima sopstvenu upravu, prema mirovnom planu Ujedinjenih nacija na teritoriji koju obuhvata. Namibija je dobila nezavisnost 1990, a teritorija Valvis Beja je vraćena Namibiji 1994. godine.

Krajem 1980-ih postalo je jasno da je održavanje aparthejda nemoguće. Godine 1991. parlament je opozvao rasne zakone i oslobođena je većina političkih zatvorenika. Dvogodišnji pregovori predsednika Frederika Viljema de Klerka i Mandele doveli su do nacrta privremenog ustava koji je izjednačio biračko pravo svih stanovnika Južnoafričke Republike. Prvi slobodni izbori održani su u aprilu 1994, a pobedu je odneo Afrički nacionalni kongres. Mandela je izabran za predsednika.

U razdoblju od kraja aparthejda Južna Afrika se suočava s brojnim problemima koji su delom rezultat nasleđa segregacije: velikom nezaposlenošću među crnim stanovništvom, jednom od najviših stopa ubistava i drugih nasilnih zločina u svetu, kao i eksplozijom infekcije virusom HIV. Ipak, zemlja je uspela da očuva političku i privrednu stabilnost.

Savremena istorija

[uredi | uredi izvor]

Stanovništvo Južne Afrike čine 77,4% crnaca, 12,2% belaca, 8% mešanaca i 2,4% Azijata. Vlada države Južne Afrike se trudi da napravi "društvo duginih boja" - gde ljudi mogu da žive u harmoniji. Južnoafrički narodni praznici slave ljudska prava, porodicu, slobodu, rad, mladost, žene, nasleđe, pomirenje i dobru volju.

U maju 2008. u neredima je poginulo preko 60 ljudi.[25] Centar za stambena prava i deložacije procenjuje da je više od 100.000 ljudi proterano iz svojih domova.[26] Mete su uglavnom bili legalni i ilegalni migranti i izbeglice koje traže azil, ali trećina žrtava su državljani Južne Afrike.[25] U istraživanju iz 2006. godine Južnoafrički projekat za migraciju zaključio je da se Južnoafrikanci više protive imigraciji od bilo koje druge nacionalne grupe.[27] Visoki komesarijat UN za izbeglice je 2008. izvestio da je preko 200.000 izbeglica podnelo zahtev za azil u Južnoj Africi, skoro četiri puta više nego godinu dana ranije.[28] Ovi ljudi su uglavnom bili iz Zimbabvea, mada mnogi dolaze i iz Burundija, Demokratske Republike Kongo, Ruande, Eritreje, Etiopije i Somalije.[28] Konkurencija oko poslova, poslovnih prilika, javnih usluga i stanovanja dovela je do tenzija između izbeglica i domaćih stanovnika.[28] Dok je ksenofobija u Južnoj Africi i dalje problem, Visoki komesarijat Ujedinjenih nacija za izbeglice je 2011. izvestio da nedavno nasilje nije bilo toliko rasprostranjeno kao što se u početku strahovalo.[28] Ipak, dok JAR nastavlja da se bori sa rasnim pitanjima, jedno od predloženih rešenja bilo je donošenje zakona, kao što je zakon o zločinima iz mržnje i govoru mržnje koji je na čekanju, kako bi se podržala zabrana rasizma u Južnoj Africi i posvećenost jednakosti.[29][30]

Do 2020. godine izdata su brojna upozorenja da se Južna Afrika kreće ka stanju neuspele države,[31][32] sa neodrživom državnom potrošnjom, visokom nezaposlenošću, visokim stopama kriminala, korupcijom, propadajućim državnim preduzećima i infrastrukturom u kolapsu.[33][34][35] Svetski ekonomski forum je 2022. rekao da Južna Afrika rizikuje kolaps države i identifikovao pet glavnih rizika sa kojima se zemlja suočava.[36] Generalni direktor Južnoafričkog trezora Dondo Mogajane rekao je da „JAR pokazuje znake propadanja države koji su uobičajeniji u zemljama poput Sijera Leonea i Liberije“.[37] Bivši ministar Džej Najdu rekao je da je Južna Afrika u ozbiljnoj nevolji i da pokazuje znake propale države, sa rekordnim nivoom nezaposlenosti i činjenicom da mnogi mladi ljudi neće naći posao tokom svog života.[38] Profesor Dejvid Himbara je rekao da je „Južna Afrika klasičan slučaj defakto jednopartijske države sa loše upravljanim institucijama i endemskim kriminalom i korupcijom“.[39] U maju 2023, izvršni predsednik Signija, Magda Vierzicka, izjavila je da „upozorenja o tome da će Južna Afrika postati propala država zaostaju za realnošću – već smo tamo“.[40]

Stanovništvo

[uredi | uredi izvor]
Mapa koja pokazuje dominantne jezike koji se govore u JAR.

Južnoafrička Republika ima 54.960.000 stanovnika. Preovlađuju Afrikanci (crnci) koji čine 80,5% stanovništva, slede obojeni sa 8,8% i belci sa 8,3%, dok Indusi i Azijci čine 2,5% stanovništva.[4] Crnci i belci su uglavnom hrišćani, dok je hinduizam preovlađujuća religija među tamošnjim Indusima.

Južnoafrička Republika ima 11 zvaničnih jezika od kojih su dva evropskog porekla: engleski i afrikanerski (kojim govore belci holandskog porekla), a ostali afričkog.

Zulu je afrička etnička grupa od oko 5 miliona ljudi koji većinom žive u pokrajini Kvazulu-Natal u Južnoj Africi.

Jedna onlajn baza podataka[41] navodi da Južna Afrika ima više od 12.600 gradova i mesta.

Religija

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Religija u Južnoafričkoj Republici

Prema poslednjem popisu u državi iz 2001. godine, hrišćani su činili 79,7% stanovništva. Od toga cionistički hrišćani 11,1%, pentekostalci 8,2%, rimokatolici 7,1%, metodisti 6,8%, holandski reformisti 6,7%, anglikanci 3,8% i ostali hrišćani 36%. Muslimani čine 1,5% populacije, hindusi oko 1,3%, a Jevreji 0,2%. Da ne pripadaju nijednoj veri izjasnilo se 15,1% stanovnika, 2,3% su činili pripadnici ostalih vera, a 1,4% se nije jasno izjasnilo.[42]

Jezici

[uredi | uredi izvor]

Južnoafrička Republika ima 11 zvaničnih jezika:[43] afrikanerski, južnoafrički engleski, ndebele, severni soto, soto, svazi, tsvana, tsonga, venda, kosa i zulu. Iako su svi jezici zvanično ravnopravni, neki jezici se govore češće od drugih. Prema popisu iz 2001. jezik koji se najviše govorio u domaćinstvu su zulu (23,8%), kosa (17,6%) i afrikanerski (13,3%).[44] Iako je engleski jezik zvanični jezik u poslovanju i nauci, njega je 2001. godine kao maternji jezik govorilo samo 8,2% Južnoafrikanaca, što je manje nego na popisu 1996 (8,6%).[44]

Drugi jezici koji se govore, a ne spominju se u ustavu su: fanagalo, ho, lobedu, nama, severni ndebele, puti i san (bušmanski). Ovi nezvanični jezici se mogu koristiti u nekim zvaničnim poslovima u ograničenim oblastima gde se utvrdi da su ti jezici dominantni. Međutim, broj stanovnika koji govori njima nije toliko velik da bi oni bili priznati kao službeni jezici u celoj državi.

Mnogi od nezvaničnih jezika plemena Bušmana i Hotentota uključuju regionalne dijalekte koji se koriste i u Namibiji i Bocvani. Ovi narodi, koji su fizički drugačiji od Južnoafrikanaca, imaju svoj kulturni identitet zasnovan na njihovoj zajednici lovaca i skupljača plodova. Oni su u velikoj meri marginalizovani, pa su njihovi jezici u opasnosti od izumiranja.

Imigranti iz drugih država pričaju i svoje maternje jezike. Mnogi beli Južnoafrikanci govore druge evropske jezike, kao što su portugalski (koji takođe govore i crnci poreklom iz Mozambika i Angole), francuski, nemački i grčki, dok Indijci u JAR pričaju na jezicima kao što su tamil, hindi, gudžarati, urdu i telugu jezik. Francuskim jezikom govore potomci hugenota u Franšhuku, kao i imigranti iz Konga.

Zdravlje

[uredi | uredi izvor]

Prema Južnoafričkom institutu za rasne odnose, očekivani životni vek u 2009. godini bio je 71 godina za belog Južnoafrikanca i 48 godina za crnog Južnoafrikanca.[45] Potrošnja na zdravstvenu zaštitu u zemlji iznosi oko 9% BDP-a.[46] Oko 84% stanovništva zavisi od javnog zdravstvenog sistema,[46] koji je opterećen hroničnim nedostatkom ljudskih resursa i ograničenim resursima.[47] Oko 20% stanovništva koristi privatnu zdravstvenu zaštitu.[48] Samo 16% stanovništva je obuhvaćeno programima medicinske pomoći;[49] ostatak plaća za privatnu negu iz svog džepa ili kroz planove samo u bolnici.[48] Tri dominantne bolničke grupacije, Mediclinic, Life Healthcare and Netcare, zajedno kontrolišu 75% tržišta privatnih bolnica.[48]

Prema medicinskom izveštaju UNAIDS- a iz 2015, Južna Afrika ima oko sedam miliona ljudi koji žive sa HIV-om – više od bilo koje druge zemlje na svetu.[50] U 2018. godini, prevalencija HIV-a – procenat ljudi koji žive sa HIV-om – među odraslima (15–49 godina) bila je 20,4%, a iste godine 71.000 ljudi je umrlo od bolesti povezane sa AIDS-om.[51]

Studija iz 2008. otkrila je da je infekcija HIV/AIDS-om jasno podeljena po rasnim linijama: 13,6% crnaca je HIV pozitivno, dok samo 0,3% belaca ima virus.[52] Većinu smrti doživljavaju ekonomski aktivni pojedinci, što dovodi do velikog broja siročadi obolelih od AIDS-a koji u mnogim slučajevima zavise od državne brige i finansijske podrške.[53] Procenjuje se da u Južnoj Africi ima 1.200.000 siročadi.[53]

Vezu između HIV-a, virusa koji se širi prvenstveno seksualnim kontaktom, i AIDS-a dugo su poricali predsednik Tabo Mbeki i ministar zdravlja Manto Tshabalala-Msimang, koji su insistirali da su mnogi smrtni slučajevi u zemlji uzrokovani neuhranjenošću, a time i siromaštvom, i ne HIV-om.[54] Tokom 2007. godine, kao odgovor na međunarodni pritisak, vlada je uložila veće napore da se bori protiv side.[55] Nakon opštih izbora 2009. godine, predsednik Džejkob Zuma je imenovao Arona Mocoaledija za ministra zdravlja i obavezao svoju vladu na povećanje finansiranja i proširenje obima lečenja HIV-a.[56] Do 2015. Južna Afrika je postigla značajan napredak, sa široko rasprostranjenom dostupnošću antiretrovirusnih lekova rezultiralo je povećanjem životnog veka sa 52,1 godine na 62,5 godina.[57]

Najveći gradovi

[uredi | uredi izvor]
 
Najveći gradovi u JAR
Izvor: Popis 2011.
№ Grad Teritorija Populacija
Johanezburg
Johanezburg
Kejptaun
Kejptaun 		1. Johanezburg Gauteng 4.434.827 Durban
Durban
Ekurhuleni
Ekurhuleni
2. Kejptaun Zapadni Kejp 3.740.026
3. Durban Kvazulu-Natal 3.442.361
4. Ekurhuleni Gauteng 3.178.470
5. Grad Cvane Gauteng 2.921.488
6. Nelson Mandela Bej Istočni Kejp 1.152.115
7. Metro Bafalo Siti Istočni Kejp 755.200
8. Mangaung Fri Stejt 747.431
9. Emfuleni Gauteng 721.663
10. Polokvane Limpopo 628.999

Politika i državno uređenje

[uredi | uredi izvor]

Južnoafrička Republika ima tri glavna grada: Kejptaun, najveći od ova tri, je sedište skupštine; Pretorija je sedište izvršne vlasti, a Blumfontejn sedište suda. Južnoafrička Republika ima dvodomni parlament: Nacionalni savet pokrajina (gornji dom) ima 90 poslanika, dok Narodna skupština (donji dom) čini 400 poslanika.

Zgrada Narodne skupštine Južne Afrike u Kejptaunu.

Članovi donjeg doma se biraju po proporcionalnom sistemu: polovina poslanika se bira na nacionalnim listama, a druga polovina na pokrajinskim listama. Desetoro poslanika se bira da predstavljaju svaku pokrajinu u gornjem domu, bez obzira na broj stanovnika pokrajine. Izbori za oba doma se organizuju na svakih pet godina. Vladu potvrđuje donji dom, a predstavnik partije sa najviše osvojenih mesta u Narodnoj skupštini je njen predsednik.

Neuobičajeno je nepostojanje ceremonijalnog predsednika kao u većini parlamentarnih sistema. Umesto toga, donji dom bira predsednika države koji je ujedno i predsednik vlade, tj. deo izvršne vlasti. Za razliku od pravog predsedničkog sistema, predsednik Južnoafričke Republike u potpunosti zavisi od poverenja koje ima u donjem domu parlamenta i ne može da donosi odluke bez prethodnog odobrenja parlamenta.

Osnove južnoafričkog pravnog sistema su rimsko-holandsko trgovačko pravo i lično pravo sa engleskim opštim pravom, koji su stigli sa holandskim i britanskom kolonizacijom. Prvi zakon u Južnoj Africi zasnovan na evropskim tradicijama donela je Holandska istočnoindijska kompanija i naziva se Rimsko-holandsko pravo. Ono je uvedeno pre kodifikacije evropskog prava u Napoleonov kod. Njega je u 19. veku pratilo englesko pravo, i opšte i statusno. Počevši od ujedinjenja 1910. godine, Južna Afrika ima svoju skupštinu koja donosi zakona samo za Južnu Afriku, zamenjujući one koji su prethodno važili za bivše kolonije.

Od završetka aparthejda 1994. politikom Južnoafričke Republike dominira Afrički nacionalni kongres, koji ima 60-70% podrške. Glavna opozicija Afričkom nacionalnom kongresu je Demokratska alijansa (Južna Afrika).

Nekada dominantna Nova nacionalna partija, koja je kroz svog prethodnika Nacionalnu partiju uvela aparthejd, je odlučila da se ujedini sa Afričkim nacionalnim kongresom 9. aprila 2005. Druge značajnije stranke su Kongres naroda, koji se otcepio od Afričkog nacionalnog kongresa, i Slobodarska stranka Inkata, koja uglavnom predstavlja narod Zulu.

Od kraja aparthejda, spoljna politika Južne Afrike je fokusirana na njene afričke partnere, posebno u Južnoafričkoj razvojnoj zajednici i Afričkoj uniji. Južna Afrika je igrala ključnu ulogu posrednika u afričkim sukobima tokom poslednjih 15 godina, poput onih u Burundiju, Demokratskoj Republici Kongo, Komorima i Zimbabveu. Posle ukidanja aparthejda, Južna Afrika je ponovo primljena u Komonvelt. Kao Južnoafrička Unija, Južnoafrička Republika je bila jedan od osnivača Ujedinjenih nacija. Takođe je i članica BRIKS-a.

Administrativna podela

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Administrativna podela Južnoafričke Republike

Južnoafrička Republika je administrativno i politički podeljena na devet pokrajina:

Pokrajina[traži se izvor] Glavni grad[58] Površina (km²)[58] Populacija (2007)[59]
Istočni Kejp Bišo 169.580 6.527.747
Fri Stejt Blumfontejn 129.480 2.773.059
Gauteng Johanezburg 17.010 10.451.713
Kvazulu-Natal Pitermaricburg 92.100 10.259.230
Limpopo Polokvane 123.900 5.238.286
Mpumalanga Nelspruit 79.490 3.643.435
Severni Kejp Kimberli 361.830 1.058.060
Severozapadna pokrajina Mafikeng 116.320 3.271.948
Zapadni Kejp Kejptaun 129.370 5.278.585
Ukupno 1.219.080 48.502.063
Pokrajine Južnoafričke Republike

Vojska

[uredi | uredi izvor]
Južnoafrički Denel AH-2 Ruivok

Današnje Nacionalne odbrambene snage Južne Afrike osnovane su 1994. kao profesionalna vojska od dobrovoljaca iz bivših Južnoafričkih odbrambenih snaga, snaga afričkih nacionalističkih grupa (Umhoto ve Sizve i Azanijske narodne oslobodilačke vojske) i snaga reda bivših bantustana. Vojska Južne Afrike je podeljena u četiri roda: Armiju, Ratno vazduhoplovstvo, Mornaricu i medicinsku službu.

Južna Afrika je tokom 1970-ih vršila program razvoja nuklearnog oružja i jedina je afrička država koja je posedovala takvo oružje. Takođe je prva zemlja na svetu koja se dobrovoljno odrekla svog nuklearnog arsenala 1991. godine.

Privreda

[uredi | uredi izvor]

Prema klasifikaciji UN, JAR je u rangu zemalja sa srednjim prihodima po glavi stanovnika, sa velikim rezervama sirovina, dobro razvijenim finansijskim, pravnim, komunikacionim, energetskim i saobraćajnim sektorima, sa berzom koja se svrstava među prvih 20 u svetu i dobrom infrastrukturom koja omogućava dobru raspodelu robe u velikim urbanim centrima širom celog regiona[60]. JAR je po bruto domaćem dohotku bila 32. država na svetu u 2008. godini.[61]

Divlje naselje u Sovetu, predgrađu Johanezburga

Najrazvijenija područja su smeštena u okolini pet gradova: Kejptauna, Gebehe (Port Elizabeta), Durbama, Pretorije i Johanezburga. Izvan ovih oblasti, privreda je slaba i siromaštvo još uvek preovlađuje uprkos vladinim naporima za ekonomski razvoj. Ipak, ključna zaostala područja su poslednjih godina doživela brz razvoj. U ta područka spadaju oblast od Pozelovog zaliva do zaliva Pletenberg, oblast Rustenburg, oblast Nelspruita, Blumfontejn, obala Zapadnog Kejpa i severna obala Kvazulu-Natala.

Farma u centralnom delu Mpumalange

Nezaposlenost je izuzetno velika sa velikim nejednakostima u prihodima po pojedinim društvenim grupama. U periodu od 1995. do 2003. godine broj prijavljenih radnih mesta je opao, a porastao je broz zaposlenih na crno; ukupno, nezaposlenost se povećala.[62] Prosečan prihod južnoafričkog domaćinstva je između 1995. i 2000. značajno opao. Prosečno belačko domaćinstvo je 1995. godine zarađivalo četiri puta više od prosečnog crnačkog domaćinstva. Godine 2000, taj odnos se pogoršao na 6:1.[63]

Radnici na farmi

Poljoprivreda u Južnoj Africi nije dominantna grana. Poljoprivreda zapošljava oko 10% stanovništva i doprinosi sa oko 2,6% BDP države.[64] Usled suhih klima, zemljište je neplodno, pa se samo 13,5% površine se može koristiti za gajenje useva, a samo 3% zemljišta se može smatrati visoko plodnim.[65] Takođe, usled različitih klima, gaje se i različite vrste. U Zapadnoj pokrajini gaji se vinova loza i proizvodi vino, a poslednjih godina JAR se po njegovoj proizvodnji probila na peto mesto u svetu[66]. Gaje se i jabuke, breskve, kajsije i višnje, a od južnog voća — papaja, mango, banana, dinja, ananas i dr. U regionu Karu razvijen je uzgoj stoke, ovaca i krava, dok se u Fri Stejtu gaje žitarice — pšenica i kukuruz.

Tokom poslednjih par godina, država je izvela nekoliko reformi poljoprivrednog sektora, kao što su agrarna reforma i deregulacija tržišta za poljoprivredne proizvode. Južnoafrička vlada je zacrtala preraspodelu oko 30% obradivog zemljišta crnačkim farmerima do 2014.[67]

Uništavanje životne sredine lošom upotrebom zemljišta i globalnim klimatskim promenama negativno utiče i na poljoprivrednu proizvodnju u zemlji. Južnoafrička Republika je izuzetno ranjiva na klimatske promene i opadanje količine površinskih voda kao posledice klimatskih promena. Neka predviđanja prognoziraju da se količina površinskih voda može smanjiti za 60% do 2070. godine u delovima Zapadnog Kejpa.[68] Da bi popravila štetu nastalu zbog loše upotrebe zemljišta, vlada JAR podržava plan koji promoviše održivi razvoj i upotrebu prirodnih resursa.[69]

Rudnik dijamanata kod mesta Kulinan

Južnoafrička Republika je industrijski najrazvijenija zemlja Afrike[70]. Veliki industrijski centri su Kejptaun, Johanezburg, Gebeha (Port Elizabet) i Durban, koji su ujedno i središta hemijske, tekstilne industrije, elektronske industrije i proizvodnje motornih vozila, kao i proizvodnje oružja.[70] Crna metalurgija razvijena je u rejonima Pretorija, Njukasl, Saldana Bej, a obojena u Vitbanku, Falaborvi.

Južna Afrika je najveći proizvođač zlata (Vivtvatersrand, Velkom, Klerksdorp) na svetu.[70] Osim u proizvodnji zlata, JAR je svetski lider i u proizvodnji platine (Rustenburg, Impala, Krondal), mangana, hroma (Rustenburg i Burgersfort) i dijamanata (Kimberli, Kofifontejn).[70] Nafte rezerve su slabije, ali je bogatstvo ugljem (Transval, Natal) značajno, naročito na istoku države. Preko 50% električne energije dobija se u termoelektranama sagorevanjem uglja iz domaćih ležišta[71]. Bakra i rude gvožđa ima u Kaplandu i Transvalu, a rude olova u Pofadaru, dok se rudnici retkih metala nalaze u Namakvalendu. U zemlji postoji oko 700 rudnika, a izvoz ruda čini preko 50% ukupnog izvoza JAR.[71] Rafinerije su smeštene u Durbanu i Kejtaunu.

Saobraćaj

[uredi | uredi izvor]
Nacionalni put N3 koji spaja Johanezburg i Durban

JAR je 2002. godine imala 362.999 km puteva, od čega je 73.506 (17%) bilo asfaltirano (uključujući i 239 km auto-puteva). 2000. godine JAR je imala 20.384 km pruga uskog koloseka, od čega je oko polovine bilo elektrificirano. Železničkim prugama JAR je spojena sa Bocvanom, Lesotom, Namibijom, Svazilendom i Zimbabveom.[72]

U JAR su 2009. godine postojalo 148 aerodroma sa asfaltiranom pistom.[72] Najvažnije luke su Kejptaun, Durban, Istočni London, Mozel Bej, Gebeha (Port Elizabet), Ričards Bej i Saldana Bej.

Kultura

[uredi | uredi izvor]
Tradicionalna jela iz južnoafričke kuhinje

Zbog etničke raznolikosti ne postoji jedinstvena južnoafrička kultura. Znatan deo većinski crnog stanovništva Južnoafričke Republike čine žitelji sela koji uglavnom žive siromašno. Međutim, među njima se najduže zadržala tradicionalna kultura. Crnci u gradovima uglavnom govore engleski i afrikanerski pored svog maternjeg jezika. Postoje male, ali još uvek značajne grupe koje govore kosjanskim jezicima, koji ne spadaju u 11 zvaničnih jezika, ali su među osam jezika koji su koriste u određenim slučajevima. Postoje i male grupe koje govore ugroženim jezicima, većinom iz kosjanske familije, koje nemaju status zvaničnog jezika. Postoje grupe u JAR koje pokušavaju da promovišu njihovo oživljavanje i upotrebu.

Stil života srednje klase, uglavnom bele manjine ali sa sve većim brojem crnaca, meleza i Indijaca,[73] je u mnogim pogledima sličan stilu života srednje klase u zapadnoj Evropi i Americi. Pripadnici srednje klase često studiraju i rade u inostranstvu.

Azijati, uglavnom indijskog porekla, čuvaju svoje kulturno nasleđe, jezike i verska uverenja, bilo da su hrišćani, hinduisti li sunitski muslimani. Govore engleski jezik, dok se hindi, telugu, tamil i gudžarati jezici govore ređe, ali većina Indijaca razume svoje maternje jezike. Prvi Indijci su stigli u 19. veku da rade. Postoji i manja kineska zajednica u Južnoj Africi, ali se njen broj uvećava useljavanjem sa Tajvana.

JAR ima velikog uticaja u pokretu izviđača. Mnoge tradicije i ceremonije izvođača potiču od iskustava Roberta Bejden-Pauela, osnivača izviđačkog pokreta, koji je deo svog života proveo u Južnoj Africi kao vojnik tokom 1890-ih.

Kuhinja

[uredi | uredi izvor]

Južnoafrička kuhinja je nastala mešanjem kuvarskih veština urođeničkih naroda i doseljenika iz Evrope, Indije i Indokine, kao i iz obližnjih kolonijalnih kuhinja kao što je ona u Portugalskom Mozambiku.

Južnoafrička kuhinja je uglavnom zasnovana na mesu i izrodila je specifična južnoafrička društvena okupljanja koja se nazivaju braj (roštilj). Babuati je tradicionalno južnoafričko jelo, poreklom verovatno iz Indonezije, koje se pravi od mlevenog mesa sa puno začina.

Burski doseljenici su doneli sa sobom poslastice poput koeksistera (krofne punjene sirupom), malva pudinga i melkterta (mlečna pita). Južna Afrika je postala veliki proizvođač vina, a najbolji vinogradi leže u dolinama oko Stelenboša, Franšhuka, Parla i Baridejla.[74]

Obrazovanje

[uredi | uredi izvor]
Osnovna škola u Kejptaunu
Univerzitet Rodez u Grejemstaunu

Deca pohađaju školu u 13 razreda. Nulti ili prijemni razred se može pohađati u školi ili u obdaništu. Osnovno obrazovanje obuhvata prvih sedam razreda. Deseti, jedanaesti i dvanaesti razredi nisu obavezni.

U JAR postoji 23 državna univerziteta koji se dele u tri kategorije: tradicionalni, tehnički i opšti. Tradicionalni univerziteti su usresređeni na pružanje teorijskih znanja, tehnički na praktična znanja iz tehnike, dok su opšti mešavina ova dva tipa.

Obrazovni sistem Južnoafričke Republike je pod velikim teretom nakon 40 godina aparthejda. Za vreme tog sistema, deca belaca su dobijala kvalitetno besplatno školovanje, dok su deca crnaca imala samo najosnovnije „bantu“ obrazovanje. Crnci su bili predodređeni da budu fizički radnici ili sluge. Iako vlada JAR pokušava da ispravi nejednakost problemi su i dalje prisutni. Nepismenost osoba starijih od 15 godina iznosi 24%. Sledeći problem je loše obučen obrazovni kadar, posebno u siromašnijim, ruralnim pokrajinama Istočni Kejp i Kvazulu-Natal.[75]

Sport

[uredi | uredi izvor]
Južnoafrički ragbi tim nakon osvajanja Svetskog kupa 2007. godine

Najpopularniji sportovi u Južnoj Africi su fudbal, ragbi i kriket.

JAR je dugo bila odsutna sa međunarodnih takmičenja tokom najvećeg dela ere aparthejda zbog sankcija, ali je počela da se takmiči nakon što su belci na referendumu podržali rešavanje pitanja aparthejda. Usled sankcija Ujedinjenih nacija JAR nije učestvovala na Olimpijskim igrama od 1964. do 1992. Takođe FIFA i KAF su suspendovale fudbalsku reprezentaciju Južne Afrike.

Nakon ukidanja sankcija, reprezentacija Južne Afrike u ragbiju je osvojila Svetske kupove 1995. i 2007. Fudbalska reprezentacija Južne Afrike je trijumfovala na Kupu afričkih nacija 1996. JAR je organizovala Svetsko prvenstvo u fudbalu 2010, čime je postala prva afrička zemlja domaćin svetskog prvenstva.

Napomene

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ U Pretoriji se nalazi sedište vlade, Blumfontejn je sedište vrhovne sudske vlasti, dok se u Kejptaunu nalazi parlament.
  2. ^ To je najveća uslojena intruzija na svetu, površine 66.000 km² i debljine 9 km.[11]

Vidi još

[uredi | uredi izvor]

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ „The Constitution”. Constitutional Court of South Africa. Pristupljeno 03. 09. 2009. 
  2. ^ „Principal Agglomerations of the World”. Citypopulation.de. Pristupljeno 05. 05. 2017. 
  3. ^ „Chapter 1, Article 6 of the South African Constitution”. Constitutionalcourt.org.za. Pristupljeno 14. 10. 2017. 
  4. ^ a b v „Mid-year population estimates 2015” (PDF). Statistics South Africa. Statistics South Africa. 23. 07. 2015. Pristupljeno 08. 10. 2015. 
  5. ^ Census 2011: Census in brief (PDF). Pretoria: Statistics South Africa. 2012. ISBN 978-0-621-41388-5. Pristupljeno 16. 04. 2017. 
  6. ^ a b „South Africa”. International Monetary Fund. Pristupljeno 26. 04. 2015. 
  7. ^ „2015 Human Development Report” (PDF). United Nations Development Programme. 2015. Pristupljeno 15. 12. 2015. 
  8. ^ „United Nations Statistics Division - Standard Country and Area Codes Classifications”. Millenniumindicators.un.org. Arhivirano iz originala 13. 07. 2011. g. Pristupljeno 14. 10. 2017. 
  9. ^ Atlas Afrike. str. 40—41
  10. ^ a b v g „CIA - The World Fact Book — South Africa”. Arhivirano iz originala 21. 06. 2020. g. Pristupljeno 23. 04. 2010. 
  11. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p fid.net: A Guide to the Minerals Industry of South Africa — Mineral Sector Overview (jezik: engleski)
  12. ^ a b v g showcaves.com — Geology of South Africa (jezik: engleski)
  13. ^ a b v g d đ Velika enciklopedija geografije. str. 380—381
  14. ^ Lur, Džejms F. Zemlja Velika ilustrovana enciklopedija. Beograd: Mladinska knjiga. 
  15. ^ a b v g Grupa autora „Köppenova podjela klima i hrvatsko nazivlje”. Geoadria. 8 (1): 17—37. 2003. ] ((hr))
  16. ^ a b „SouthAfrica.info: Geography and Climate — South Africa's geography”. Arhivirano iz originala 12. 03. 2009. g.  (jezik: engleski)
  17. ^ „Tugela vodopad”. Arhivirano iz originala 13. 11. 2009. g. Pristupljeno 22. 04. 2010. 
  18. ^ Enciklopedijski atlas sveta. str. 85.
  19. ^ „Plants and Vegetation in South Africa”. 
  20. ^ Wymer & Singer 1982.
  21. ^ Deacon, HJ (2001). „Guide to Klasies River” (PDF). Stellenbosch University. str. 11. Pristupljeno 05. 09. 2009. 
  22. ^ „Fossil Hominid Sites of Sterkfontein, Swartkrans, Kromdraai, and Environs”. 
  23. ^ Broker, Stephen P. „Hominid Evolution”. Yale-New Haven Teachers Institute. Arhivirano iz originala 07. 04. 2008. g. Pristupljeno 19. 06. 2008. 
  24. ^ „Native Land Act”. South African Institute of Race Relations. 19. 06. 1913. Arhivirano iz originala 14. 10. 2010. g. 
  25. ^ a b Chance, Kerry (20. 6. 2008). „Broke-on-Broke Violence”. Slate. Arhivirano iz originala 8. 9. 2011. g. Pristupljeno 6. 7. 2011. 
  26. ^ „COHRE statement on Xenophobic Attacks”. Arhivirano iz originala 18. 1. 2012. g. Pristupljeno 6. 7. 2011. 
  27. ^ Southern African Migration Project; Institute for Democracy in South Africa; Queen's University (2008). Jonathan Crush, ur. The perfect storm: the realities of xenophobia in contemporary South Africa (PDF). Idasa. str. 1. ISBN 978-1-920118-71-6. Arhivirano iz originala (PDF) 30. 7. 2013. g. Pristupljeno 26. 6. 2013. 
  28. ^ a b v g United Nations High Commissioner for Refugees. „UNHCR Global Appeal 2011 – South Africa”. UNHCR. Arhivirano iz originala 11. 5. 2013. g. Pristupljeno 30. 10. 2011. 
  29. ^ Harris, Bronwyn (2004).
  30. ^ Traum, Alexander (2014).
  31. ^ Sguazzin, Anthony (10. 9. 2020). „South Africa heading towards becoming a failed state: Report”. Aljazeera. 
  32. ^ Sguazzin, Anthony (10. 9. 2020). „South Africa Heading Toward Becoming a Failed State, Group Says”. Bloomberg. 
  33. ^ „South Africa, Failed State?”. www.linkedin.com. 
  34. ^ „South Africa is slowly collapsing”. BusinessTech. 14. 11. 2022. Pristupljeno 30. 12. 2022. 
  35. ^ „Crime 'worrying' in South Africa: 7,000 murdered in three months”. Aljazeera. 23. 11. 2022. 
  36. ^ Head, Tom (12. 1. 2022). „South Africa 'at risk of STATE COLLAPSE' – according to top experts”. The South African. 
  37. ^ Head, Tom (6. 3. 2022). „SA heading towards 'failed state' territory – according to our own Treasury”. The South African. 
  38. ^ „South Africa showing signs of a failed state”. My Broadband. 13. 10. 2022. Pristupljeno 30. 12. 2022. 
  39. ^ „South Africa: A sophisticated failing state”. The Africa Report.com. 29. 7. 2020. 
  40. ^ „South Africa is already a failed state – BusinessTech”. 
  41. ^ „South African Cities And Provinces – A Complete List”. dirkstrauss.com. 27. 12. 2018. Arhivirano iz originala 7. 5. 2021. g. Pristupljeno 26. 4. 2021. 
  42. ^ „South Africa - Section I. Religious Demography”. U.S. Department of State. Pristupljeno 15. 07. 2006. 
  43. ^ „Constitution of South Africa, Chapter 1, Section 6”. Arhivirano iz originala 15. 01. 2013. g. 
  44. ^ a b „Census 2001”. Statistics South Africa. Arhivirano iz originala 23. 07. 2013. g. 
  45. ^ „Peoples Budget Coalition Comments on the 2011/12 Budget”. Arhivirano iz originala 16. 5. 2012. g. 
  46. ^ a b „'Clinic-in-a-Box' seeks to improve South African healthcare”. SmartPlanet. Arhivirano iz originala 30. 7. 2013. g. Pristupljeno 25. 8. 2013. 
  47. ^ „South Africa”. ICAP at Columbia University. Arhivirano iz originala 13. 7. 2013. g. Pristupljeno 25. 8. 2013. 
  48. ^ a b v „Motsoaledi to reform private health care”. Financial Mail. Arhivirano iz originala 7. 7. 2013. g. Pristupljeno 25. 8. 2013. 
  49. ^ „What does the demand for healthcare look like in SA?” (PDF). Mediclinic Southern Africa. Arhivirano iz originala (PDF) 2. 10. 2013. g. Pristupljeno 25. 8. 2013. 
  50. ^ „HIV and AIDS estimates (2015)”. Arhivirano iz originala 12. 2. 2015. g. Pristupljeno 21. 12. 2014. 
  51. ^ „South Africa”. www.unaids.org (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 28. 8. 2019. g. Pristupljeno 9. 11. 2019. 
  52. ^ „South Africa HIV & AIDS Statistics”. AVERT.org. Arhivirano iz originala 16. 10. 2015. g. Pristupljeno 6. 5. 2013. 
  53. ^ a b „AIDS orphans”. Avert. Arhivirano iz originala 7. 7. 2010. g. Pristupljeno 8. 10. 2006. 
  54. ^ „Sack SA Health Minister – world's AIDS experts”. afrol News. Arhivirano iz originala 18. 10. 2006. g. Pristupljeno 8. 10. 2006. 
  55. ^ „Situation Analysis. HIV & AIDS and STI Strategic Plan 2007–2011” (PDF). info.gov.za. Arhivirano iz originala (PDF) 30. 5. 2013. g. Pristupljeno 26. 6. 2013. 
  56. ^ „Zuma announces AIDS reforms”. UNPAN. Arhivirano iz originala 27. 12. 2015. g. Pristupljeno 9. 3. 2010. 
  57. ^ Mullick, Saiqa (decembar 2015). „South Africa has excelled in treating HIV – prevention remains a disaster”. Arhivirano iz originala 12. 7. 2018. g. Pristupljeno 12. 7. 2018. 
  58. ^ a b Burger 2009, str. 7–24
  59. ^ „Community Survey 2007: Basic results” (PDF). Statistics South Africa. str. 2. Arhivirano iz originala (PDF) 21. 02. 2011. g. Pristupljeno 23. 09. 2009. 
  60. ^ Davidović 1998, str. 231.
  61. ^ „The World Bank: World Development Indicators database, 1 July 2009. Gross domestic product (2008).” (PDF). World Bank. 01. 07. 2009. Pristupljeno 07. 10. 2009. 
  62. ^ „Post-Apartheid South Africa: the First Ten Years - Unemployment and the Labor Market” (PDF). IMF. Arhivirano iz originala (PDF) 07. 12. 2013. g. 
  63. ^ „SARPN — South Africa”. Pristupljeno 16. 04. 2017. 
  64. ^ Unequal Protection: The State Response to Violent Crime on South African Farms, Human Rights Watch. 2001. ISBN 978-1-56432-263-0.
  65. ^ Mohamed, Najma: Greening Land and Agrarian Reform: A Case for Sustainable Agriculture, in Cousins, Ben, ur. (2000). At the Crossroads: Land and Agrarian Reform in South Africa into the 21st century. ISBN 978-1-86808-467-8. . Bellville, School of Government, University of the Western Cape. . (jezik: engleski)
  66. ^ Davidović 1998, str. 232.
  67. ^ „Congo hands land to South African farmers”. Telegraph. 2010. 
  68. ^ „Climate change to create African 'water refugees'”. Arhivirano iz originala 25. 10. 2010. g. Pristupljeno 26. 04. 2010. 
  69. ^ J. Turpie. „Impacts of Climate Change in South Africa: A Preliminary Analysis of Unmitigated Damage Costs” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 25. 03. 2009. g. 
  70. ^ a b v g Velika enciklopedija geografije. str. 382—383
  71. ^ a b Davidović 1998, str. 233
  72. ^ a b „CIA World Factbook”. Arhivirano iz originala 21. 06. 2020. g. Pristupljeno 17. 4. 2013. 
  73. ^ „Black South Africans now largest part of middle class”. The Media Online. 28. 10. 2013. 
  74. ^ „thewinedoctor.com”. Arhivirano iz originala 18. 01. 2013. g. Pristupljeno 13. 02. 2010. 
  75. ^ „Education in South Africa”. 10. 11. 2007. Pristupljeno 16. 04. 2017. 

Literatura

[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Јужноафричка_Република&oldid=28503726”