Pređi na sadržaj

Indijski okean

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
View of the Earth where all five oceans visible
Zemljinih pet okeana
Svetski okean
Indijski okean

Indijski okean je treći po veličini okean na svetu (posle Atlantskog okeana i Tihog okeana). Ovaj okean je dobio ime po Indiji.[1] On zauzima oko 20% vodene površine na Zemlji.[2] Na severu se graniči sa jugoistočnom Azijom (Indijski potkontinent), sa zapada sa Arabijskim poluostrvom i Afrikom, sa istočne strane je Malajski arhipelag i Australija, a sa južne strane nalazi se Južni okean (Južni pol).[3][4] Prostire se dužinom od skoro 10.000 km od Afrike do Australije na površini od 73.556.000 km², uključujući Crveno more i Persijski zaliv. Zapremina okeana se procenjuje na 292.131.000 km³.[5] Predstavlja značajnu vezu između Afrike i Azije pomorskim putem. Zbog njegove veličine, kroz istoriju nijedna nacija nije bila u stanju da ga kontroliše, sve do početka 19. veka kada je Velika Britanija kontrolisala veliki broj okolnih ostrva.[6][7]

Pogađaju ga zemljotresi i erupcije vulkana. Jedan od podvodnih zemljotresa krajem decembra 2004. izazvao je cunami, koji je prouzrokovao preko 275.000 ljudskih žrtava, najviše u Indoneziji.

Geografija

[uredi | uredi izvor]

Klima

[uredi | uredi izvor]

Na klimu severno od ekvatora utiču monsuni. Jaki severoistočni vetrovi duvaju od oktobra do aprila, dok od maja do oktobra prevladavaju zapadni vetrovi.

U Arapskom moru, jaki monsuni donose kišu na Indijski potkontinent. Vetrovi na južnoj poluci su generalno blaži, mada letnje oluje u području Mauricijusa mogu biti vrlo snažne. Cikloni ponekad pogađaju obale Arapskog mora i Bengalskog zaliva u vreme promena monsunskih vetrova.

Indijski okean je najtopliji okean. Dugoročni zapisi o temperaturi okeana pokazuju brzo i neprestano zagrevanje u Indijskom okeanu, od oko 0,7—1,2 °C (1,3—2,2 °F) tokom 1901–2012.[8] Zagrevanje Indijskog okeana je najveće meću tropskim okeanima, i oko tri puta je brže od zagrevanja koje je uočeno na Pacifiku. Istraživanja indiciraju da su ljudskim delatnostima indukovani efekti staklene bašte, i promene frekvencije i magnitude El Ninjo događaja uzroci tako jakog zagrevanja u Indijskom okeanu.[8]

Hidrologija

[uredi | uredi izvor]

Neke od većih reka koje utiču u Indijski okean su Zambezi, Šat el Arab, Ind, Gang, Bramaputra, i Iravadi. Na morske struje značajno utiču Monsuni. Dve velike kružne struje, jedna na severnoj polutci koja teče u smeru kazaljki na satu, te jedna južno od ekvatora koja teče obrnutim smerom, dominiraju strujama u okeanu. Na dubokomorsku cirkulaciju prvenstveno utiču vodeni tokovi iz Atlantskog okeana i Crvenog mora te Antarktičke struje. Severno od 20° južne geografske širine, minimalna temperatura na površini je 22 °C, dok na istoku prelazi 28 °C. Južno od 40° južne geografske širine, temperature mora naglo padaju. Salinitet se kreće od 32 do 37 promila, s najvećim iznosom u Arapskom moru te u pojasu između južne Afrike i jugozapadne Australije.[9][10]

Zaleđeno more i sante leda opstaju južno od 65° južne geografske širine kroz celu godinu. Prosečna severna granica pojavljivanja santi leda je 45° južne geografske širine.

Batimetrijska karta Indijskog okeana

Dno okeana

[uredi | uredi izvor]

Afrička, Indijska i Antarktička tektonska ploča sudaraju se u Indijskom okeanu. Njihovi su spojevi vidljivi po granama srednjookeanskih grebena podmorskih vulkana koji čine naopako slovo Y.

Srednjoindijski greben se od ruba kontinentalnog praga pored Mumbaja (Indija) spušta južno, a u visini Madagaskara se grana na Indijsko-antarktički i Atlantsko-indijski greben. Od manjih grebena, Arapsko-indijski se kod Maldiva odvaja od Srednjoindijskog i preteže se do roga Afrike, a od Bengalskog zaliva prema jugu proteže se Bengalski greben.[11]

Grebeni dele okean u zavale. Zapadno od Srednjoindijskog grebena su Arapska, Somalijska, Maskarenska, Madagaskarska, Zavala Agulhas i Jugozapadna indijska zavala, a istočno su Srednjoindijska, Severnoaustralska, Zapadnoaustralska, Južnoindijska i Južnoaustralska zavala. Na samom jugu je Indijsko-antarktička zavala.[12]

Kontinentalni pragovi su relativno uski, u proseku tek oko 200 km, osim uz zapadnu obalu Australije gde im širina premašuje 1000 km. Prosečna dubina okeana je 3890 m. Najdublja tačka se procenjuje na 7450 m ispod morskog nivoa, u jarku Sunda. Severno od 50° južne zemljopisne širine, 86% bazena je pokriveno pelagičkim sedimentima, od kojih više od polovine otpada na globigerinski mulj. Preostalih 14% je prekriveno slojevima terigenih (tj. koji potiču s kopna) sedimenata. Sedimenti glacijalnog porekla dominiraju dnom na najjužnijem delu okeana.

Ekonomija

[uredi | uredi izvor]
Jedrenjak u blizini obale Kenije

Indijski okean je glavna ruta koja povezuje Bliski istok, Afriku i istočnu Aziju s Evropom i Amerikama. U okeanu je posebno intenzivan promet naftom i naftnim prerađevinama iz naftnih polja u Persijskom zalivu i Indoneziji.[13]

Velike rezerve ugljovodonika crpe se ispred obala Saudijske Arabije, Irana, Indije i zapadne Australije. Procenjuje se da 4% svetske morske proizvodnje nafte dolazi iz Indijskog okeana. Pesak na plažama, bogat teškim mineralima i njegova podmorska nalazišta aktivno iskorištavaju obalne države, posebno Indija, Južnoafrička Republika, Indonezija, Šri Lanka i Tajland.

Toplota Indijskog okeana održava produkciju planktona niskom, osim uz severne rubove te u nekoliko raspršenih tačaka širom okeana. Život u okeanu je, stoga, ograničen. Ribarstvo je ograničeno, ali postaje od sve većeg značaja za okolne zemlje. Ribarske flote iz Rusije, Japana, Južne Koreje i Tajvana takođe iskorištavaju Indijski okean, uglavnom loveći račiće i tunu.

Morski živi svet

[uredi | uredi izvor]

Među tropskim okeanima, zapadni Indijski okean ima najveću koncentraciju fitoplanktonskog cvetanja u leto, usled jakih monsunskih vetrova. Monsunski vetrovi uzrokuju podizanje dubinske, nutrijentima bogate vode u površinske slojeve gde je dostupno dovoljno svetlosti za fotosintezu i produkciju fitoplanktona. Ova fitoplanktonska cvetanja su osnova morskog ekosistema, koji se završava većim vrstama riba. Indijski okean predstavlja drugi po veličini region ekonomski vrednog ulova tunjevine.[14] Njegova riba je od velikog i rastućeg značaja za priobalne zemlje u pogledu domaće potrošnje i izvoza. Ribarske flote iz Rusije, Japana, Južne Koreje, i Tajvana isto tako koriste Indijski okean, uglavnom za škampe i tunu.[13]

Istraživanja pokazuju da rastuće okeanske temperature imaju negativan uticaj na morski ekosistem. Jedna studija fitoplanktonskih promena u Indijskom okeanu je ustanovila opadanje zastupljenosti fitoplanktona i do 20%, tokom zadnjih šest decenija.[15] Stopa ulova tune takođe je naglo opala u toku zadnjih pola veka, uglavnom zbog povećanog industrijskog ribolova, pri čemu zagrevanje okeana dodaje dodatni stres na riblje vrste.[15]

Istorija

[uredi | uredi izvor]
Ekonomski važan put svile (crveno) i trgovinske rute začina (plavo) je blokiralo Otomansko carstvo oko oko 1453 sa padom Vizantijskog carstva. To je podstaklo istraživanja, i nove morskih ruta oko Afrike su nađene, čime je započela era velikih geografskih otkrića.

Istorija Indijskog okeana je obeležena pomorskom trgovinom; kulturnom i privrednom razmenom koja datira unazad bar sedam hiljada godina.[16] Najstarije ljudske civilizacije u Mesopotamiji, počevši sa Sumerom[17] i drevnim Egiptom započele su u dolinama reka Eufrat, Tigris i Nil. Kasnije su se civilizacije razvijale i u Persiji. Tokom egipatske Prve dinastije, mornari su poslani na Indijski okean. Oni su se vratili sa zlatom i začinima. Najstarija poznata morska trgovina potiče od pre 4500 godina, a odvijala se između Mesopotamije i naroda u dolini reke Ind.[18]

Indijski okean je daleko mirniji i otvoreniji za trgovinu od Tihog ili Atlantskog okeana. Snažni monsuni značili su povoljan vetar i dobar smer bilo kada u godini. To je otvorilo put stanovnicima Indonezije prema Madagaskaru. [19]

Između 1405. i 1433. kineski admiral Dženg He poveo je veliku flotu Dinastije Ming na više putovanja prema Zapadnom okeanu (tako Kinezi zovu Indijski okean), te je doplovio do istočne obale Afrike.[20] Godine 1497. je Vasko da Gama oplovio Rt dobre nade i tako postao prvi Evropljanin koji je doplovio do Indijskog okeana. Nakon toga teško naoružani evropski brodovi dominiraju trgovinom. Portugalija je prva pokušala da zauzme vodeću ulogu u trgovini uspostavljanjem utvrđenja na važnim prelazima i lukama. Njihova hegemonija duž obala Afrike i Azije trajala je do sredine 17. veka. Kasnije su prevlast Portugalaca počele da osporavaju ostale evropske sile. Borbe su se nastavile između Francuske i Holandije, da bi na kraju Britanci zauzeli vodeću ulogu 1815. godine.[21] Otvaranje Sueckog kanala 1869. oživelo je evropski interes za Istokom, mada ni jedna nacija nije uspela da dominira trgovinom. Nakon kraja Drugog svetskoga rata Britanci su se povukli iz Indije.[22][23] Danas je od borbe za prevlašću ostao samo atol Dijego Garsija, kojeg uzdržavaju Britanci i SAD.[24][25][26]

Dane 16. decembra 2004. dogodio se veliki cunami koji je teško pogodio sve države s obalom na Indijskom okeanu.[27][28] Cunami je izazvao oko 226.000 smrtnih slučaja, a preko milion ljudi ostalo je bez krova nad glavom.[29][30][31]

Glavne luke i gradovi

[uredi | uredi izvor]

Vidi još

[uredi | uredi izvor]

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ Harper, Douglas. „Online Etymology Dictionary”. Online Etymology Dictionary. Pristupljeno 18. 1. 2011. 
  2. ^ Rais 1986, str. 33
  3. ^ Dowdy, W. L., and Trood, R., eds., The Indian Ocean (1985)
  4. ^ „'Indian Ocean' — Merriam-Webster Dictionary Online”. Pristupljeno 7. 7. 2012. „ocean E of Africa, S of Asia, W of Australia, & N of Antarctica area ab 73.427.795 km2 (28.350.630 sq mi)” 
  5. ^ Eakins, B. W.; Sharman, G. F. (2010). „Volumes of the World's Oceans from ETOPO1”. Boulder, CO: NOAA National Geophysical Data Center. Pristupljeno 25. 7. 2015. 
  6. ^ Braun, D., The Indian Ocean (1983)
  7. ^ Chandra, S., ed., The Indian Ocean (1987)
  8. ^ a b Roxy, Mathew Koll; Ritika, Kapoor; Terray, Pascal; Masson, Sébastien (11. 9. 2014). „The Curious Case of Indian Ocean Warming”. Journal of Climate. 27 (22): 8501—8509. ISSN 0894-8755. doi:10.1175/JCLI-D-14-00471.1. 
  9. ^ „Limits of Oceans and Seas” (PDF). International Hydrographic Organization, Special Publication N°23. 1953. Arhivirano iz originala (PDF) 20. 10. 2016. g. Pristupljeno 25. 7. 2015. 
  10. ^ „The Indian Ocean and its sub-divisions”. International Hydrographic Organization, Special Publication N°23. 2002. Arhivirano iz originala 06. 06. 2015. g. Pristupljeno 25. 7. 2015. 
  11. ^ Müller, R. D.; Royer, J. Y.; Lawver, L. A. (1993). „Revised plate motions relative to the hotspots from combined Atlantic and Indian Ocean hotspot tracks” (PDF). Geology. 21 (3): 275—278. doi:10.1130/0091-7613(1993)021<0275:rpmrtt>2.3.co;2. Arhivirano iz originala (PDF) 26. 7. 2015. g. Pristupljeno 25. 7. 2015. 
  12. ^ Nairn, A. E., and Stehli, F. G., eds., The Ocean Basins and Margins, Vol. 6: The Indian Ocean (1982)
  13. ^ a b CIA World Factbook 2015
  14. ^ FAO 2016
  15. ^ a b Roxy 2016
  16. ^ Alpers 2013, Chapter 1. Imagining the Indian Ocean. pp. 1–2
  17. ^ Alpers 2013, Chapter 2. The Ancient Indian Ocean. pp. 19–22
  18. ^ Alpers 2013
  19. ^ Chaudhuri, K. N., Trade and Civilization in the Indian Ocean (1985)
  20. ^ Dreyer 2007
  21. ^ Ostheimer, John M., ed., The Politics of the Western Indian Ocean Islands (1975); *Toussaint, Auguste, The History of the Indian Ocean, trans. by June Guicharnaud (1966).
  22. ^ Das Gupta, A., and Pearson, M.N., India and the Indian Ocean (1987)
  23. ^ Kerr, A., ed., Resources and Development in the Indian Ocean Region (1981)
  24. ^ Sand 2009
  25. ^ Vine, David. „Island Of Injustice”. The Washington Post. 
  26. ^ Morris, Ted. „Personal Accounts of Landing on Diego Garcia, 1971”. Zianet.com. Pristupljeno 21. 6. 2012. 
  27. ^ „Astonishing Wave Heights Among the Findings of an International Tsunami Survey Team on Sumatra”. U.S. Geological Survey. Arhivirano iz originala 27. 08. 2016. g. Pristupljeno 16. 6. 2016. 
  28. ^ Paris, Raphaël; Cachão, Mário; Fournier, Jérôme; Voldoire, Olivier (1. 4. 2010). „Nannoliths abundance and distribution in tsunami deposits: example from the December 26, 2004 tsunami in Lhok Nga (northwest Sumatra, Indonesia)”. Géomorphologie : relief, processus, environnement. 16 (1): 109—118. doi:10.4000/geomorphologie.7865. 
  29. ^ „Earthquakes with 50,000 or More Deaths”. U.S. Geological Survey. Arhivirano iz originala 5. 6. 2013. g. 
  30. ^ „Indonesia quake toll jumps again”. BBC News. 25. 1. 2005. Pristupljeno 24. 12. 2012. 
  31. ^ „Indian Ocean tsunami anniversary: Memorial events held”. BBC News. 26. 12. 2014. Pristupljeno 15. 12. 2016. 

Literatura

[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Индијски_океан&oldid=27684663”