Aradska eparhija

Aradska eparhija je bivša srpska, a sadašnja rumunska eparhija, koja je do 1865. godine potpadala pod Karlovačku mitropoliju, a nakon toga je prešla pod nadležnost Sibinjske mitropolije i danas se nalazi u sastavu Rumunske pravoslavne crkve.

Aradska eparhija je imala nadležnost na području severno od Moriša i u Krišani, odnosno Pokrišju, kao nastavljač tradicije Jenopoljske eparhije iz vremena pre dolaska Turaka. Obnovljena je kao Jenopoljsko-aradska eparhija posle Velike seobe 1690. godine, i do 1864, nalazila se u sastavu Karlovačke mitropolije. Posle razdvajanja srpskog i rumunskog dela teritorije, našla u sastavu Sibinjske mitropolije.^[1]

Istorija

Pravoslavno hrišćanstvo ima dugu istoriju među Rumunima i Srbima u Aradu i čitavoj oblasti Pomorišja. Sredinom 16. veka, nakon potpadanja pod tursku vlast, oblasti sa obe strane reke Moriša uključene su u sastav novostvorenog Temišvarskog pašaluka (1552). Nedugo potom, 1557. godine, zaslugom srpskog patrijarha Makarija I izvršena je obnova Srpske patrijaršije sa središtem u Peći. Tokom 16. i 17. veka, na širem području Pomorišja pominju su dve eparhije Jenopoljska i Lipovska.

Tokom Bečkog rata (1683-1699) čitavo područje Pomorišja je postalo poprište sukoba između habzburških i turskih snaga. Nakon Velike seobe Srba (1690) srpski patrijarh Arsenije III je uspeo da izdejstvuje zvaničnu potvrdu nadležnosti srpskog episkopa Isaije Đakovića nad širim područjem Pomorišja. Njegovo položaj je potvrđen poveljom cara Leopolda I od 4. marta 1695. godine, čime je ozvaničeno postojanje tamošnje srpske eparhije pod habzburškom vlašću. Pošto habzburška vojska do kraja rata nije uspela da preotme čitav Banat od Turaka, sve oblasti južno od reke Moriša su po slovu Karlovačkog mira (1699) morale da bude vraćene pod tursku vlast. Usled toga, episkopu Isaiji Đakoviću je preostalo samo severno Pomorišje i on je za glavno mesto svoje eparhije ubrzo odabrao grad Arad.^[2] Od tog vremena, ova eparhija se i zvanično prozvala Aradskom eparhijom. U proširenom naslovu aradskih episkopa pominjana su i druga mesta sa područja ove eparhije, a najčešće Jenopolje i Veliki Varadin.

Temišvarski pašaluk u drugoj polovini 16. veka
Srpski ustanak u Banatu (1594)
Tamiški Banat i Pomorišje sredinom 18. veka

Tokom čitavog 18. veka i sve do polovine 19. veka, Aradska eparhija je ostala u sastavu srpske Karlovačke mitropolije. Iako su Srbi u to vreme činili znatan deo stanovništva u samom Pomorišju, u ostalim delovima ove prostrane eparhije veliku većinu su imali pravoslavni Rumuni. Godine 1769. u eparhiji je popisano 27.067 domova u 590 naselja.^[3] Upravo radi zaštite njihovih (srpskih) verskih prava, aradski episkopi su osnovali poseban vikarijat (egzarhat) u Velikom Varadinu. Posebne zasluge za odbranu rumunskog pravoslavlja na tim prostorima stekao je srpski aradski episkop Sinesije Živanović (1749—1768). Početkom 19. veka, kada su ojačali zahtevi pravoslavnih Rumuna za dobijanjem crkvene samouprave, karlovački mitropoliti su za aradske episkope počeli da postaljaju jerarhe dvojnog srpsko-rumunskog porekla, kao što su bili Nestor Jovanović i Gerasim Rac.

Nakon dugih i složenih pregovora između srpskog i rumunskog sveštenstva, doneta je vladarska rezolucija od 24. decembra 1864. godine kojom je odobreno istupanje Rumuna iz srpske Karlovačke mitropolije. Ova rezolucija je sprovedena u delo tokom 1865. godine. Prema tadašnjem srpsko-rumunskom sporazumu, Aradska eparhija je izuzeta iz nadležnosti Karlovačke mitropolije i prebačena je pod nadležnost novostvorene rumunske Sibinjske mitropolije, a srpske opštine i parohije odvojene su u poseban Aradski srpski protoprezviterat i pridružene su Temišvarskoj eparhiji. U to vreme Srbi su izgubili i svoj stari manastir Hodoš, kod Arada, zadužbinu vlasteoske porodice Jakšića iz 15. veka.

Aradska eparhija je ostala u sastavu Sibinjske mitropolije sve do Prvog svetskog rata. Nakon stvaranja ujedinjene Rumunije (1918), aradska eparhija je zajedno sa ostalim rumunskim eparhijama sa područja dotadašnje Austrougarske ušla u sastav jedinstvene Rumunske pravoslavne crkve. Nakon Drugog svetskog rata, stvorena je rumunska Banatska mitropolija u čiji sastav je 1947. godine ušla i Aradska eparhija. Jerarsi Aradske eparhije počevši od 2009. godine nose počasni naslov arhiepiskopa.

Aradski episkopi Karlovačke mitropolije

Isaija Đaković (1695-1708)
Joanikije Martinović (1710—1721?), umro 1719.
Sofronije Ravaničanin (1722—1726?), umro 1725, jenopoljska eparhija

Vićentije Jovanović (1726—1731), 1731. postao mitropolit beogradsko-karlovački.^[4]

Isaija Antonović (1731—1748)

	Pavle Nenadović (1748—1749), 1749. postao mitropolit karlovački
	Sinesije Živanović (1749—1768)^[5]

Pahomije Knežević (1769—1783), rodom iz Budima, studirao je u Požunu i Haleu,
Petar Petrović (1784—1786)
Pavle Avakumović (1786—1815), starinom iz Komorana, rodom iz Sentandreje, prethodno episkop pakračko-slavonski, poslednji Srbin aradski vladika
Josif Putnik (administrator) (1820—1828)
Nestor Jovanović (1829—1830), Rumun, rodom iz Fagaraša u Transilvaniji
Gerasim Rac (1835—1850), umro je 1850. godine

Prokopije Ivačković (1853—1873), 1874. postao arhiepiskop karlovački i patrijarh srpski

Aradski episkopi Sibinjske mitropolije

	Prokopije Ivačković (1852-1873), 1874. postao arhiepiskop karlovački i patrijarh srpski
	Miron Romanul (1873-1874)
	Joan Mecianu (1874-1898), 1898. postao mitropolit sibinjski

Josif Goldiš (1899-1902)
Joan Pap (1903-1925)
Grigorije Komša (1925-1935)
Andrej Mađeru (1936-1960)
Nikolae Korneanu (1960-1962)

Teoktist Arapašu (1962-1973), 1986. postao patrijarh rumunski

Visarion Aštileanu (1973-1984)
Timotej Seviču (1984-)

Vidi još

Reference

^ Prof. dr Ljubivoje Cerović: „Srbi u Rumuniji od ranog Srednjeg veka do današnjeg vremena“, Beograd, Ministarstvo Republike Srbije za veze sa Srbima izvan Srbije“, 1997.
^ Ljubivoje Cerović, Ljubomir Stepanov: "Srbi u Rumuniji", Temišvar 2000.
^ Dušan Popović: "Srbi u Vojvodini: Od Karlovačkog mira...", Novi Sad 1959.
^ M. Jakšić, O Vićentiju Jovanoviću. Prilozi za istoriju mitropolitstva mu 1731-1737, Novi Sad 1900, 163-165; I. Točanac, Srpski narodno-crkveni sabori, 113, 181-183).
^ Sava Vuković: "Srpski jerarsi...", Beograd 1996.

Literatura

Radoslav Grujić, Aradska srpska episkopija, u: Narodna enciklopedija, knj. 1, str. 69.
Radoslav Grujić, Aradski srpski protoprezviterat, u: Narodna enciklopedija, knj. 1, str. 69.

Spoljašnje veze

[1] Prof. dr Ljubivoje Cerović: „Srbi u Rumuniji od ranog Srednjeg veka do današnjeg vremena“, Beograd, Ministarstvo Republike Srbije za veze sa Srbima izvan Srbije“, 1997.

[2] Ljubivoje Cerović, Ljubomir Stepanov: "Srbi u Rumuniji", Temišvar 2000.

[3] Dušan Popović: "Srbi u Vojvodini: Od Karlovačkog mira...", Novi Sad 1959.

[4] M. Jakšić, O Vićentiju Jovanoviću. Prilozi za istoriju mitropolitstva mu 1731-1737, Novi Sad 1900, 163-165; I. Točanac, Srpski narodno-crkveni sabori, 113, 181-183).

[5] Sava Vuković: "Srpski jerarsi...", Beograd 1996.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]