Dinastija Han

Dinastija Han (uproš: 汉朝; trad: 漢朝; pin: Hàn Cháo; 206. p. n. e. — 220. n. e.) pratila je dinastiju Ćin i prethodila tri kraljevstva u Kini. Dinastiju Han je predvodila istaknuta porodica poznata kao klan Liu. Kraljevina dinastije Han, u trajanju preko 400 godina, obično se u Kini smatra kao jedan od najvećih perioda u istoriji Kine. Do dan danas, etnička većina Kine se i dalje opredeljuje kao „Han narod“.

Tokom dinastije Han Kina je zvanično postala konfučijanska država i napredovala u poljoprivredi, zanatstvu i trgovini, a stanovništvo je dostignulo preko 55 miliona ljudi. U međuvremenu, carstvo je proširilo svoj politički i kulturni uticaj i teritoriju do Koreje, Mongolije, Vijetnama, i srednje Azije pre nego što se konačno raspalo pod kombinacijom domaćih i spoljnih pritisaka. Takođe, imali su niz vojnih predstraža u nekim od tih područja, uključujući i centralnu Aziju, Mongoliju, i Persiju (persijski kralj je dozvolio da se one postave).

Dinastija Han predstavlja zlatno doba u kineskoj umetnosti, politici i tehnologiji. Po moći i veličini bila je oko 100. godine ravna Rimskom carstvu.

Uvod

Dinastija Han je vladala Kinom od 206. p. n. e. do 220. godine. To je bila carska dinastija koja je ujedinila Kinu nakon pada dinastije Ćin. Jedna karakteristika dinastije Han je njena dugovečnost. Među najdugotrajnijim kineskim velikim dinastijama, uz kraći prekid opstala je više od četiri veka. Od svojeg osnivanja 206. p. n. e. država dinastije Han bila je moćna i uticajna u istočnoj Aziji, koliko je to na zapadu bilo Rimsko carstvo, njen približan savremenik. Dinastija Han je poznata kao zlatno doba kineske filozofije.

Tokom svoje 426 godina duge vladavine, dinastija Han je stvorila mnoge institucije koje su uzdignule Kinu. Proširili su granice države na tzv. varvarske teritorije, poput Rimskog carstva, posebno na severozapadu, gde je njena vojska krčila put trgovini na Putu svile, učinivši ih sličnim onima danas. Dinastija Han je iznedrila i određen nemoćnih vladara, te se srušila u haosu pre konačne propasti 220. godine.

Konfučionizam je bio službena državna filozofija i ujedno religija. Budizam je došao iz Indije i postao važna religija. Književnost i umetnost su procvetale. Poljoprivreda se proširila, a s njom se i povećao i broj stanovnika. Sistem snažne centralne vlasti, kojeg je činila i kompleksna birokratija, a koji se nastavio do 20. veka, ima početke u dinastiji Han. Mnogi drakonski zakoni iz dinastije Hin bili su ukinuti, porezi smanjeni, a celo područje teritorija Han bilo je direktno pod carskom upravom. Ime Han je prvi car prilagodio imenu reke. Do današnjeg dana pojam Han se u Kini upotrebljava da bi se razlikovali autohtoni Kinezi od različitih rasnih i kulturnih grupa u Kini. Tako „Han ren“ označava naziv za kineski narod. Prema obrascu kojim se služila dinastija Han - ujedinjena Kina i kontinuirana vladavina - postao je cilj svim budućim dinastijama, uključujući i onu komunističku u današnje vreme.

Politička istorija

Gaozu - utemeljitelj dinastije Han

Kako se dinastija Ćin urušila pod pritiskom vojnih pobuna i ustanaka seljaka, čovek skromnog porekla Liu Bang postao je vođa male grupe vojnika i postepeno osvajao područja. Vremenom, njegove snage su prerasle u vojsku i sledile su nove pobede. Zanimljivo je kako je Liu prezirao učene konfučijance, koji su nosili karakteristične šiljaste šešire. Tako je jednom prilikom, kad je sreo jednog od tih uglednika, istog trenutka dohvatio šešir s glave posetioca, i pomokrio se u njega.

Godine 206. p. n. e., Liu se proglasio kraljem Hana, jedne od država u carstvu Ćina. Do 202. p. n. e. eliminisao je sve rivale i svi pripadnici dinastije Ćin bili su mrtvi. Poznata je njegova izjava; „Ceo svet je moj!“, iako je tadašnje carstvo imalo tek polovinu teritorija današnje Kine. Zatim se proglasio carem i prisvojio za sebe je carski naslov Gaozu. Liu je pokorio visoko centralizovano carstvo, malo je olabavio sistem, i podelio je carstvo na kneževine, kojima su vladali članovi njegove porodice ili vojne vođe koje su mu bile izuzetno privržene. Tako su postavljeni uslovi za povratak na feudalizam, ali Liu, kao i vladari koji su ga sledili, pomoću savetnika koji su bili isključivo podređeni caru, proveravali su svaku provinciju i upravnika. Tako se očuvala centralna vlast tokom dinastije. Prestonica mu je bila na reci Vei, Hang'an (Ch'ang-an) koji u prevodu znači „večni mir“. Gaozu je prihvatio načela konfučijanstva, a ta su da je svrha vlasti služiti onima kojima se vlada, i da car pruža dobar, pozitivan primer, umesto strašan i strog.

Vu Di

Nakon što je Gaozu mirno preminuo, nasledio ga je Vu Di koji je vladao od 141. do 87. p. n. e. Njegova vladavina je jedna od najslavnijih u kineskoj istoriji. Posebnu je pažnju polagao u veštinu vladanja. Moć lokalnih upravnika rasla je tokom godina, ali Vu Di je radio na recentralizaciji vlasti. Tako je umesto činovnika nasleđenih iz dinastije Ćin, koji su postavljani na položaje po rođenju, po konfučijanstvu, činovnici su birani po njihovim sposobnostima, tj. kvalifikacijama. Pismeni ispiti su bili usvojeni kao merilo određivanja najkvalifikovanijih osoba. U glavom gradu je osnovana škola za obuku vladinih ljudi, čime je administrativna birokratija je bila sistematizovana.

Iako je lično bio zainteresovan za magičnu stranu taoizma, Vu Di je odčučio zadržati konfučijanstvo za glavnu religiju i filozofiju, tako što je podstakao na proučavanje pet klasika konfučijanstva (Shujing - knjiga istorije, Shijing - knjiga poezije, Ji đing - knjiga promena, Liji - knjiga održivosti, i Chunhiu - prolećni i jesenji anali) na kojima se temeljilo učenje Konfučionizma. U pokušaju da sprovede jednu ideologiju za celo carstvo, Hanovci su preuzeli ideje mnogih ideoloških škola i uklopili ih u Konfučionizam.

Trgovina je cvala u vreme Vu Dija. Unutrašnja trgovina se proširila u dugotrajnom miru koji je vladao u zemlji, niži porezi i smanjenje moći lokalnih moćnika. Vu Diovi ministri su održavali cene konstantnim, tako da su kupovali pšenicu i kuhinjsko ulje kada su cene bile niske i zatim ih plasirali na tržište kad bi ponestalo tih namirnica za vreme suše, ili slabog roda. Kanali su se kopali i gradili su se putevi. Zemlja je postajala bogatija i snažnija, farme su bile prosperitetnije, a gradovi su rasli u veličini i broju stanovnika.

Već početkom svoje vladavine, Vu Di je hteo proširiti granice carstva. Na severozapadu, nomadsko pleme planinskih ratnika je duže vreme terorizovalo je severozapadnu Kinu. Vu Di je poslao nekoliko vojnih ekspedicija u to područje, formirao je savez s srednjoazijskim plemenima, i slomio moć Ksiongnu. Kad je severozapad bio osiguran, Vu Di se počeo širiti na severoistok, pokorivši Mandžuriju i poprilični deo Korejskog poluostrva. Prijedinio je teritorije južno od rijeke Jangce, kao i Anam, u severnom Vijetnamu. Pokorivši ono što je danas provincija Junan, otvorio je put za Burmu i Indiju. Najzanimljivija Vu Diova osvajanja su ona u centralnoj Aziji. Stavivši pod kontrolu teritorije u Ferghani (današnji Uzbekistan) i dolinu reke Jaksert (zvanu Sir Darja u današnjem Kazahstanu), toliko dalje od današnjih granica Kine, Vu Diove trupe su otvorile Put svile, dugačak 6500 km, povezujući Hang'an i Rim. Put svile je omogućio Kini da trguje s državama Persijskog zaliva i istočnim Mediteranom.

Do njegove smrti, 87. p. n. e. Vu Diovo carstvo je bilo veliko poput Rimskog carstva koje će nastati nekoliko decenija pod Oktavijanom Avgustom. Međutim, Vu Diova osvajanja imala su i efekat pražnjenja državne riznice, snažnog povećanja poreza i povećana je državna kontrola ekonomije. Iako su ove mere bile dobre u kraćem periodu, na duge staze su slabile dinastiju.

Vang Mang

Vu Diovi naslednici su neko vrijeme uspeli očuvati carstvo, ali tri slaba vladara su naposletku omogućila carskom regentu Vang Mangu (45. godine p. n. e.-23. god.) da koncentriše svu svoju moć u svoje ruke. Vang Mang je bio član visoke porodice koja se venčala u kraljevski klan.

Moć mu je sve više jačala, da bi se, naposletku, 9. godine proglasio carem kratko-živeće dinastije Sjin (Hsin=Nove). Iako je Mang dobio vlast ubistvima i intrigama, bio je reformista koji je želeo bolju, manje korumpiranu vladu. Zemlju koja je većim delom bila u vlasništvu feudalaca, koji su je po astronomskim cenama iznajmljivali seljacima, Mang je stavio pod svoju upravu, udarajući tako u same temelje moći barona i vlastele. Zemlja je bila podeljena na jednake delove i dana seljacima koji su je kultivirali. Zatim je ukinuo ropstvo, davao bezinteresne zajmove seljacima i postao vođa Konfučionističkog učenja. Ove promene su naišle na ozbiljna protivljenja opozicije.

Feudalni baroni su osnovali savez i usprotivili se Vang Mangu. Ujedinila ih je Liu porodica i sledio je građanski rat. Kako je carstvom zavladao nemir, vojna tajna društva su osnovali bande i napadala sela i gradove. Vang je verovao da će valjane institucije naposljetku doneti mir u Kini, ali 23. godine, vojska vođena klanom Liu srušila je vrata Hang'ana, ubila Vang Manga, i ponovno uspostavila dinastiju Han.

Istočni Han

Za vreme građanskog rata, stari glavni grad Hang'an je bio uništen, a porodica Liu se preselila u glavni grad istočno od Luojanga (Luo-jang), u kojoj je današnja provincija Henan. Ime Han se opet upotrebljava, ali kineski istoričari radije koriste izraz za dinastiju nakon Vang Manga kao Istočni ili Kasniji Han. Prvi vladar, Guang-vu Di (Kuang-Vu-ti, 5. p. n. e..-57. god.) povratio je sva područja carstva, i poput njegovih predaka nastavio s Konfučijskim učenjem i reformom vlasti. Nakon njegove smrti, sve češće su vladari bili mladi i umesto njih carstvom su upravljali ministri, a u međuvremenu seljački ustanci su bili sve češći. Naoružan Daoistički kult, ili Huangjin (žuti turbani) poticali su nemire po celom carstvu. Iako je dinastija nastavila svoje ime, zbrka u borbi za prevlast negirala je svaku vlast dinastije Han. Napokon, 220. godine, zadnji car Han, Ksiandi (Hsien-ti), koji je postavljen na prestol u dobi od osam godina, formalno je abdicirao zaslugom Cao Pi (Ts'ao P'i), koji je bio sin njegova glavnog ministra. Cao Pi se proglasio prvim carem nove dinastije Vei. Taj datum obeležava početak tzv. doba Doba Razdora, koje je trajalo od 220. do 589. godine.

Doba Razdora

Razdor u Kini počinje krajem 2. veka kada se verski fanatici obavijeni u žute marame vrše državni udar jer smatraju da je država korumpirana. Pokretač te sekte je Zhang Jiao sa svojom braćom Zhang Bao i Zhang Liang, te se za trojicu braće smatralo da poseduju moći triju elemenata: vatra, zemlja i vazduh.

Vladar Han dinastije je u to vreme bilo dete od samo 9 godina, ali to nije sprečilo da se najmoćnije porodice, vojskovođe i svi protivnici fanatika vođenih Zhang Jiaom ujedine. Koalicija je napravljena, a vodile su se tri velike bitke dok su fanatici i sam Zhang Jiao pogubljeni. Mir u zemlji je nastupio, ali samo na kratko vreme.

Glavnoga zaštitnika mladoga cara, Dongu Zhuou, je moć koju je imao udarila u glavu te je poželio i sam da vlada Kinom. Moćni vladari pokrajina Kine nisu želeli trpeti tiraniju Dong Zhuoa te Cao Cao sa svojom vojskom kreće na Luo Jang (glavni grad) da skine Dong Zhuoa s prestola, ali vojska pod vodstvom Lu Bua ih je porazila. Lu Bu je posinak Dong Zhoua, a pratio ga je glas najsnažnijeg ratnika i nemilosrdnog ubice u Kini. Cao Cao poziva druge regionalne vladare da se koalicija ponovo sastavi ali ovaj put da se oslobodi mladi car. Za glavnog generala se odabire Juan Shao, vladar najbogatije pokrajine i član najuglednije porodice Juan.

U borbi pred ulazom u grad, ispred Hu Lao gradskih vrata, se vodila da tada najveća bitka u istoriji Kine. Najistaknutiji u toj borbi su bili, sve do tada anonimni, Liu Bei i njegova zavetna braća Guan Ju i Zhang Fei koji su se u vrtu breskvi zavjetovali kao braća koja će vratiti staru slavu Han dinastije. Oni su zabeleženi u istoriji kao jedini koji su se suprotstavili moćnom Lu Buu te ga porazili i natjerali u beg. Kad je vojska koalicije ušla u Luo Jang, Dong Zhuo naređuje da se grad spali do temelja te beži.

Koalicija odustaje od proganjanja te smišlja plan kako svet lišiti Dong Zhuoa a to je moguće samo uz pomoć nekoga moćnog, neustrašivog i bliskog Dong Zhuou - jednoglasno je odlučeno da to mora biti Lu Bu kojemu to ne bi trebalo biti problem kad je već ubio i vlastitog oca.

Prvo što je trebalo je napraviti razdor među njima, a zajednička slabost su im žene. Ven Hou, poznati intelektualac, ponudi svoj usluge te svoju kćer koja će poslužiti u smicalici, riječ je o Diao Han - plesačici neizmerne lepote koja prihvata zadatak bez razmišljanja. Ven Hou poziva Lu Bua k sebi na večeru te ga upoznaje s Diao Han, s koje celo veče nije mogao skinuti pogled te pita njena oca za ruku njegove kćeri - otac pristaje.

Drugi dan, Ven Hou ide Dong Zhuo predstaviti svoju kćer te mu je ponuditi kao ženu koja voli starije i moćne muškarce - što laska Dong Zhuou. Istoga dana, Ven Hou odlazi Lu Buu te mu donosi strašnu vest da si je Dong Zhuo prisvojio Diao Han te da ju namerava oženiti. Lu Bu besan beži iz grada, razočaran što je izgubio prvu i jedinu ženu koju je zavoleo. Nedugo zatim, Diao Han šalje pismo Lu Buu kako je nezadovoljna i da ona voli samo njega, te da kad bi Dong Zhuo umro da bi bila samo njegova. Lu Bu se vraća u grad i sastaje se s Diao Han u dvorištu palate gde ih zagrljene pronalazi Dong Zhuo. Dong Zhuo protjeruje Lu Bua pod kaznom smrti ako se vrati. Lu Bu zatim ubija Dong Zhuoa i odlazi u nepoznato s Diao Han.

Iako je problem s Dong Zhuom rešen, turbulencije u zemlji ne nedostaje. Cao Cao smatra Juan Shaoa pretnjom te planira napad na njegovu puno moćniju vojsku. Liu Bei i njegova braća dobivaju novi dom i područje Ksia Pi na upravljanje. Dobar i uvek velikodušni Liu Bei prihvata ranjenog Lu Bua i njegovu Diao Han koji u odsustvu Liu Beia i Guan Yua, a pored nikad treznog Zhang Feia preotima dvorac i izbacuje Zhang Feia i njegove sinove. Liu Beiu nije toliko smetalo preotimanje dvorca koliko to što njegove žene i djecu drži kao taoce.

Svestan svoje nemoći, odlazi Cao Caou u potrazi za pomoći te mu obećava pokrajinu ako spasi porodicu Liu Beia. Cao Cao pristaje te u pomoć šalje rođake i najbolje generale Ksiahou Dun i Ksiahou Juan koji zajedno s Liu Beiovom vojskom opkoljavaju Ksia Pi dvorac. Generali pod Lu Buom se predaju nad nadmoćnom vojskom koalicije te predaju zarobljene Lu Bua, Diao Han i generala Zhang Liao koji je stekao divljenje Cao Caoa i Guan Jua još za vreme borbe pred Hu Lao vratima. Lu Bu je smaknut, Diao Han je puštena na slobodu nakon prepirke Guan Jua i Zhang Feia za njenu ruku, a Zhang Liao je primljen u vojsku pod Cao Caoom.

Ekonomija

Početkom 100. godine p. n. e. razvijena je mreža trgovačkih puteva za prevoz robe između Azije i Evrope. Najranija i najteža put koja se najčešće upotrebljavala postala je poznata pod nazivom „Put svile“, po cenjenoj kineskoj odeći kojom se trgovalo. Rute su polako iščezavale kroz stoljeća, a otkrivanjem morskog puta od Evrope prema Aziji u kasnom 15. veku, stari putevi su postupno zapušteni zbog nove okeanske trgovine.

Za vreme dinastije Han, Kinezi su bili poljoprivrednici. Pšenica i proso su uzgajani na severu Kine, kao što se i uzgajaju vekovima. Riža, koja daje više kalorija, bila je uzgajana gdje god je bilo dovoljno vode. Kineski farmeri isušivali su močvare, i gradili kanale za navodnjavanje. Za vreme vladavine ranih vladara dinastije Han, i dugotrajnog mira koji je vladao u zemlji, poljoprivreda je unaprijeđena i poboljšan je kvalitet žitarica, a s time se povećala i populacija stanovništva. Za vrijeme slabih dana Zapadnog Hana, centralna uprava je slabila, a feudalna vojska je držala zemlju u svojim rukama. Tada su radovi na kanalima zapostavljeni, neki i uništeni, a u nekim područjima je zavladala glad.

Za vreme dugotrajnog mira, mnogi gradovi su narasli, posebno Luojang. Trgovci i zanatlije su se organizovali u cehove, tj. članstvo u pojedinom cehu bilo je nužno u mnogim vrstama posla. Cehovi su određivali minimalne cene, i određivali su plate i radne satnicu članova ceha. Svaki ceh je imao svoje božanstvo, koje je bilo postavljeno u holu ceha. Isto tako cehovi su bili kao štit društvu od strogih zakona, na koji su znali odgovoriti štrajkom ili zatvaranjem trgovina.

Pod dinastijom Han, neke prirodne i političke barijere koje su odvojile Kinu od ostatka sveta, bile su prevladane. Veća trgovina, i teritorijalna ekspanzija, doveli su Kinu u kontakt s novim državama i ljudima. Trgovci su prošli iz Kine, kroz centralnu Aziju, do Persije i Grčkih gradova na obalama Crnog Mora- čak i do Rimskih kolonija na istočnom Mediteranu. Trgovci dinastije Han i strani trgovci prelazili su Junan, reku Mianmar (pre poznata kao Burma), i vraćali su se sa dobrima iz Indije i Šri Lanke.

Prema kineskoj istoriji, 166. godine, trgovci iz Dahina (Ta H'in), što je kinesko ime za Rim, došli su do Luojanga, s najavom da su poslani od svoga vladara, navodno cara Marka Aurelija. Može utvrditi da je kineska roba, ponajviše svila i krzna, došla do gradova Mediterana Putem svile. Za uzvrat, Han su dobijali konje iz centralne Azije, staklo, slonovaču, drago kamenje i dobru vunu. „Ljudi u Loujangu razbacuju se odećom, i pretjeruju u hrani i piću.“-napisao je zgađeni posmatrač života za vladavine dinastije Han u prvom veku naše ere. Čak su konjušari i konkubine su nosili fini brokat, bisere i žad, a istovremeno se život seljaka pogoršavao.

Izumi

O kineskom napretku, govori nam i složeni izum, uređaj izumljen prije više od 18. vekova u Kini, je mogao otkriti lagana podrhtavanja na površini zemlje, i isto tako pokazati iz kojeg smera podrhtavanje tla dolazi. Godine 132., Zhang Heng je napravio prvi seizmograf, u obliku ćupa s osam glava zmaja naokolo ćupa, a svaki drži kuglu u ustima. Ispod svakog zmaja je statua malog žapca s otvorenim ustima. Kad se podrhtavanje ili potres pojavi, čak i na velikoj udaljenosti, mehanizam u ćupu će reagovati tako da zmaj pusti kuglu u usta žapcu. Koji zmaj ispusti kuglu od njih osam, ujedno pokazuje i smer od kuda podrhtavanje dolazi. Dakle, stručnjaci u vrijeme Han dinastije mogli su znati da se potres dogodio i gdje.

Religija i filozofija

Konfučijanstvo

Učenja Konfučija (551—479. godine p. n. e. postala su glavna škola mišljenja za vreme dinastije Han. Osnova Konfučijeve etike jest koncept jen, što znači ljubav ili dobrota. Bit Konfučionizma se može sažeti u frazi: „Ne čini drugima, ono što ne bi želeo sebi“. Ostale važne vrline Konfucionizma uključuju ispravnost, celovitost, i pobožnost. Politički, Konfučionizam je zagovarao vlast u kojoj je vladar dobrohotan, dobroćudan, dobronameran, a subjekt, tj. podanici, poslušni i pokorni. Konfučije je verovao da monarh mora gajiti moralne vrednosti da bi pružio dobar primer ljudima. Konfučije je bio poznat po svojim idejama obrazovanja, za koje je verovao da su značajna za sve ljude, zanemarujući klase.

Budizam

Buda, kao povijesna ličnost je živio u 5. veku p. n. e. skoro u isto vreme kao i Konfučije, u severnoj Indiji. Smatrao je da je patnja neodeljiva od života, a ona pak proizlazi iz požude za materijalnim stvarima sveta. Jedini način da se pobegne od patnje jest biti slobodan od želje, a da bi bio slobodan od želje, moraš zaboraviti na sebe i služiti drugima, meditirati, i iznad svega živeti ne vezujući se na materijalna dobra. Tako se jedino može postići Budhhin raj, nirvana.

Prvi budistički monasi su stigli u Kinu trgovačkim rutama, kako spominje Han Shu (Han hronike), u prvom veku. Budistički su sveštenici sagradili hram u Loujangu pod zaštitom carske porodice. Tek je u doba razdora budizam stekao naklonost velikog broja Kineza, jer je budističko pesimističnije gledanje na svet imalo više smisla, od one Konfučionističke da je u ljudskoj prirodi istinska dobrota, naglašavajući odnose vladara i podanika, oca i porodice, starijih i mlađih, muža i žene. Krajem dinastije Han, zakon preživljavanja je zamijenio Konfučionističke odnose i teorije o ljudskoj dobroti. Tako su Kinezi posvojili Budu u svoj panteon bogova. Panteon se sastojao od božjeg suda na nebu, sličan onome carskom na zemlji. Vladao je Jade (Judi) i njegovi ministri. Postojali su bogovi cehova, planeta, elemenata, zemlje, neba, kiše, a s njima su se nalazili carevi, i svi značajni ljudi koji su živeli na zemlji.

Daoizam ili Taoizam

Daoizam je počeo kao filozofski pravac koji je naglašavao individualnu ličnost i strogo je prigovarao na rituale i na određivanje načina života, kojeg je diktirala vlast. „Uistinu mudar vladar, jednostavno ostavlja stvari kakve jesu.“-rekao je Daoist. U danima vladavine dinastije Han, lična želja za istinskim razumevanjem prirode i sveta, karakteristika pravog Daoizma, jest degenerirala u potragu za eliksirom besmrtnosti i panteonom bogova.

Književnost i umjetnost

Književnost

U književnosti glavna figura je bio Sima Ćen, koji je živeo od 145. do 90. p. n. e. Njegovo veliko delo se zove Shiji - Zapisi istorije. To djelo je kompilacija odlomaka iz originalnih izvora, zajedno sa Siminim komentarima, je postavilo temelje i standarde kineske istorije i istoričara od tog vremena pa na dalje. Njegov prikaz istorije jest većina onoga što znamo o dinastiji Hin i ranom periodu dinastije Han. Isto tako su i četiri knjige Konfučionizma izdane u svom finalnom obliku, to su Lunju, Daksue, Zhongjong i Mengzi.

Znamo da su i pisali poeziju, složene matematičke zadatke, istoriju, veliki rečnik, vladine izveštaje, te najraniji sačuvani opšti popis stanovništva na svijetu, iz 2. godine n. e.(57.671.400 ljudi). To je bila posljedica izrade papira oko 100. godine. Papir je pravljen od kore crnog duda, i od konoplje, nazivali su ga zhi. Po priči, jedan je eunuh, Cai Lun, 105. godine, ispričao caru Heu, kako se izrađuje papir. Pisali su četkicama i tušem od pigmenta čađe, na drvenim pločicama, komadićima bambusa ili na svili, a kineska slova su se promenila u ona slična današnjim.

Umetnost i zagrobni život

Malo je ostalo sačuvane grafike iz doba Han dinastije, a mnogo više znamo o slikarstvu toga doba iz zapisa. Iz tih izvora, čini se da je slikanje bilo poput magije. Prokletstvo i bolesti moglo se prekinuti postavljanjem pravog tipa slike iznad kreveta bolesnika. Često se slikanjem htelo dočarati, i stoga su se držali moćnim, magične sposobnosti bogova i kulturnih junaka.

Dok su slike većinom nestale iz doba Hana, arheolozi su pronašli, iz grobnica, keramiku, i modele kuća, hramova, gospode, plemstva, i čak celih sela od terakote. Ovi objekti su bili zamene za važne stvari u životu, i obično su bili glazirane i obojene. Tipične grobnice su sadržavale minijature omiljenih ljubimaca i sluga, isto tako i izbor predmeta iz života. Iskopine iz plemićkih grobnica, otkrivaju odnos ljudi iz vremena dinastije Han prema životu i smrti, te ljudsku borbu s prirodom. Keramičke figure bile su učestalo izrađivane u Kini za vreme dinastije Han (206. p. n. e. - 220. g.) da bi bile zakopane s pokojnicima. Poznate kao ming-hi'i, ove figure su bile obično jako male i često su prikazivale stvarne ljude, npr. muzičare.

Društvo

Klasna struktura

Iako se za vreme Hana išlo na centralizaciju, najmoćnije su ipak bile velike zemljoposjedničke porodice. To je bilo još više naglašeno kad se razvila trgovina u Kini i s drugim zemljama. Uz zemlju, takve porodice su posedovale i tvornice ili proizvodne kapacitete, koji su povećavali njihov uticaj ali i bogatstvo. Trgovačka klasa je dobivala na uticaju s povećanjem trgovine, dobili su veće društvene mogućnosti, a vekovima pre toga su bili najniža klasa u kineskom društvenom poretku. Isto tako, uticaj Konfučijske birokratije, ustrojene po talentu i sposobnosti a ne po poreklu, omogućavao je veliki uspon u socijalnom statusu, za svakoga ko je imao vremena da uči za ispite. U stvari, je vrlo malo seljaka i farmera imalo vremena za učenje, no ovakva prilika nikad pre nije postojala za nekog ko nije bio pripadnik visokoobrazovanog staleža.

Zaključak

Vreme dinastije Han, je bilo razdoblje prosperiteta, kakvo se neće vidjeti ponovno u Kini do dolaska dinastije Tang (T'ang) 618. godine. Kineski Budizam je cvetao, a Konfučionizam je bio državna doktrina. Mnogi standardi vlasti zadržani su do 20. veka kao što su snažna centralna vlast, koja je vladala uz pomoć snažne birokratije.

Iako je raspadu slijedilo tri veka razdora i rata, dinastija Han je uspjela postaviti standard za sve kasnije vladajuće kineske dinastije. To je priča o jednoj od dve velesile, koja se na vrhuncu svoje moći oko 100. godine prostirala na teritoriji uporedivoj s rimskom. Stilovi dva carstava su se u potpunosti razlikovali, rimsko se oslanjalo na ropstvo, dok je napredak hanskog uglavnom počivao na leđima slobodnog seljaštva. „Zapad preuzima svoju tradiciju od Rimljana i Grka, a Kina od dinastije Han.“-Liu Hingzhu, direktor Arheološkog instituta u Pekingu.

Vidi još

Istorija bivše dinastije Han

Spoljašnje veze

Istorija Kine
ANTIKA
Neolit c. 8500 – c. 2070 p. n. e.
Dinastija Sja c. 2070 – c. 1600 p. n. e.
Dinastija Šang c. 1600 – c. 1046 p. n. e.
Dinastija Džou c. 1046 – 256 p. n. e.
Zapadni Džou
Istočni Džou
Proleće i Jesen
Zaraćene države
CARSTVO
Dinastija Ćin 221–206 p. n. e.
Dinastija Han 206 p. n. e. – 220 n. e.
Zapadni Han
Dinastija Sin
Istočni Han
Tri kraljevstva 220–280
Vej, Šu i Vu
Dinastija Đin 265–420
Zapadni Đin
Istočni Đin	Šesnaest kraljevstava
Južne i Sjeverne dinastije 420–589
Dinastija Suej 581–618
Dinastija Tang 618–907
(Druga Džou dinastija 690–705)
Pet dinastija i deset kraljevstava 907–960	Dinastija Ljao 907–1125
Dinastija Sung 960–1279
Severni Sung		Zapadni Sja
Južni Sung	Đin
Dinastija Juan 1271–1368
Dinastija Ming 1368–1644
Dinastija Ćing 1644–1911
SAVREMENO DOBA
Republika Kina 1912–1949
Narodna Republika Kina 1949–sadašnjost	Republika Kina (Tajvan) 1949–sadašnjost
Srodni članci Kineska istoriografija Hronologija kineske istorije Dinastija u kineskoj istoriji Jezička istorija Istorija umetnosti Privredna istorija Istorija obrazovanja Istorija nauke i tehnologije Pravna istorija Medijska istorija Vojna istorija Pomorska istorija
Ova kutija: prikaži razgovor uredi

Normativna kontrola
Državne	Nemačka Izrael Sjedinjene Države
Ostale	Enciklopedija Britanika