Pređi na sadržaj

Genocid nad Srbima u Drugom svjetskom ratu

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Genocid nad Srbima u Drugom svjetskom ratu
Expelled Serbs marching out of town
Stone Flower, a monument dedicated to the victims of Jasenovac death camp
Adolf Hitler meets Ante Pavelić
Sisak children's concentration camp
  • Mapa područja na kojem je počinjen genocid nad Srbima u toku Drugog svjetskog rata
  • Uništene zgrade u Beogradu, april 1941.
  • Adolf Hitler i Ante Pavelić
  • Masakr nad Srbima u Kragujevcu 1941.
  • Spomenik na Sajmištu.
  • Grobnica posvijećena djeci sa Kozare na Mirogoju.
Teritorija okupirane Kraljevine Jugoslavije.
MestoNezavisna Država Hrvatska Nezavisna Država Hrvatska
Nacistička Njemačka okupirana Srbija
Kraljevina Mađarska teritorije pod mađarskom okupacijom
Fašistička Italija (1922—1943) teritorije pod italijanskom okupacijom
Kraljevina Bugarska teritorije pod bugarskom okupacijom
Albanija teritorije pod albanskom okupacijom
Datum1941—1945.
MetaSrbi
Vrsta napadamasovna ubistva, etničko čišćenje, deportacija, prinudna konverzija…
ŽrtveProcene za teritoriju NDH:
217.000[1]
300.000—350.000[2][3]
200.000–500.000[4]
300.000—500.000
600.000—800.000
(proterano 300.000, preobraćeno 200.000)[5][6]
Sa ostalim okupiranim teritorijama:
procene se drastično razlikuju i sporne su; prema različitim izvorima, broj ubijenih se kreće između 300.000 i 1.200.000 ljudi
Počinioci
Motivsrbofobija,[11] želja za stvaranjem Velike Hrvatske, Albanije, Mađarske i Bugarske,[12] antijugoslovenstvo,[13] kroatizacija (pohrvaćenje)…[14][15]

Drugi svjetski rat u Jugoslaviji je bio sukob u okviru Drugog svjetskog rata na teritoriji Kraljevine Jugoslavije koji je trajao od 6. aprila 1941. do 25. maja 1945. Rat je počeo 6. aprila 1941. napadom sila Osovine na Jugoslaviju koja je nakon kratkotrajnog Aprilskog rata poražena i podeljena između Nemačke, Italije, Mađarske, Bugarske i klijentskih režima. Rat je najvećim delom bio gerilski, a vodili su ga četnici (JVuO) i partizani (NOVJ) predvođeni komunistima (KPJ) protiv okupatorskih snaga i njihovih marionetskih režima, kao što su Nezavisna Država Hrvatska (NDH) sa ustaškim režimom, i Vlada narodnog spasa na teritoriji okupirane Srbije. Istovremeno rat je bio i revolucija i građanski rat između komunističkog partizanskog, i rojalističkog četničkog pokreta.

Ubrzo nakon što je Nemačka napala SSSR 22. juna 1941,[16] republikanski jugoslovenski partizani predvođeni komunistima, po naređenju iz Moskve,[16] su pokrenuli gerilski oslobodilački rat boreći se protiv snaga Osovine i njihovih lokalno uspostavljenih marionetskih režima, uključujući Osovinu-savezničku Nezavisnu Državu Hrvatsku (NDH) i Vladu narodnog spasa na teritoriji Srbije pod nemačkom okupacijom. Ovo je nazvano Narodnooslobodilački rat i socijalistička revolucija.

Broj Srba koje su ustaše progonile bio je veoma veliki, ali tačan obim je predmet mnogih debata i procene se veoma razlikuju. Jad Vašem procenjuje da je preko 500.000 ubijenih, 250.000 proteranih i 200.000 prisilno preobraćenih u katoličanstvo.[17] Procena Memorijalnog muzeja holokausta Sjedinjenih Država je da su ustaške vlasti u periodu ustaške vladavine ubile između 320.000 i 340.000 etničkih Srba u Hrvatskoj i Bosni, od čega je između 45.000 i 52.000 ubijeno u koncentracionom logoru Jasenovac.[18]

Tokom Drugog svjetskog rata izvršen je genocid[19] nad srpskim stanovništvom, u kome je između 900.000 i 1.200.000 Srba ubijeno na području NDH i ostatka okupirane Jugoslavije. Službeni izvještaj Demokratske Federativne Jugoslavije (DFJ), kasnije Federalne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ), objavljen 26. maja 1945, navodi da je ukupan broj žrtava rata (ljudi svih nacionalnosti, ubijeni ili umrli kao posljedica rata) iznosi 1.685.000.[20] Kasnije, Državna komisija zadužena za utvrđivanje ratnih zločina na prostoru Jugoslavije utvrđuje da je broj žrtava rata 1.706.000.[20]

Danas, 22. aprila, na godišnjicu proboja logoraša u Jasenovcu, Srbija obeležava praznik Dan sećanja na žrtve holokausta, genocida i drugih žrtava fašizma u Drugom svetskom ratu.[18]

Istorijska pozadina

[uredi | uredi izvor]
Za više informacija pogledajte: Drugi svetski rat u Jugoslaviji

Pre izbijanja rata, vlada Milana Stojadinovića (1935—1939) pokušavala je da se kreće između sila Osovine i imperijalnih sila tražeći neutralni status, potpisivanjem ugovora o nenapadanju sa Italijom i proširenjem ugovora o prijateljstvu sa Francuskom. U isto vreme, zemlja je bila destabilizovana unutrašnjim tenzijama, pošto su hrvatski lideri zahtevali veći nivo autonomije. Stojadinovića je 1939. otpustio regent knez Pavle, a na njegovo mesto došao je Dragiša Cvetković, koji je 1939. dogovorio kompromis[21] sa hrvatskim vođom Vlatkom Mačekom, što je rezultiralo formiranjem Banovine Hrvatske.[22]

Međutim, umesto da smanji tenzije, sporazum je samo pojačao krizu u upravljanju zemljom.[22] Grupe sa obe strane političkog spektra nisu bile zadovoljne: profašističke ustaše su tražile nezavisnu Hrvatsku u savezu sa Osovinom, srpska javnost i vojni krugovi preferirali su savez sa zapadnoevropskim carstvima, dok je tada zabranjena Komunistička partija Jugoslavije videla Sovjetski Savez kao prirodnog saveznika.

Nakon pada Francuske pod nacističku Nemačku u maju 1940, Britanija je bila jedina sila u sukobu sa Nemačkom i Italijom (od 10. juna 1941), a jugoslovenski regent knez Pavle i njegova vlada nisu videli drugog načina da spasu Kraljevinu Jugoslaviju osim kroz usvajanje politike prilagođavanja silama Osovine. Iako nemački lider Adolf Hitler nije bio posebno zainteresovan za stvaranje drugog fronta na Balkanu, a sama Jugoslavija je ostala u miru tokom prve godine rata, Italija Benita Musolinija je izvršila invaziju na Albaniju u aprilu 1939. i pokrenula prilično neuspešan italo-grčki rat oktobra 1940.[23]

Ovi događaji su rezultirali geografskom izolacijom Jugoslavije od potencijalne savezničke podrške. Vlada je pokušala da pregovara sa Osovinom o saradnji sa što manje ustupaka, dok je pokušavala da vodi tajne pregovore sa Saveznicima i Sovjetskim Savezom, ali ti potezi nisu uspeli da drže zemlju van rata.[24] Tajna misija u SAD, koju je predvodio uticajni srpsko-jevrejski kapetan David Albala u cilju dobijanja sredstava za kupovinu oružja za očekivanu invaziju, nije prošla nigde, dok je sovjetski lider Josif Staljin proterao jugoslovenskog ambasadora Milana Gavrilovića samo mesec dana nakon što je pristao na ugovor o prijateljstvu sa Jugoslavijom.[25]

1941. godina

[uredi | uredi izvor]

Pošto je stalno padala u orbitu Osovine tokom 1940. nakon događaja kao što je Druga bečka nagrada, Jugoslavija je sledila Bugarsku i formalno se pridružila Trojnom paktu 25. marta 1941.[26] Visoki oficiri srpskog vazduhoplovstva koji su se protivili tom potezu izveli su državni udar i preuzeli vlast narednih dana. Na ove događaje u Berlinu se gledalo sa zaprepašćenjem, a kako se Njemačka ionako spremala da pomogne svom italijanskom savezniku u ratu protiv Grčke, planovi su modifikovani tako da se uključi i Jugoslavija.[27]

Invazija Osovine i rasparčavanje Jugoslavije

[uredi | uredi izvor]
Za više informacija pogledajte: Aprilski rat
Mapa osovinske okupacije Kraljevine Jugoslavije u periodu od 1941—1943. godine.

Dana 6. aprila 1941. Kraljevinu Jugoslaviju su napale sa svih strana — Nemačka, Italija i njihova saveznica Mađarska. Beograd je bombardovala nemačka avijacija (Luftvafe).[28][29] Rat, poznat u postjugoslovenskim državama kao Aprilski rat, trajao je nešto više od deset dana, okončavši se bezuslovnom predajom Kraljevske jugoslovenske vojske 17. aprila.[30] Osim što je bila beznadežno loše opremljena u poređenju sa nemačkom vojskom (Heer), jugoslovenska vojska je pokušala da odbrani sve granice, što je bila taktika koja je rezultirala raširenjem oskudnih resursa na raspolaganju. Pored toga, veliki broj stanovništva odbijao je da se bori, umesto toga pozdravljajući Nemce kao oslobodioce od vladinog ugnjetavanja. Kako je to značilo da će se svaka pojedinačna etnička grupa okrenuti pokretima suprotstavljenim jedinstvu koje je promovisala jugoslovenska država, pojavila su se dva različita koncepta otpora protiv Osovine: rojalistički četnici i partizani predvođeni komunistima.[31]

Kada je napad završen, oko 4.000 stanovnika je ležalo mrtvo ispod ruševina. Ovim udarom su praktično uništena sva sredstva veze između jugoslovenske vrhovne komande i snaga na terenu, iako je većina elemenata Generalštaba uspela da pobegne u jedno od predgrađa.[32]

Adolf Hitler u Mariboru, 1941. godine. Kasnije je naredio svojim oficirima da "naprave ove zemlje ponovo njemačkim."[33]

Uslovi predaje bili su izuzetno strogi, pošto je Osovina nastavila da rasparčava Jugoslaviju. Nemačka je anektirala severnu Sloveniju,[34] zadržavajući direktnu okupaciju nad krnjom srpskom državom. Nemačka je takođe imala značajan uticaj na Nezavisnu Državu Hrvatsku (NDH) proglašenu 10. aprila, koja se prostirala na većem delu današnje Hrvatske i sadržala celu modernu Bosnu i Hercegovinu, uprkos činjenici da su Rimski ugovori sklopljeni između NDH i Italije 18. maja predviđali da NDH postane efektivni protektorat Italije.[35] Musolinijeva Italija je dobila ostatak Slovenije, Kosovo, priobalna i unutrašnja područja Hrvatskog primorja i velike delove priobalne Dalmacije (zajedno sa skoro svim jadranskim ostrvima i Bokokotorskim zalivom). Takođe je stekao kontrolu nad italijanskom gubernijom Crnom Gorom i dobio je kraljevsku vlast u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, iako je imao malo stvarne moći u njoj; iako je (pored Nemačke) zadržala de fakto zonu uticaja u granicama NDH. Mađarska je poslala Ugarsku Treću armiju da okupira Vojvodinu u severnoj Srbiji, a kasnije je nasilno pripojila delove Baranje, Bačke, Međimurja i Prekomurja.[36]

Bugarska vojska je ušla 19. aprila 1941. godine, zauzevši skoro celu današnju Severnu Makedoniju i neke oblasti istočne Srbije koje je, sa grčkom zapadnom Trakijom i istočnom Makedonijom (Egejska provincija), 14. maja pripojila Bugarska.[37]

Vladu u egzilu sada su priznale samo savezničke sile.[38] Osovine su priznale teritorijalne akvizicije svojih savezničkih država.[39]

Početak pružanja otpora

[uredi | uredi izvor]
Josip Broz Tito (1892—1980, poznat i samo kao „Tito”) bio je jugoslovenski komunistički revolucionar i državnik, koji je obavljao razne državničke funkcije od 1943. do svoje smrti 1980. godine. Tokom Drugog svetskog rata bio je vođa jugoslovenskih partizana, koji se često smatraju najefikasnijim pokretom otpora u okupiranoj Evropi.
Dragoljub Mihailović (među pristalicama poznat i kao Čiča Draža; 1893—1946) bio je srpski i jugoslovenski oficir, armijski general i načelnik Štaba Vrhovne komande Jugoslovenske vojske u Otadžbini, ministar vojske, mornarice i vazduhoplovstva Kraljevine Jugoslavije u Drugom svetskom ratu.

Od početka, jugoslovenske snage otpora sastojale su se od dve frakcije: partizana, pokreta predvođenog komunistima koji propagira panjugoslovensku toleranciju („bratstvo i jedinstvo“) i uključuje republikanske, levičarske i liberalne elemente jugoslovenske politike, s jedne strane, i četnici, konzervativna rojalistička i nacionalistička snaga, koja uživa podršku gotovo isključivo srpskog stanovništva u okupiranoj Jugoslaviji, s druge strane. Od početka pa do 1943. godine, četnici, koji su se borili u ime londonske jugoslovenske vlade u egzilu kralja Petra II, uživali su priznanje i podršku zapadnih saveznika, dok je partizane podržavao Sovjetski Savez.

Partizanske snage su na samom početku bile relativno male, slabo naoružane i bez ikakve infrastrukture. Ali oni su imali dve velike prednosti u odnosu na druge vojne i paravojne formacije u bivšoj Jugoslaviji: prva i najneposrednija prednost je bio mali, ali vredan kadar veterana Španskog građanskog rata. Za razliku od nekih drugih vojnih i paravojnih formacija, ovi veterani su imali iskustva sa modernim ratom koji se vodio u okolnostima koje su bile prilično slične onima u Jugoslaviji iz Drugog svetskog rata. U Sloveniji su partizani takođe koristili iskusne pripadnike TIGR-a za obuku trupa. Njihova druga velika prednost, koja je postala očiglednija u kasnijim fazama rata, bila je u tome što su partizani bili zasnovani na komunističkoj ideologiji, a ne na etničkoj pripadnosti. Dakle, oni su dobili podršku koja je prelazila nacionalne granice, što znači da su mogli da očekuju barem neki nivo podrške u skoro svakom uglu zemlje, za razliku od drugih paravojnih formacija ograničenih na teritorije sa hrvatskom ili srpskom većinom. Ovo je omogućilo njihovim jedinicama da budu mobilnije i da popune svoje redove većim brojem potencijalnih regruta.

Najbrojnija domaća snaga, osim četiri pješadijske divizije drugog reda njemačkog Vermahta, raspoređene na okupacione dužnosti, bilo je Hrvatsko domobranstvo osnovano aprila 1941. godine, nekoliko dana nakon osnivanja NDH. Snage su formirane uz ovlašćenje njemačkih vlasti. Zadatak novih hrvatskih oružanih snaga bio je da brane novu državu od stranih i domaćih neprijatelja. Formirano je i nekoliko pukovnija ustaške milicije, koje su delovale pod posebnom komandnom strukturom u odnosu na Hrvatsko domobranstvo i nezavisno od njega, sve do kasne 1944. Domobranstvo je slomilo srpsku pobunu u istočnoj Hercegovini juna 1941, a ratovali su u istočnoj i zapadnoj Bosni. Ponovo su se borili u istočnoj Hercegovini, kada su hrvatsko-dalmatinski i slavonski bataljoni pojačali lokalne jedinice.

Ustanak u Jugoslaviji 1941. godine.

Četnički pokret (zvanično Jugoslovenska vojska u otadžbini, JVuO) organizovan je nakon predaje Kraljevske jugoslovenske vojske od strane nekih preostalih jugoslovenskih vojnika. Ove snage su bile organizovane u Ravnogorskom okrugu zapadne Srbije pod komandom pukovnika Draže Mihailovića sredinom maja 1941. Međutim, za razliku od partizana, Mihailovićeve snage su bile gotovo u potpunosti srpske nacionalnosti. Partizani i četnici su pokušali da sarađuju rano tokom sukoba i četnici su bili aktivni u ustanku u Srbiji, ali se to kasnije raspalo. Posle bezuspešnih pregovora, četnički vođa, general Mihailović, okrenuo se protiv partizana kao svog glavnog neprijatelja. Prema njegovim rečima, razlog je bio humanitarni: sprečavanje nemačkih represalija nad Srbima.[40] To, međutim, nije zaustavilo delovanje partizanskog otpora, pa su četničke jedinice u novembru 1941. napale partizane, pri čemu su se sve više snabdevale i u tome sarađivale sa Nemcima i Italijanima. Britanska veza sa Mihailovićem savetovala je Londonu da prestane sa snabdevanjem četnika posle užičkog napada (videti Prva antipartizanska ofanziva), ali je Britanija to nastavila da čini.[41]

1942. godina

[uredi | uredi izvor]
Jugoslovenski ratni zarobljenici pod nadzorom bugarskih vojnika i nemačkih oklopnih vozila.
Nemački general-major (brigadir) Fridrih Štal stoji pored ustaškog oficira i četničkog komandanta Radeta Radića u srednjoj Bosni sredinom 1942. godine.
Italijanski oklopni automobili na Balkanu.

Dana 15. januara 1942. bugarska 1. armija, sa 3 pešadijske divizije, prešla je u jugoistočnu Srbiju. Sa sedištem u Nišu, zamenila je njemačke divizije potrebne u Hrvatskoj i Sovjetskom Savezu.[42]Titovi partizani su se u to vreme aktivnije borili protiv Nemaca. Tito i Mihailović su imali nagradu od 100.000 rajhsmaraka koju su Nemci ponudili za njihove glave. Dok su „zvanično” ostali smrtni neprijatelji Nemaca i ustaša, četnici su bili poznati po tajnim poslovima sa Italijanima. Druga neprijateljska ofanziva je bila koordinisani napad Osovine izveden u januaru 1942. na partizanske snage u istočnoj Bosni. Partizanske trupe su ponovo izbegle opkoljavanje i bile prinuđene da se povuku preko planine Igman kod Sarajeva.

Treća neprijateljska ofanziva, ofanziva protiv partizanskih snaga u istočnoj Bosni, Crnoj Gori, Sandžaku i Hercegovini koja se odigrala u proleće 1942. Nemci su je nazivali Operacijom TRIO, koja je ponovo završena blagovremenim bekstvom partizana. Tokom ljeta su izveli takozvani Partizanski dugi marš na zapad kroz Bosnu i Hercegovinu, dok je u isto vrijeme Osovine vodile ofanzivu na Kozari u sjeverozapadnoj Bosni.

Partizani su vodili sve uspešniju gerilsku kampanju protiv okupatora Osovine i njihovih lokalnih saradnika, uključujući četnike (koje su takođe smatrali kolaboracionistima). Uživali su u postepenom povećanju uspeha i podrške opšteg stanovništva, i uspeli su da kontrolišu velike delove jugoslovenske teritorije. Narodni komiteti su organizovani da deluju kao civilne vlade u delovima zemlje koje su oslobodili partizani. Ponegde su uspostavljene čak i ograničene industrije naoružanja.

Da bi prikupili obaveštajne podatke, agenti zapadnih saveznika su infiltrirani i u partizane i u četnike. Obaveštajni podaci prikupljeni od strane veza sa grupama otpora bili su presudni za uspeh misija snabdevanja i bili su primarni uticaj na savezničku strategiju u Jugoslaviji. Potraga za obaveštajnim podacima na kraju je rezultirala padom četništva i njihovim pomračenjem od strane Titovih partizana. Godine 1942, iako su zalihe bile ograničene, podrška u simbolima je poslata podjednako svima. Novembra 1942. godine partizanski odredi su zvanično spojeni u Narodnooslobodilačku vojsku i Partizanske odrede Jugoslavije (NOV i POJ).

1943. godina

[uredi | uredi izvor]
Njemačka poternica za četničkim generalom Dražom Mihailovićem.
Njemačka poternica za partizanskim vođom Josipom Brozom Titom.

U prvoj polovini 1943. dve ofanzive Osovine bile su blizu poraza partizana. Poznati su po nemačkim kodnim nazivima Fal Vajs (Slučaj Belo) i Fal Švarc (Slučaj Crnio), kao Bitka na Neretvi i Bitka na Sutjesci po rekama u oblastima na kojima su vođeni, ili Četvrta i Peta neprijateljska ofanziva, prema nekadašnjoj jugoslovenskoj komunističkoj istoriografiji.

Dana 7. januara 1943. bugarska 1. armija je takođe okupirala jugozapadnu Srbiju. Divljačke mere pacifikacije znatno su smanjile aktivnost partizana. Bugarske pešadijske divizije učestvovale su u Petoj antipartizanskoj ofanzivi kao blokada partizanskog puta za bekstvo iz Crne Gore u Srbiju i u Šestoj antipartizanskoj ofanzivi u istočnoj Bosni.[42]

Pregovori između Nemaca i partizana počeli su 11. marta 1943. godine u Gornjem Vakufu u Bosni. Titovi ključni oficiri Vladimir Velebit, Koča Popović i Milovan Đilas izneli su tri predloga, prvi o razmeni zatvorenika, drugi o primeni međunarodnog prava o tretmanu zatvorenika i treći o političkim pitanjima.[43] Delegacija je izrazila zabrinutost u vezi sa učešćem Italije u snabdevanju četničke vojske i izjavila da je Narodnooslobodilački pokret nezavisan pokret, bez pomoći Sovjetskog Saveza ili Ujedinjenog Kraljevstva.[44] Nešto kasnije Đilas i Velebit su dovedeni u Zagreb da nastave pregovore.[45]

U Četvrtoj neprijateljskoj ofanzivi, takođe poznatoj kao Bitka na Neretvi ili Slučaj Vajs, snage Osovine su potisnule partizanske trupe da se povuku iz zapadne Bosne u severnu Hercegovinu, što je kulminiralo povlačenjem partizana preko reke Neretve. To se dešavalo od januara do aprila 1943. godine. Peta neprijateljska ofanziva, poznata i kao Bitka na Sutjesci ili Slučaj Crni, odmah je uslijedila nakon Četvrte ofanzive i uključivala je potpuno opkoljavanje partizanskih snaga u jugoistočnoj Bosni i sjevernoj Crnoj Gori u maju i junu 1943. godine.

Tog avgusta mog dolaska [1943] na teritoriji Jugoslavije bilo je preko 30 neprijateljskih divizija, kao i veliki broj satelitskih i policijskih formacija ustaša i domobrana (vojne formacije marionetske hrvatske države), nemačkog Ziherhajtsdinsta, četnika, Nedićeva milicija, Ljotićeva milicija i dr. Partizanski pokret je možda brojao do 150.000 boraca (možda pet odsto žena) u bliskoj i neraskidivoj saradnji sa nekoliko miliona seljaka, naroda zemlje. Broj partizana je mogao brzo da raste.[46]

Italijanska kapitulacija i saveznička podrška partizanima

[uredi | uredi izvor]
Ustanak u Jugoslaviji nakon kapitulacije Italije, 1943. godina.

Italijani su 8. septembra 1943. zaključili primirje sa saveznicima, ostavljajući 17 divizija na cedilu u Jugoslaviji. Svi komandanti divizija odbili su da se pridruže Nemcima. Dve italijanske pešadijske divizije pridružile su se crnogorskim partizanima kao kompletne jedinice, dok se jedna pridružila albanskim partizanima. Ostale jedinice su se predale Nemcima kako bi se suočile sa zatvorom u Nemačkoj ili pogubljenjem po kratkom postupku. Drugi su se predali, oružje, municiju i opremu hrvatskim snagama ili partizanima, jednostavno se raspali ili su peške preko Trsta ili brodom preko Jadrana stigli u Italiju.[47] Ukinuto je italijansko namjesništvo Dalmacije, a posjedi zemlje su potom podijeljeni između Njemačke, koja je uspostavila svoju Operativnu zonu Jadranskog primorja, i Nezavisne Države Hrvatske, koja je uspostavila novi okrug Sidraga-Ravni Kotari. Nekadašnje italijanske kraljevine Albanija i Crna Gora stavljene su pod njemačku okupaciju.

U ovom trenutku partizani su uspeli da dobiju moralnu, ali i ograničenu materijalnu podršku zapadnih saveznika, koji su do tada podržavali četničke snage generala Draže Mihailovića, ali su se konačno uverili u njihovu saradnju mnogim misijama za prikupljanje obaveštajnih podataka upućenim obema. strane tokom rata. U septembru 1943. godine, na Čerčilov zahtev, brigadni general Ficroj Maklin je padobranom pušten u Titov štab kod Drvara da služi kao stalna, formalna veza sa partizanima. Dok su četnici još uvek bili povremeno snabdevani, partizani su dobijali najveći deo buduće podrške.[48]

Kada su saveznici konačno priznali AVNOJ (Partizansko ratno veće u Jugoslaviji), krajem 1943. ubrzo je usledilo i zvanično priznanje Partizanske demokratske Federativne Jugoslavije. Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije priznale su glavne savezničke sile na Teheranskoj konferenciji, kada su Sjedinjene Države pristale na stav drugih saveznika.[49] Novopriznata jugoslovenska vlada, na čelu sa premijerom Josipom Brozom Titom, bila je zajedničko telo formirano od članova AVNOJ-a i članova bivše vlade u egzilu u Londonu. Rešavanje fundamentalnog pitanja, da li će nova država ostati monarhija ili će biti republika, odloženo je do kraja rata, kao i status kralja Petra.

Nakon što su svoju podršku prebacili na partizane, saveznici su osnovali Balkansko ratno vazduhoplovstvo RAF-a (prema predlogu brigadnog generala Ficroja Maklina) sa ciljem da obezbede povećano snabdevanje i taktičku vazdušnu podršku partizanskim snagama maršala Tita.

1944. godina

[uredi | uredi izvor]
Oslobođene teritorije Jugoslavije, 1944. godina.

Januara 1944. Titove snage su bezuspješno napale Banja Luku. Ali, dok je Tito bio primoran da se povuče, Mihajlovića i njegove snage zapadna štampa je takođe primetila zbog neaktivnosti.[50]

Sedma neprijateljska ofanziva bila je poslednji napad Osovine na zapadnu Bosnu u proleće 1944. godine, koji je uključivao operaciju Roselsprung (Viteški skok), neuspešan pokušaj da se lično eliminiše Josip Broz Tito i uništi rukovodstvo partizanskog pokreta.

Partizanski rast do dominacije

[uredi | uredi izvor]

Saveznički avioni su posebno počeli da gađaju baze i avione ZNDH (Zrakoplovstvo Nezavisne Države Hrvatske) i Luftvafea po prvi put kao rezultat Sedme ofanzive, uključujući operaciju Roselsprung krajem maja 1944. Do tada su avioni Osovine mogli leteti u unutrašnjost skoro po volji, sve dok su ostali na maloj nadmorskoj visini. Partizanske jedinice na terenu često su se žalile na napade neprijateljskih aviona, dok su stotine savezničkih aviona letele iznad na većoj visini. Ovo se promenilo tokom Rosselsprunga kada su saveznički lovci-bombarderi prvi put spustili nisku masu, uspostavljajući potpunu nadmoć u vazduhu. Shodno tome, i ZNDH i Luftvafe su bili prinuđeni da ograniče svoje operacije po vedrom vremenu na rano jutro i kasno popodne.[51]

Jugoslovenski partizanski pokret je rastao i postao najveća snaga otpora u okupiranoj Evropi, sa 800.000 ljudi organizovanih u 4 terenske armije. Na kraju su partizani pobedili sve svoje protivnike kao zvanična vojska novoosnovane Demokratske Federativne Jugoslavije (kasnije Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije).

Godine 1944. makedonska i srpska komanda stupaju u kontakt u južnoj Srbiji i formiraju zajedničku komandu, čime su makedonski partizani stavljeni pod direktnu komandu maršala Josipa Broza Tita.[52] Slovenački partizani su se takođe spojili sa Titovim snagama 1944. godine.[53][54]

Dana 16. juna 1944. na ostrvu Visu potpisan je sporazum Tito-Šubašić između partizana i jugoslovenske vlade u izgnanstvu kralja Petra. Ovaj sporazum je bio pokušaj formiranja nove jugoslovenske vlade u kojoj bi bili i komunisti i rojalisti. Pozivao je na spajanje Partizanskog antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (Antifašističko V(ij)eće Narodnog Oslobođenja Jugoslavije, AVNOJ) i Vlade u egzilu. Sporazum Tito-Šubašić je takođe pozvao sve Slovence, Hrvate i Srbe da se priključe partizanima. Kraljevska vlada je priznala partizane kao redovnu vojsku Jugoslavije. Mihajlović i mnogi četnici odbili su da odgovore na poziv. Četnici su, međutim, hvaljeni jer su 1944. spasili 500 oborenih savezničkih pilota; Predsednik Sjedinjenih Američkih Država Hari Truman posthumno je odlikovao Mihailovića Legijom zasluga za doprinos pobedi Saveznika.[55]

Oslobođenje Beograda i istočne Jugoslavije

[uredi | uredi izvor]
Za više informacija pogledajte: Beogradska operacija
Oslobođenje Beograda u oktobru 1944. godine.
Zarobljeni Nemci pri oslobođenju Beograda.

Istovremeno, uz savezničku vazdušnu podršku i pomoć Crvene armije, partizani su skrenuli pažnju na Centralnu Srbiju. Glavni cilj je bio da se poremete železničke komunikacije u dolinama Vardara i Morave i spreči Nemce da povuku svojih 300.000+ snaga iz Grčke.

Savezničke vazduhoplovne snage poslale su 1.973 aviona (uglavnom iz 15. vazduhoplovnih snaga SAD) iznad Jugoslavije, koji su izbacili preko 3.000 tona bombi. Dana 17. avgusta 1944. maršal Josip Broz Tito ponudio je amnestiju svim kolaboracionistima. Kralj Petar je 12. septembra emitovao poruku iz Londona, pozivajući sve Srbe, Hrvate i Slovence da se „pridruže Narodnooslobodilačkoj armiji pod vođstvom maršala Tita“. Poruka je navodno imala razorni efekat na moral četnika, od kojih su mnogi kasnije prebegli u partizane. Pratio ih je znatan broj bivših hrvatskih domobranskih i slovenačkih domobranskih trupa.

U septembru su pod vođstvom nove bugarske prosovjetske vlade mobilisane četiri bugarske armije, od ukupno 455.000 vojnika. Do kraja septembra trupe Crvene armije (3. ukrajinski front) bile su koncentrisane na bugarsko-jugoslovenskoj granici. Početkom oktobra 1944. tri bugarske armije, od oko 340.000 ljudi,[56] zajedno sa Crvenom armijom, ponovo su ušle u okupiranu Jugoslaviju i krenule iz Sofije u Niš, Skoplje i Prištinu da blokiraju nemačke snage koje se povlače iz Grčke.[57][58] Crvena armija je organizovala Beogradsku ofanzivu i zauzela grad 20. oktobra. Početkom zime, partizani su efektivno kontrolisali čitavu istočnu polovinu Jugoslavije — Srbiju, Makedoniju, Crnu Goru — kao i veći deo dalmatinske obale. Vermaht i snage Nezavisne Države Hrvatske pod kontrolom ustaša utvrdile su front u Sremu koji se održao tokom zime 1944–45. kako bi pomogli evakuaciju nemačke grupe armija E sa Balkana. Da bi se povećao broj partizanskih trupa, Tito je ponovo ponudio amnestiju 21. novembra 1944. U novembru 1944. jedinice ustaške milicije i hrvatskog domobranstva su reorganizovane i ujedinjene u Vojsku NDH.[59]

1945. godina

[uredi | uredi izvor]
Britanski poljski puk RAF-a u Hrvatskoj sa nemačkim zarobljenicima zarobljenim od strane partizanskih snaga kod Bihaća.

Nemci su nastavili sa povlačenjem. Izgubivši lakši put za povlačenje kroz Srbiju, borili su se za zadržavanje Sirmskog fronta kako bi obezbedili teži prolaz kroz Kosovo, Sandžak i Bosnu. Čak su postigli niz privremenih uspeha protiv Narodnooslobodilačke vojske. Mostar su napustili 12. februara 1945. Iz Sarajeva su napustili tek 15. aprila. Sarajevo je zauzelo stratešku poziciju u poslednjem trenutku kao jedina preostala ruta za povlačenje i držano je uz značajne troškove. Početkom marta Nemci su pomerili trupe iz južne Bosne da podrže neuspešnu kontraofanzivu u Mađarskoj, što je omogućilo NOV da postigne neke uspehe napadom na oslabljene pozicije Nemaca. Iako ojačani savezničkom pomoći, sigurnim pozadinom i masovnom regrutacijom u oblastima pod njihovom kontrolom, nekadašnjim partizanima je bilo teško da pređu na konvencionalno ratovanje, posebno na otvorenom prostoru zapadno od Beograda, gde su se Nemci držali do sredine aprila, uprkos svim sirovim i neobučenim regrutima, NOV je bacila u krvavi rat na iscrpljivanje protiv Sirmskog fronta.[60]

U Beogradu je 8. marta 1945. formirana koaliciona jugoslovenska vlada sa Titom kao premijerom i Ivanom Šubašićem kao ministrom inostranih poslova.

Demografski gubici

[uredi | uredi izvor]

Ukupni demografski gubici svih nacionalnosti na području Jugoslavije se procjenjuju od 2.000.000 (dva miliona) do 3.250.000 (tri miliona i dvjesto pedeset hiljada) ljudi.[20]

Po procjenama raznih istoričara, oni preciznije iznose:[20]

  • Dolfe Vogelnik, 3.250.000 (tri miliona i dvjesto pedeset hiljada)
  • Dragoljub Tasić, 2.428.000 (dva miliona i četiri stotine dvadeset i osam hiljada)
  • Vladimir Stipetić, 2.200.000 (dva miliona i dvjesto hiljada)
  • Vladimir Žerjavić, 2.081.000 (dva miliona i osamdeset i jedna hiljada)
  • Ivo Lah, 2.073.000 (dva miliona i sedamdeset i tri hiljade)
  • Mladen Friganović, 2.042.000 (dva miliona i četrdeset i dvije hiljade)
  • Bogoljub Kočović, 1.985.000 (milion i devet stotina osamdeset i pet hiljada)

Broj žrtava

[uredi | uredi izvor]

Broj žrtava rata (ljudi svih nacionalnosti, ubijeni ili umrli kao posljedica rata) na prostoru čitave Jugoslavije, iznosi od 947.000 do 1.800.000, po procjenama raznih istoričara:[20]

  • Dolfe Vogelnik, 1.814.000 (jedan milion i osam stotina i četrnaest hiljada)
  • Vladimir Stipetić, 1.700.000 (milion i sedam stotina hiljada)
  • Pol Mejer i Artur Kembel, 1.067.000 (milion i šezdeset i sedam hiljada)
  • Vladimir Žerjavić, 1.027.000, (947.000 u zemlji, 80.000 van zemlje)
  • Bogoljub Kočović, 1.014.000 (milion i četrnaest hiljada)

Savezni zavod za statistiku u Beogradu je objavio podatak stradalih u Jugoslaviji od 6. aprila 1941. godine do 15. maja 1945. godine sa ukupnim brojem od 657.101 lica od toga: Srba 392.775, Hrvata 80.980, Jevreja 52.511, Slovenaca 41.353, Muslimana 34.698, Crnogoraca 18.343, Roma 10.924, Makedonaca 6.718, Albanaca 3.257, Mađara 2.304, Slovaka 1.082, Turaka 685 i ostalih nacionalnosti 11.471.

Okupacija Jugoslavije

[uredi | uredi izvor]

Poslije Aprilskog rata i okupacije Jugoslavije 1941. Kraljevina Jugoslavija je podijeljena u nekoliko okupacionih zona.

Genocid nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH)

[uredi | uredi izvor]
Za više informacija pogledajte: Genocid nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj
Genocid nad Srbima u NDH
Expelled Serbs marching out of town
Stone Flower, a monument dedicated to the victims of Jasenovac death camp
Adolf Hitler meets Ante Pavelić
Aloysius Stepinac on trial
Memorial Center in Gradina Donja
Teritorija Nezavisne Države Hrvatske 1943.
Mesto Nezavisna Država Hrvatska
Datum1941—1945.
MetaSrbi
Vrsta napadamasovna ubistva, etničko čišćenje, deportacija, prinudna konverzija itd.
UbijenoNekoliko procena:
217.000[1]
300.000–350.000[2][3]
200.000–500.000[4]
300.000—500.000
600.000—800.000
(proterano još 300.000,
preobraćeno 200.000)[5][6]
PočinilacUstaše
Motivsrbofobija,[11] želja za stvaranjem Velike Hrvatske,[12] antijugoslovenstvo,[13] kroatizacija (pohrvaćenje)[14]

Genocid nad Srbima predstavlja sistematski progon i istrebljenje Srba od strane fašističkog ustaškog režima u Nezavisnoj Država Hrvatskoj, marionetskoj državi Nacističke Njemačke, u periodu između 1941. i 1945. godine. Genocid je sprovođen kroz brutalna pogubljenja u logorima smrti, masovna ubistva, deportacije, etnička čišćenja i prisilna preobraćanja. Istrebljenja su sprovođenja uporedo sa Holokaustom u NDH, vođena rasnom nacističkom teorijom i velikohrvatskom ideologijom.

Namjera i čin su bili da se pobije i pokrsti preko 30.000 srpske djece i po cijenu da hipoteka ovog zločina ostane u naslijeđe i nevinim Hrvatima. Jastrebarsko je, pored logora za djecu u Sisku i Loborgradu jedan od sinonima najužasnijeg civilizacijskog čina.

Jastrebarsko, logor za srpsku decu u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, bio je u Drugom svetskom ratu jedini koncentracioni logor (zatvor, tamnica, stratište) u svetu specijalizovan za smeštaj i pogrom dece. Patent hrvatskog nacionalizma, nepoznat i nemačkim fašistima, jedinstven u istoriji civilizacije, kojim je, nedvosmisleno, vršen genocid nad Srbima.[61][62][63]

Tok

[uredi | uredi izvor]

Samo dve nedelje nakon proglašenja NDH, 25. aprila 1941. Pavelić je zabranio upotrebu ćirilice i izdao naredbu o nošenju plave trake sa slovom P („R”) za pravoslavne. Jevreji su nosili žutu traku. Srbima i Jevrejima zabranjeno je da se voze tramvajima.

Nakon susreta Pavelića sa Adolfom Hitlerom, vlada NDH je usvojila rasne zakone 22. jula 1941. godine.

Dana 2. juna 1941. zatvorene su sve pravoslavne škole.

Dana 4. juna 1941. u Zagrebu je održana konferencija ustaških i nemačkih predstavnika sa temom iseljenja Slovenaca iz Rajha u Hrvatsku i Srbiju, i Srba iz Hrvatske u Srbiju. Trebalo je preseliti 180.000 Slovenaca i 205.000 Srba. Prognanici su smeli poneti po 50 kg prtljaga i 500 dinara gotovog novca. Protokol je izvršen tako što je 7.174 Slovenca i 11.235 Srba prebačeno u Srbiju pod navedenim uslovima. Još oko 200.000 Srba prebeglo je ilegalno u Srbiju.[64]

Dana 25. juna ukinut je patrijaršijski prirez od 10 %, koji su plaćali pravoslavni.

Dana 18. jula zabranjen je naziv „srpska pravoslavna vjera“ a uveden „grko-istočna vjera“.

Dana 20. septembra konfiskovana je imovina Karlovačke mitropolije.

Proglas Srbima i Jevrejima

Mile Budak, Pavelićev ministar i doglavnik, izjavljuje u julu 1941. u Gospiću: „Jedan dio Srba ćemo pobiti, drugi raseliti, a ostale prevesti na katoličku vjeru i tako pretopiti u Hrvate.”[65]

Milovan Žanić, ministar u ustaškoj vladi, 3. juna 1941. u Novoj Gradišci izjavljuje: „Ovo ima biti zemlja Hrvata i nikoga drugoga i nema te metode koju mi nećemo kao ustaše upotrebiti, da načinimo ovu zemlju zbilja hrvatskom, i da je očistimo od Srba, koji bi nas ugrozili prvom zgodom. Mi to ne tajimo, to je politika ove države i to kad izvršimo, izvršit ćemo ono, što piše u ustaškim načelima.”[66][67]

Mirko Puk, ustaški ministar pravosuđa i bogoštovlja u Križevcima 6. jula 1941. poručuje Srbima: „Ili se uklonite iz naše zemlje milom ili ćemo vas istjerati silom.”[68]

Ustaški stožernik Viktor Gutić će u maju 1941. u svom govoru u Sanskom Mostu reći: „Nema više srpske vojske! Nema više Srbije! Nema gedža, naših krvopija, nestalo je ciganske dinastije Karađorđevića, a i kod nas — uskoro — drumovi će poželjet Srbalja, al’ Srbalja više biti neće. Izdao sam drastične naredbe za njihovo potpuno ekonomsko uništenje, a slijede nove za potpuno istrebljivanje. Ne budite slabi ni spram jednoga. Držite uvijek na umu da su to bili naši grobari i uništavajte ih gdje stignete, a blagoslov našeg poglavnika i moj vam neće uzmanjkati.”[69]

Pod svojim vođom Antom Pavelićem, hrvatske ustaše su počele sa progonom i ubijanjima Srba, Jevreja i Roma.[70][71][72]

Ljudske oči za Pavelića

[uredi | uredi izvor]

Ljudske oči za Antu Pavelića jedan je od strašnih zločina ustaške NDH u Drugom svetskom ratu.

Prvi je to pomenuo u knjizi Kaput (Kaputt) pisac i ratni izveštač sa istočnog fronta Kurcio Malaparte.[73]

Dok je Poglavnik govorio, primjetio sam na stolu kotaricu od vrbovog pruća. Poklopac je bio podignut i videlo se da je duple puna plodova sa mora… nekakvih ostriga,… onakvih kakve se mogu videti u posudama u izlozima Dortnim&Majson, na Pikadiliju u Londonu… - To su ostrige iz Dalmacije ? - upitao sam Poglavnika. Ante Pavelić podiže poklopac i pokazujući mi… tu ljigavu, sluzavu masu ostriga, reće, smešeći se: - To je poklon mojih vernih ustaša ! Ovde ima dvadeset kilograma ljudskih očiju…

Malo kasnije (1945.) je slično zapisao i slovenački pisac i partizan Vitomil Zupan, koji je kod Ogulina 1945. vodio partizansku zasjedu prema ustašama. Nakon uspešne zasjede kod jedne ubijene ustaše našli su veliku kesu, u njoj je bilo 300-400 parova ljudskih očiju. U posebnoj kesici bile su izdvojene i plave oči. Na kesi je bilo napisano Plave devojačke oči za Antu Pavelića.[74]

Broj stradalih

[uredi | uredi izvor]

Procjene o broju ubijenih Srba u Drugom svjetskom ratu se kreću od 900.000 (devet stotina hiljada) do 1.200.000 (milion i dvjesto hiljada). Od tog broja su ustaše u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj ubili od 330.000 (tri stotine trideset hiljada) do 390.000 (tri stotine devedeset hiljada) Srba u koncentracionim logorima, po podacima Američkog muzeja holokausta.[traži se izvor] Po procjenama njemačkih okupatora, oficira i diplomata, ubijeno je do dva puta više Srba, odnosno 600.000 (šest stotina hiljada) – 800.000 (osam stotina hiljada)

Na primjer Hitlerov izaslanik Herman Nojbaher je pisao: „Kada glavni ustaše tvrde da su ubili jedan milion pravoslavnih Srba (uključujući bebe, djecu, žene i starce), to je po mom mišljenju pretjerivanje. Na bazi dokumenata koje sam ja dobio, procjenjujem da je ubijeno 750.000 (sedam stotitina pedeset hiljada) nezaštićenih ljudi.“[75]

Deca u jednom od logora na prostoru NDH.

Poznatiji koncentracioni logori i stratišta u „NDH“ su bili:[76]

Koncentracioni logori u Jugoslaviji u Drugom svjetskom ratu

Neutvrđen broj Srba je pobijen van koncentracionih logora, na raznim gubilištima, i bačen u jame, rijeke i druge lokacije. Sabiranje samo žrtava iz koncentracionih logora stoga ne daje pravi broj ubijenih ljudi.

Navedene izjave i propisi ustaških vlastodržaca revnosno su sprovođene u život. Po ugledu na nacistička iskustva, odmah po proglašenju NDH formirana je Ustaška nadzorna služba (UNS), od marta 1943. poznata kao RAVSIGUR (Glavno ravnateljstvo za javni red i sigurnost), pod čijom upravom je bio čitav niz koncentracionih logora:

  • Logor Danica je prvi ustaški logor, formiran već 29. aprila 1941. godine, kroz koji je prošlo preko 5.000 logoraša.
  • Logor Kerestinec. Radio samo u 1941. U njemu su bili uglavnom politički zatvorenici. Gotovo svi su pobijeni.
  • Logor na ostrvu Pag. Za nepuna tri meseca postojanja (25. jun 1941 – kraj avgusta 1941) kroz logor je prošlo oko 16.000 zatvorenika. Najveći broj je pobijen (samo u Jadovno na pogubljenje poslano je 3.000 Srba), a manji deo upućen u Jasenovac.
  • Logor Kruščica. Formiran krajem avgusta, likvidiran krajem septembra 1941. Od oko 3.000 (tri hiljade) logoraša većina su bili Jevreji. Preživeli muškarci poslani u Jasenovac, a deca i žene u Lobograd.
  • Logor Lepoglava. Osnovan još u Austrougarskoj u 19. veku. U njemu je pobijeno oko 1.300 (hiljadu i tri stotine) logoraša.
  • Logor Đakovo. U njemu je likvidirano više hiljada, uglavnom Jevreja, i to žena i dece.
  • Logor Tenja kod Osijeka. Formiran u junu, likvidiran u avgustu 1942. godine. Oko 3.000 (tri hiljade) logoraša, zatočenih u tom periodu, likvidirano u Jasenovcu, Gornjoj Rijeci i Aušvicu.
  • Logor u Sisku (3. avgust 1942. – januar 1945). Odavde su zatočenici odvođeni u logore Jasenovac i Stara Gradiška, ili na rad u Nemačku. Dečji logor u Novom Sisku, u osnovnoj školi, likvidiran je u januaru 1943. Za četiri meseca postojanja kroz njega je prošlo 6.693 (šest hiljada i šesto devedeset i tri) deteta, od kojih je umrlo 1.637 (hiljadu šest stotina trideset i sedmoro). Gotovo sva deca su ispod Kozare.
  • Logor Jastrebarsko radio je dva meseca. Oko 1.300 (hiljadu i tri stotine) logoraša prebačeno je u Jasenovac. Ali kroz dečji logor Jastrebarsko, u periodu 12. jul 1942 – 26. avgust 1942. prošlo je 3.336 dece, od toga više od 2.000 (dvije hiljade) sa Kozare. Logor je bio pod upravom časnih sestara kongregacije sv. Vinka Paulskog. Za nepunih mesec i po dana umrlo je 768 (sedam stotitina šezdeset i osmoro) dece (po izjavi grobara Franje Ilovara, koji je bio plaćen po komadu).
  • Logor Caprag kod Siska. Služio je kao sabirni logor, uglavnom za sveštenike SPC, a kasnije za sve Srbe, koji su deportovani u Srbiju. Nakon prestanka deportacija, logor je likvidiran.
  • Logori Lobopgrad i Gornja Rijeka u Hrvatskom Zagorju. Služili su uglavnom kao tranzitni za Aušvic, Jasenovac i Staru Gradišku.
  • Logor Gospić. Formiran u junu 1941. Dnevni kapacitet logora bio je do 3.000 (tri hiljade) logoraša. S obzirom na veliki priliv novih logoraša, svakodnevno je na stratište Jadovno na Velebitu odvođeno 200 (dvije stotine) – 400 (četiri stotine) logoraša i ubijano.
  • Logor Jasenovac. Formiran u avgustu 1941. Likvidiran aprila 1945. Po svireposti, sadizmu, bestijalnosti najvišeg stepena nema mu ravna u istoriji. Broj žrtava nikada nije tačno utvrđen. Logorska arhiva je dva puta uništavana (početkom 1943. i aprila 1945). Zemaljska komisija Hrvatske konstatovala je u izveštaju Međunarodnom vojnom sudu u Nirnbergu, da je broj žrtava 500.000 (pet stotina hiljada) – 600.000 (šest stotina hiljada). Najčešće se pominje brojka oko 700.000 (sedam stotina hiljada).O zverstvima ustaša postoji izuzetno obimna dokumentacija. Najveći broj žrtava logora su bili Srbi, a među žrtvama su bili i Jevreji, Romi, kao i nepodobni Hrvati (komunisti i HSS-ovci).
  • Dopisnica Anke Panić svojoj deci, iz logora Stara Gradiška
    Logor Stara Gradiška — „Jasenovački logor V". Broj pobijenih logoraša nikada nije utvrđen. O bestijalnosti ustaša govore činjenice: u stratištu Kula smrti bilo je uređeno specijalno mučilište. U ćelijama za klanje urađeni su posebni odvodi krvi poklanih. U leto 1942. ugušeno je gasom oko 600 dece. Za katolički Božić 1942. poklano je oko 600 (šest stotina) žena, itd.

Ustaše su smišljale veoma okrutne načine ubijanja, tako da su se koristili noževi, maljevi, a čak je smišljeno i novo oružje zvano Srbosjek za brzo klanje Srba.

Osim logora smrti, ustaše su vršile masovne pokolje na licu mesta, po selima, odvodeći pohvatane Srbe do jama, bunara, bezdana ili reka, klali ih, ubijali maljevima, streljali ili žive bacali u masovne grobnice.

Jedan od najvećih ustaških zločina je Garavički genocid nad Srbima i Jevrejima bihaćkog sreza. U julu 1941. godine ustaše su pobile 12.000 (dvanaest hiljada) Srba iz grada Bihaća i okoline. Srbi su bacani u jame na Garavicama, u obližnje reke ili su klani po svojim kućama i njivama.

Genocid nad Srbima u okupiranoj Srbiji

[uredi | uredi izvor]
Mapa mesta zahvaćenih racijom u januaru 1942. godine u južnoj Bačkoj, u kojoj su mađarske okupacione snage ubile 3.809 civila uglavnom srpske, jevrejske i romske narodnosti (prema istoričaru Zvonimiru Goluboviću)

Kragujevac

[uredi | uredi izvor]
Za više informacija pogledajte: Masakr u Kragujevcu

U periodu od 18. do 21. oktobra 1941. godine, nemački vojnici i pripadnici Srpske dobrovoljačke komande okupili su muškarce i dečake iz okoline Kragujevca u Srbiji. Okupljeni su svi muškarci iz grada između šesnaest i šezdeset godina, uključujući srednjoškolce, a među njima je odabrano i streljano 2.778 žrtava.[77] Feldmaršal Vilhelm Kajtel je 16. septembra 1941. izdao naređenje koje se odnosilo na celu okupiranu Evropu, da se ubije 50 komunista na svakog ranjenog nemačkog vojnika i 100 na svakog poginulog nemačkog vojnika.[traži se izvor]

Nemačke vojnike napali su početkom oktobra komunistički partizani i četnici pod komandom Draže Mihajlovića kod Gornjeg Milanovca, a masakr je bio direktna odmazda za nemačke gubitke u toj bici.[78] Osim toga, nemačka Vrhovna komanda je bila besna jer su tela nemačkih vojnika navodno bila unakažena od strane gerilaca, pa je odlučeno da kazna mora biti posebno oštra. U nemačkom izveštaju se navodi da: „Pogubljenja u Kragujevcu su se desila iako u ovom gradu nije bilo napada na pripadnike Vermahta, iz razloga što na drugim mestima nije bilo dovoljno talaca.[79][80]

Vojvodina

[uredi | uredi izvor]
Za više informacija pogledajte: Vojvodina u Narodnooslobodilačkoj borbi

Za četiri godine okupacije, sile Osovine počinile su brojne ratne zločine protiv civilnog stanovništva u Vojvodini gde je ubijeno oko 50.000 ljudi, a oko 280.000 uhapšeno, zlostavljano ili mučeno u Novosadskoj raciji. Žrtve su uglavnom bili Srbi, ali i Jevreji i Romi.[81]

Racija 1942.

[uredi | uredi izvor]
Za više informacija pogledajte: Masakr u južnoj Bačkoj

Najznačajniji ratni zločin tokom okupacije bilo je masovno ubistvo civila, uglavnom srpske i jevrejske nacionalnosti, koje su izvršile mađarske trupe Osovine u januaru 1942. godine u napadu na južnu Bačku. Ukupan broj ubijenih civila u raciji bio je 3.808. Lokacije koje su bile pogođene racijom su Novi Sad, Bečej, Vilovo, Gardinovci, Gospođinci, Đurđevo, Žabalj, Lok, Mošorin, Srbobran, Temerin, Titel, Čurug i Šajkaš.[82]

Ukupan broj žrtava

[uredi | uredi izvor]

Prema rečima istoričara Dragoljuba Živkovića, u Vojvodini je tokom okupacije Osovine stradalo oko 55.000 civila.[83]

Prema podacima demografa Slobodana Ćurčića, ukupan broj pobijenih od strane okupatora između 1941. i 1944. godine u celoj Vojvodini iznosio je 55.285, uključujući:[84]

  • 18.193 osobe koje su direktno ubijene
  • 19.004 ljudi koji su poslani u koncentracione logore i tamo ubijeni
  • 4.168 ljudi koji su poslani na prinudni rad i tamo ubijeni
  • 3.286 ljudi koji su mobilisani i kasnije ubijeni
  • 10.634 poginulih pripadnika pokreta otpora

Kosovo

[uredi | uredi izvor]

Nakon okupacije Jugoslavije u proleće 1941. godine, Fašistička Italija je stavila čitavu oblast Metohije, veći dio Kosova, zapadni dio Makedonije i manje delove Crne Gore pod upravu kvislinške albanske vlade. Uključivanje Kosova u geopolitički albanski entitet praćeno je opsežnim progonom nealbanaca (uglavnom Srba) od strane albanskih fašista.[85][86][87][88][89] Većinu ratnih zločina počinili su 21. brdska divizija Vafen SS Skenderbeg (1. albanska) i Bali Kombetar.

Mustafa Kruja, premijer Albanije je bio na Kosovu u junu 1942, i na sastanku sa vođama Albanaca na Kosmetu je izjavio: „Sve starosedeoce Srbe oglasiti kolonistima i kao takve preko albanskih i italijanskih vlasti poslati u koncentracione logore u Albaniji. Naseljenike Srbe treba ubijati”.[90][91]

U aprilu 1943. Rajhsfirer-SS Hajnrih Himler je stvorio 21. SS diviziju koju su činili albanski i kosovski albanski dobrovoljci. Od avgusta 1944. godine, divizija je učestvovala u operacijama protiv jugoslovenskih partizana i masakriranju lokalnog srpskog stanovništva.[92] SS-brigadefirer Avgust Šmituber, jedan od komandanata divizije, zarobljen je 1945. godine i predat u ruke. jugoslovenske vlasti. Sudio mu je u februaru 1947. godine Jugoslovenski vojni sud u Beogradu, pod optužbom da je učestvovao u masakrima, deportacijama i zverstvima nad civilima. Tribunal ga je osudio na smrt vešanjem. Pogubljen je 27. februara 1947. godine.[93]

Sve u svemu, procenjuje se da je oko 40.000 do 60.000 Srba ubijeno, a još 200.000 proterano sa Kosova u masovnom egzodusu tokom Drugog svetskog rata.[94][95][96]

Srbi su ubijani i mučeni na najstrašnije načine, već od aprila 1941. godine. Imovina je pokradena, kuće spaljene, a vlast FNRJ je 1945. donijela odliku kojom se zabranjuje povratak srpskih prognanika na Kosovo i Metohiju, ohrabrujući time dalji genocid.[97]

„Kosovci su 850.000 Albanaca, jakih telom, čvrstih duha i oduševljenih idejom Zajednice sa svojom Otadžbinom. Očigledno, Srbi ih se plaše. Danas se mora… hloroformisati Jugoslovene. Ali kasnije jedan mora usvojiti politiku od dubokog interesa na Kosovu. Ovo će pomoći da se na Balkanu održi iredentistički problem koji će polarizirati pažnju samih Albanaca i biti nož u leđa Jugoslaviji.“

— Galeaco Ćijano, tadašnji ministar inostranih poslova Italije, i zet Benita Musolinija, govoreći o albanskim pretenzijama na Kosovo kao vrednim za ciljeve Italije,[98]

Koncentracioni logori u Srbiji

[uredi | uredi izvor]
Za više informacija pogledajte: Logori nacističke Nemačke u Srbiji

Poznatiji koncentracioni logori i gubilišta u Srbiji su bila:[76]

Mnogi ljudi su poubijani i van logora i gubilišta, masovnim strijeljanjima u cilju odmazde, u pokretnim gasnim komorama i drugdje.

Vidi još

[uredi | uredi izvor]

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ a b Goldstein 1999
  2. ^ a b Ramet 2006, str. 114
  3. ^ a b Baker 2015
  4. ^ a b Yeomans 2012, str. 18
  5. ^ a b Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's New Disorder: The Second World War in Yugoslavia. New York: Columbia University Press. str. 34. ISBN 978-0-231-70050-4. 
  6. ^ a b Yeomans, Rory. „Cults of Death and Fantasies of Annihilation: The Croatian Ustasha Movement in Power, 1941–45”. Central Europe. 3 (2year=2005): 18. ISSN 1479-0963. doi:10.1179/147909605x69383. 
  7. ^ Binder, David (16 May 1991). „The Serbs and Croats: So Much in Common, Including Hate, 16 May 1991”. The New York Times.
  8. ^ a b Pavlowitch 2008, str. 34 harvnb greška: više ciljeva (2×): CITEREFPavlowitch2008 (help)
  9. ^ Nenad Antonijević (15 March 2005). „Albanski zločini nad Srbima na Kosovu i Metohiji u Drugom svetskom ratu – Nacistički genocid nad Srbima”. Politika A.D.. ISSN 0555-0114.
  10. ^ Pavle Dželetović Ivanov (7 September 2003). „Zapisi o arbanaškim zločinima nad Srbima (11) – Džamija na zgarištu” (in Serbian).
  11. ^ a b Christia 2012
  12. ^ a b Korb, Alexander (2010a). „A Multipronged Attack: Ustaša Persecution of Serbs, Jews, and Roma in Wartime Croatia”. Eradicating Differences: The Treatment of Minorities in Nazi-Dominated Europe. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing. pp. 512.
  13. ^ a b Bartulin 2013, str. 5
  14. ^ a b Touval 2001, str. 105
  15. ^ Fischer 2007, str. 207–208, 210, 226
  16. ^ a b Ramet 2006, str. 142
  17. ^ Jad Vašem:procena žrtava rata.
  18. ^ a b „Jasenovac”. encyclopedia.ushmm.org (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-02-27. 
  19. ^ „Genocide of the Serbs”. The Combat Genocide Assoication. Pristupljeno 5. 9. 2015. 
  20. ^ a b v g d Lituchy 2006, str. 3.
  21. ^ Calic, Marie-Janine (2014). „The Serb-Croat Settlement (Sporazum)”. A History of Yugoslavia. West Lafayette: Purdue University Press. str. 119—120. ISBN 978-1-55753-838-3. 
  22. ^ a b Trbovich 2008, str. 131–132.
  23. ^ Gedeon 2001, str. 11.
  24. ^ Lampe 2000, str. 198.
  25. ^ Gorodetsky 2002, str. 130–.
  26. ^ Sotirović, Vladislav B. (18. 12. 2011). „Knez Pavle Karađorđević i pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu” (na jeziku: srpski). NSPM. Arhivirano iz originala 25. 9. 2018. g. Pristupljeno 25. 9. 2018. 
  27. ^ Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941—1945: The Chetniks. Palo Alto, CA: Stanford University Press. str. 55. ISBN 978-0-8047-0857-9. Arhivirano iz originala 2019-03-27. g. Pristupljeno 2018-09-25. 
  28. ^ Goss 2005, str. 89.
  29. ^ US Army (1986) [1953]. The German Campaigns in the Balkans (Spring 1941): A Model of Crisis Planning. Department of the Army Pamphlet No. 20–260. Washington, D.C.: United States Army Center of Military History. str. 63—64. OCLC 16940402. CMH Pub 104-4. Arhivirano iz originala 2009-06-19. g. Pristupljeno 2018-09-25. 
  30. ^ Vogel 2006, str. 497.
  31. ^ Roberts 1973, str. 26.
  32. ^ Shores, Cull & Malizia 1987, str. 208.
  33. ^ Tomasevich 2001, str. 85.
  34. ^ „Invazija – Drugi svetski rat u Jugoslaviji – Lxjkh”. www.lxjkh.com. Pristupljeno 2022-02-27. 
  35. ^ Degan, Vladimir Đuro (2008). Pravni aspekti i političke posljedice rimskih ugovora od 18. svibnja 1941. godine (PDF). Pravni fakultet u Splitu. 
  36. ^ „Hungary”. Shoah Foundation Institute Visual History Archive. Arhivirano iz originala 3. 2. 2007. g. Pristupljeno 4. 12. 2015. 
  37. ^ Thomas & Mikulan 1995, str. 24.
  38. ^ Talmon 1998, str. 294.
  39. ^ Lemkin 2008, str. 241–64.
  40. ^ Bailey 1980, str. 80.
  41. ^ LCWeb2.loc.gov
  42. ^ a b Thomas & Mikulan 1995, str. 32.
  43. ^ Lekovic 1985, str. 83.
  44. ^ Lekovic 1985, str. 86,87.
  45. ^ Tomasevich 1975, str. 245.
  46. ^ Davidson, Contact.
  47. ^ Thomas & Mikulan 1995, str. 12.
  48. ^ Martin 1946, str. 34.
  49. ^ Rendulić, Zlatko. Avioni domaće konstrukcije posle drugog svetskog rata (Domestic aircraft construction after World War II), Lola institute, Beograd, 1996, pp. 10. „At the Teheran Conference of 28 November to 1 December 1943, NOVJ is recognized as an allied army, this time by all three allied sides, and for the first time by the United States.”
  50. ^ „While Tito Fights”. Time Magazine. 17. 1. 1944. Arhivirano iz originala 17. 10. 2007. g. Pristupljeno 14. 9. 2007. 
  51. ^ Ciglić & Savić 2007, str. 113.
  52. ^ Narodnooslobodilačka Vojska Jugoslavije. Beograd. 1982.
  53. ^ Stewart, James (2006). Linda McQueen, ur. Slovenia. New Holland Publishers. str. 15. ISBN 978-1-86011-336-9. 
  54. ^ Klemenčič & Žagar 2004, str. 167–168.
  55. ^ „The Ambassador in Yugoslavia (Cannon) to the Secretary of State”. Office of the Historian, Foreign Service Institute, United States Department of State. 
  56. ^ Ian Dear,; Michael Richard; Daniell Foot (2001). The Oxford companion to World War II. Oxford University Press. str. 134. ISBN 0-19-860446-7. 
  57. ^ Nigel Thomas; K. Mikulan; Darko Pavlović (1995). Axis Forces in Yugoslavia 1941–45. Osprey Publishing. str. 33. ISBN 1-85532-473-3. [mrtva veza]
  58. ^ Paul Collier; Robert O'Neill (2010). World War II: The Mediterranean 1940—1945, World War II: Essential Histories. The Rosen Publishing Group. str. 77. ISBN 1-4358-9132-5. 
  59. ^ Thomas & Mikulan 1995, str. 17.
  60. ^ Pavlowitch 2008, str. 258. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFPavlowitch2008 (help)
  61. ^ Paris 1961, str. 100.
  62. ^ Nikolić 1979.
  63. ^ Lukić 1979.
  64. ^ Tomasevich 2002, str. 86–88.
  65. ^ Novak 1948, str. 605.
  66. ^ Djilas 1991, str. 119–120.
  67. ^ Klajn 2007, str. 92–93.
  68. ^ Dedijer 1987, str. 185.
  69. ^ Basta 1986, str. 202.
  70. ^ Cornwell 1999, str. 250.
  71. ^ Trifković 1998, str. 144–145
  72. ^ Paris 1961.
  73. ^ knjiga: Kurcio Malaparte: Kaputt (1972)
  74. ^ Vitomil Zupan 1945: Modre dekliške oči za Pavelića, Slovenski zbornik 1945.
  75. ^ Paris 1961, str. 9.
  76. ^ a b Lituchy 2006, str. XXV.
  77. ^ Pavlovič, str. 62
  78. ^ Pomeranz, Frank. Fall of the Cetniks, History of the Second World War, Vol 4, str. 1509
  79. ^ Singleton, Frederick Bernard (1985). A Short History of the Yugoslav Peoples. Cambridge University Press. str. 194. ISBN 0-521-27485-0. .
  80. ^ Roberts 1973, str. 328
  81. ^ Enciklopedija Novog Sada, Sveska 5, Novi Sad, 1996, str. 196.
  82. ^ Zvonimir Golubović, Racija u Južnoj Bačkoj 1942. godine, Novi Sad, 1991, str. 146-47.
  83. ^ Vojvodine, Javna medijska ustanovaJMU Radio-televizija. „Nastradalo 110000 civila tokom i posle 2. svetskog rata”. JMU Radio-televizija Vojvodine. Pristupljeno 2022-02-26. 
  84. ^ Slobodan Ćurčić, Broj stanovnika Vojvodine, Novi Sad, 1996 (str. 42, 43).
  85. ^ „Kosovo and Metohija”. Arhivirano iz originala 25. 07. 2008. g. Pristupljeno 28. 3. 2013. 
  86. ^ http://www.rastko.rs/kosovo/istorija/savic_skenderbeyss.html Rastko project: Albanian Skenderbeg SS Division
  87. ^ „Nacistički genocid nad Srbima - Pravoslavlje - NOVINE SRPSKE PATRIJARŠIJE”. Arhivirano iz originala 25. 12. 2013. g. Pristupljeno 28. 3. 2013. 
  88. ^ „www.glas-javnosti.co.rs”. Arhivirano iz originala 16. 06. 2013. g. Pristupljeno 28. 3. 2013. 
  89. ^ „Roots of Kosovo's Fascism”. Arhivirano iz originala 15. 11. 2023. g. Pristupljeno 28. 3. 2013. 
  90. ^ Bogdanović 1985, str. 203.
  91. ^ Reuter 2000, str. 158.
  92. ^ Williamson, G. The SS: Hitler's Instrument of Terror.
  93. ^ History of the United Nations War Crimes Commission and the Development of the Laws of War str. 528, United Nations War Crimes Commission, London: HMSO, 1948
  94. ^ „www.glas-javnosti.co.yu”. arhiva.glas-javnosti.rs. Arhivirano iz originala 16. 06. 2013. g. Pristupljeno 2022-02-26. 
  95. ^ Kocjančič, Klemen (2019-12-22). „Galicijski levi v bojih proti partizanom: 14. grenadirska divizija Waffen-SS (galicijska št. 1) na Slovenskem”. Studia Historica Slovenica. 19 (2019) (3). ISSN 2591-2194. doi:10.32874/shs.2019-25. 
  96. ^ Pavle Dzeletovic Ivanov:21. SS-divizija Skenderbeg (Svedocanstva)
  97. ^ Jevtić 1990.
  98. ^ Danilo Zolo. Invoking humanity: war, law, and global order. London, England, UK; New York, NY: Continuum International Publishing Group, 2002. str. 24.

Literatura

[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Геноцид_над_Србима_у_Другом_свјетском_рату&oldid=28719784”