Kraljevina Srbija (1217—1345)

Za druge upotrebe, pogledajte stranicu Kraljevina Srbija (višeznačna odrednica).

Kraljevina Srbija Srpsko kraljevstvo
Zastava Grb
Kraljevina Srbija 1265. godine
Geografija
Kontinent		Evropa
Regija		Balkan
Društvo
Službeni jezik		srpskoslovenski
Religija		pravoslavlje
Politika
Oblik države		kraljevina
— Kralj		Stefan Prvovenčani Stefan Radoslav Stefan Vladislav Stefan Uroš I Stefan Dragutin Stefan Uroš II Milutin Stefan Uroš III Dečanski Stefan Vladislav II Stefan Dušan
Istorija
Istorijsko doba		srednji vek
— Osnivanje		1217.
— Ukidanje		1345. (128 god.)
— Status		bivša država
Događaji
— 1217.		krunisanje Stefana Nemanjića za kralja
— 1345.		proglašenje Stefana Dušana za cara
Geografske i druge karakteristike
Stanovništvo		Srbi
Zemlje prethodnice i naslednice Kraljevine Srbije u srednjem veku
Prethodnice:		Naslednice:
	Velikožupanska Srbija	Srpsko carstvo

Kraljevina Srbija je bila srpska srednjovekovna država, koja je postojala u periodu od 1217. do 1345. godine. Nastala je uzdizanjem dotadašnje Velikožupanske Srbije na stepen kraljevine, a postojala je sve do prerastanja kraljevine u Srpsko carstvo. Pored središnjih (raških) oblasti, obuhvatala je i primorske oblasti (Zeta, Travunija, Zahumlje, neretvanska Krajina), a tokom vremena državno područje se znatno proširilo i prema jugu, istoku i severu. Državom su vladali kraljevi iz dinastije Nemanjića.

Istorija

Istorija Kraljevine Srbije nastavlja se na istoriju dotadašnje Velikožupanske Srbije, koja je znatno ojačala za vreme vladavine velikog župana Stefana Nemanje (1166—1196), osnivača dinastije Nemanjića. Njega je 1196. godine na velikožupanskom prestolu u Rasu nasledio drugorođeni sin Stefan (potonji Prvovenčani), koji je kao zet vizantijskog cara Aleksija III nosio i visoku titulu sevastokratora. U isto vreme, udeonu vlast u primorskim oblastima vršio je Stefanov stariji brat Vukan, koji je nosio titulu: kralj Dalmacije i Duklje, što je tokom vremena dalo povoda Stefanu da i sam pristupi rešavanju pitanja o sticanju odgovarajuće kraljevske titule, koja bi se odnosila na sve srpske zemlje.

Stefan Prvovenčani

Glavni članak: Stefan Prvovenčani

Pribavljanje kraljevske titule koja bi se odnosila na sve srpske zemlje nije bilo samo pitanje vladarskog prestiža, već je imalo i znatno širi značaj, koji se odnosio na status države. Jačanje Mletačke republike i susedne Kraljevine Ugarske navelo je Stefana da već oko 1200. godine pokuša da stekne kraljevsku krunu, pošto je njegov brat Vukan upravo u to vreme (1199) uspeo da od rimskog pape Inoćentija III dobije zvanično priznanje Barske nadbiskupije, čime je Vukanov položaj znatno ojačao.

Pokušaj Vukana da 1202. godine oružanim putem preotme vrhovnu vlast u državi od brata Stefana završio se privremenim uspehom, ali Stefan se nedugo potom vratio na vlast, svakako pre početka 1205. godine. Pobeda Stefana nad Vukanom i potonje izmirenje braće 1208. godine ojačali su središnju vlast u Srbiji Nemanjića. Pomenuti sukob među braćom imao je i jednu dalekosežnu posledicu, pošto je neredovne prilike u Srbiji iskoristio ugarski kralj Emerik, koji je upravo oko 1202. godine prisvojio naslov kralj Srbije (lat. Rex Serviae), koji će ostati u proširenoj tituli ugarskih vladara sve do propasti njihove kraljevine.

Važnu političku podršku na zapadu Prvovenčani je dobio ženidbom sa Anom Dandolom ćerkom mletačkog vicedužda Rajnera Dandola i unukom čuvenog Enrika Dandola na čiji nagovor su krstaši 1204. godine zauzeli Carigrad. Porodica Dandolo je početkom 13. veka imala veliki uticaj a jedan njen pripadnik, Jovan Dandolo, bio i dubrovački knez. Dubrovačka opština je upravo 1215. godine sklopila vrlo povoljan, pre svega trgovački ugovor sa srpskim županom. Koliko je knez Jovan imao udela pri sklapanju braka nije poznato.

Tradiciju o venčanju Stefana Prvovenčanog sa Anom Dandolom zabeležio je sredinom 14. veka mletački dužd Andrija Dandolo u svojoj Chronica per extensum descripta. On taj događaj smešta u dvanaestu godinu vladavine dužda Pjetra Zjanija (1205—1229), dakle u period od 5. avgusta 1216. do 5. avgusta 1217. godine i zapisao je: „Takođe i Stefan, gospodar Raške i Srbije, koji se nazivao veliki župan, čim unuku pokojnog dužda Henrika Dandola beše uzeo za ženu, pošto se na nagovor žene odrekao šizme, preko poslanika od pape je dobio da bude ukrašen kraljevskim naslovom, i preko legata kardinala radi toga poslatog, zajedno sa ženom je krunisan”. Malo je verovatno da se Prvovenčani iskreno odrekao pravoslavlja. On je sahranjen kao pravoslavni monah u Žiči.

Pored toga, drugi pisani izvori koji su bliži vremenu i mestu krunisanja Prvovenčanog govore da on nije bio krunisan do kraja avgusta 1217. godine. Splitski arhiđakon Toma u svom istoriografskom delu iz sredine 13. veka opisuje niz događaja koji počinju od 28. avgusta 1217. kada je ugarski kralj Andrija Drugi došao u Split, a završavaju se odlaskom dela njegove vojske iz Splita 1218. godine, a posle toga piše: „U isto vreme gospodar Srbije ili Raške Stefan, koji se nazivao velikim županom, pošalje izaslanike do Rimske stolice i isposluje od vrhovnoga svećenika Honorija kraljevsku krunu. On je bio poslao izaslanika iz svoje najuže pratnje, koji dođe i okruni ga kao prvoga kralja njegove zemlje.” Pisanje Tome Splićanina da je poslanstvo iz Srbije išlo u Rim da traži kraljevsku krunu za Prvovenčanog 28. avgusta 1217. godine, ili posle tog datuma, ne ostavlja mogućnost da je krunisanje bilo pre toga datuma kako je to izgleda samo iz posle napisane hronike Andrije Dandola.

Na osnovu ta dva latinska izvora (koje su napisali Andrija Dandolo u 14. veku i Arhiđakon Toma Splićanin iz druge polovine 13. veka) veći deo srpskih istoričara piše da je krunisanje Prvovenčanog bilo 1217. godine.

Dva pisana izvora nastala među Srbima su prema vremenu nastanka bliži vremenu krunisanja Prvovenčanog i možda pouzdaniji. Sredinom 13. veka jeromonah Domentijan Hilandarac u Žitiju Svetog Save ostavio je najdetaljniji opis krunisanja Prvovenčanog. Prema Domentijanu, kao srpski arhiepiskop Sava I Nemanjić „I opet izabravši od svojih učenika … episkopa Metodija … posla ga u Rim … I napisavši poslanicu … papi … molio je da mu pošalje … blagosloveni venac, da venča svog brata na kraljevstvo po prvom otačastvu kraljevstva njihovog, u kome se i otac njihov rodi … u mestu zvanom Dioklitija, koje se zove veliko kraljevstvo od početka … prenesen bi blagosloveni venac u otačastvo njegovo … Prizvavši blagovernog brata svoga, prevelikog župana kir Stefana, u veliku arhiepiskopiju zvanu Ži(t)ču … preosvećeni kir Sava satvori po običaju svenoćno stojanje … i posle … ishoda svete liturgije, uzevši sveti venac u velikom svetilištu, venča blagovernog brata svoga, i pomaza ga Duhom svetim na kraljevstvo da se zove samodržavni gospodin kir Stefan kralj svih srpskih i pomorskih zemalja” Na osnovu uverljivog opisa krunisanja Prvovenčanog, koji je ostavio Domentijan Hilandarac, učenik Svetog Save, nastalo je i mišljenje po kome je Prvovenčani krunisan od strane arhiepiskopa Save I na Božić 1219. godine. Neki su pisali da je krunisanje bilo u maju 1221. godine onako kako je to opisao Domentijan Hilandarac. Domentijanovom opisu je sličan i opis koji je ostavio posle Teodosije Hilandarac.

Pre krunisanja titula Prvovenčanog glasila je „veliki župan Stefan, namesnik gospodin sve srpske zemlje”. Ovakva titula zabeležena je u Hilandarskoj povelji (1200/1202 ili 1207/1208) kojom je Stefan potvrdio povlastice koje je manastiru dao njegov otac. Nakon krunisanja, Stefan je izdao povelju manastiru Žiči (1217). U njoj njegova titulatura glasi: Stefan, po milosti Božjoj, venčani kralj i samodržac sve Srpske zemlje i Pomorja".

Prvovenčani se uspeo oroditi 1219. godine sa moćnom porodicom Anđela koja je upravljala Epirskom despotovinom. Zahvaljujući prepisci mitropolita Nafpakta Jovana Apokavka saznajemo o pripremama za venčanje Radoslava i Ane, najstarije ćerke epirskog despota Teodora. Pripreme su započete još 1218. godine. Brak je sklopljen godinu dana kasnije, krajem 1219. godine. Prvovenčani je pred kraj života izdao Žiči još jednu povelju kojom pod jurisdikciju manastira stavlja sve vladarske zadužbine (Hilandar, Đurđeve Stupove, Studenicu, Mileševu). Najstariji sin Prvovenčanog Radoslav je još tokom očeva života određen za naslednika. Nakon kraće bolesti, Prvovenčanog je umro 24. septembra 1227. godine. Neposredno pred smrt se zamonašio. Uzeo je ime Simon. Najpre je sahranjen u manastiru Studenici, ali je kasnije njegov brat Sava preneo njegove mošti u Žiču.

Stefan Radoslav

Glavni članak: Stefan Radoslav

U drugoj Žičkoj povelji Radoslav se naziva očevim naslednikom. Dakle, on je još za očeva života bio određen za naslednika prestola. Zbog toga prilikom smene na prestolu nije bilo nikakvih sukoba. Pre dolaska na srpski presto, Radoslav je možda upravljao delom Zete i Zahumlja sa prestonicom u Kotoru. Kao udeoni knez, obavljao je funkciju sličnu funkciji svog strica, Vukana Nemanjića. Radoslav je tokom svoje vladavine stalno isticao grčko poreklo. Majka Evdokija je na njega imala veliki uticaj, što se vidi i iz Radoslavovog potpisa. Na svim poveljama potpisivao se kao „Stefan Duka”. Njegov deda bio je vizantijski car Aleksije III Anđel. Radoslava je za kralja krunisao stric Sava na Spasovdan 1228. godine u Žiči. Međutim, kasnije dolazi do pogoršanja odnosa između srpskog kralja i arhiepiskopa. U crkvenim pitanjima Radoslav je zaobilazio srpskog i obraćao se za savete ohridskom arhiepiskopu. Homatijanu su se obraćali i oni koji nisu bili pod njegovom jurisdikcijom — atonski monasi, solunski građani, đakon i hartofilaks iz Drame, mitropoliti Drača i Korkire. Ana, supruga kralja Radoslava, bila je ćerka Teodora Komnina Duke koga je sredinom 1227. godine za cara krunisao upravo Dimitrije Homatijan. Pitanja kralja Radoslava i odgovori na njih sačuvani su u rukopisu iz 16. veka u zbirci Bavarske državne biblioteke. Samo njihovo postojanje upućuje na pretpostavku da je Radoslav želeo vratiti tek osnovanu srpsku crkvu pod jurisdikciju Ohridske arhiepiskopije. Njegov stric nije se, naravno, slagao sa takvom crkvenom politikom te je napustio otadžbinu i otišao na svoje prvo hodočašće u Svetu zemlju.

U spoljnoj politici, Radoslav se u potpunosti oslanjao na svog tasta. Međutim, 1230. godine dolazi do preraspodele snaga na Balkanu. U bici na Klokotnici (pritoka Marice), Teodor je poražen od strane bugarskog cara Jovana Asena II. Asen je u bici slomio moć epirskog vladara. Posledice bitke odrazile su se i u Srbiji. Vlastela, nezadovoljna kraljevom proepirskom politikom, traži pomoć Bugara kako bi izvršila državni udar. Do pobune je došlo krajem 1233. ili početkom sledeće godine. Vlastela je na presto dovela mlađeg sina Stefana Prvovenčanog, Stefana Vladislava. Do februara 1234. godine, Radoslav se sklonio u Dubrovnik.

Stefan Vladislav

Glavni članak: Stefan Vladislav

Beli Anđel, freska u Mileševi

Novi srpski kralj bio je oženjen ćerkom bugarskog cara, Beloslavom Asen. Vladislava je krunisao stric Sava. Izgleda da je mlađi sin Stefana Prvovenčanog pre dolaska na presto vladao kao udeoni knez. On je do 1220. godine podigao manastir Mileševu u čijem ukrašavanju je možda učestvovao i arhiepiskop Sava. Na početku vladavine Stefana Vladislava, odnosi sa Dubrovnikom nisu bili dobri. Srpski kralj vršio je pritisak na Dubrovčane da mu predaju Radoslava. Radoslav se za pomoć obraćao i bosanskom banu Mateju Ninoslavu. Međutim, morao je napustiti Dubrovnik sa kojim se srpski kralj spremao da zarati. Sklonio se u Drač gde je, navodno, došlo do razlaza sa ženom Anom. Na poziv strica Save, Radoslav se vratio u Srbiju gde je umro 1235. godine kao monah Jovan. Sava je umro već sledeće, 1236. godine, u bugarskoj prestonici, na povratku sa još jednog putovanja po istočnim patrijaršijama. Prema Domentijanu, Bugari su želeli da zadrže njegovo telo koje je najpre sahranjeno u crkvi Četrdeset mučenika. Vladislav je otišao tastu da ga moli za Savino telo. Jovan mu je na kraju izašao u susret. Savino telo vraćeno je u Srbiju gde je položeno u već pripremljen grob u Mileševi.

Vladislav je 1235. godine izdao povelju Dubrovniku. Dubrovnik se obavezao da neće primati protivnike srpskog kralja na svojoj teritoriji, a srpski kralj je za uzvrat potvrdio gradu ranije povlastice. Tada se ustalio običaj da se prilikom svake promene na čelu srpske ili dubrovačke države ponovo potvrđuju sporazumi.

Vladislav je 1237. godine sa vojskom morao otići na krajnji zapad svoje države, na reku Cetinu. Povod je bio upad ugarskog hercega Kolomana u Humsku zemlju kojom je vladao Toljen II, vazal srpskog kralja i potomak Miroslava Zavidovića, brata Stefana Nemanje. Nakon uspešnog prodora kroz Bosnu, Koloman je upao u zemlju kneza Toljena. Prisustvo Vladislavove vojske sprečilo je dalje ugarske prodore. Tom prilikom sklopljen je savez između Srpskog kraljevstva i Splita.

Početkom četrdesetih godina 13. veka Tatari vrše invaziju na istočnu Evropu. Stradala je Poljska, Šleska, Rusija, Ugarska, a Mongoli dopiru do Jadranskog mora goneći ugarskog kralja Belu. Po povratku, prošli su kroz Srbiju i Bugarsku te su 1243. godine, pod vođstvom Batu-kana, osnovali Zlatnu Hordu. Neposredno pred mongolski upad, umro je bugarski car Jovan. Nasledio ga je nesposobni sin Koloman I Asen. Vladislav je izgubio oslonac na Bugarsku te je zbačen sa prestola 1241. godine. Nasledio ga je mlađi brat Uroš. Vladislav je nastavio da živi u Srbiji. Umro je oko 1269. godine, a sahranjen je u svojoj zadužbini, Mileševi.

Stefan Uroš I

Glavni članak: Stefan Uroš I

Balkansko poluostrvo 1265. godine

Početak vladavine Stefana Uroša obeležio je dolazak nemačkih rudara, Sasa, u Srbiju. Ne zna se razlog dolaska Sasa u Srbiju. Postoje dve teorije — da su se pod pritiskom Mongola iz Erdelja sklonili u Srbiju po odobrenju srpskog kralja ili da su došli na poziv samog kralja Uroša, privučeni obostranim ekonomskim interesima. Sasi donose nove tehnike obrade obojenih metala koje Srbi nisu poznavali. Prvi istorijski izvor koji spominje Sase jeste Uroševa povelja Brskovu iz 1254. godine. Sasi su omogućili kralju da se osamostali od vlastele jer je mogao držati plaćeničke snage.

Krajem četrdesetih godina 13. veka dolazi do obnove sukoba između Dubrovačke i Barske nadbiskupije. Na mestu Barskog nadbiskupa našao se Đovani Plano Karpini. Godinu dana ranije, Bosanska katolička dijeceza isključena je iz jurisdikcije dubrovačkog nadbiskupa te je potčinjena Kaločkoj nadbiskupiji. Stoga je Dubrovnik nastojao da pod svoju crkvenu jurisdikciju stavi srpske katoličke biskupije koje su od 1215. godine potčinjene Barskoj nadbiskupiji. Spor je rešen u korist Barske nadbiskupije, ali se Đovani morao povući da nadbiskupske stolice. Nasledio ga je Gufrid. Uroš je u sukobu podržao Barsku nadbiskupiju i opustošio okolinu Dubrovnika. Dubrovnik sklapa savez sa bugarskim carem Mihailom II Asenom koji se spremao napasti Srbiju sa istoka. Koaliciji je pristupio i Radoslav, humski knez, sin Andrije i potomak kneza Miroslava. Bugarska vojska napala je Srbiju 1254. godine. Međutim, napad je bio neuspešan i nije uzdrmao Urošev položaj. Dubrovnik je sa srpskim kraljem sklopio mir. Najgore je prošao knez Radoslav koji se nakon završetka rata ne pominje u izvorima. Njegova udeona kneževina priključena je Srpskom kraljevstvu. Takođe, otprilike u isto vreme, Uroš je državi priključio i teritorije kojima su upravljali Vukanovi naslednici, Stefan, Dimitrije i Mladen.

Uroš se umešao u rat između Epirske despotovine i Nikejskog carstva podržavajući epirskog despota Mihaila II Anđela. Poslao mu je 1000 vojnika (1258). Srpska vojska zauzela je sever Makedonije sa Skopljem. Međutim, koalicija je poražena u Pelagonijskoj bici (1259), a dve godine kasnije Mihailo Paleolog osvaja Carigrad čime je okončano postojanje Latinskog carstva (1204—1261).

Uroš je bio vazal ugarskom kralja kome 1260. godine šalje pomoćni odred za rat protiv češkog kralja Otakara II Pšemisla. Dobri odnosi narušeni su 1267. ili 1268. godine. Naime, ugarski kralj Bela je sredinom 13. veka osnovao Mačvansku banovinu na čije čelo je postavio ruskog kneza Rostislava Mihailovića, inače svog zeta. Rostislava je nasledio sin Bela Rostislavič. Uroš je napao teritorije Bele i pustošio ih sve dok mačvanskom banu deda nije poslao pomoćne odrede koji su uspeli da poraze srpskog kralja. Uroš je pao u zarobljeništvo i morao je platiti otkup. Svoga sina Dragutina oženio je ugarskom princezom Katalinom, ćerkom kralja Stefana V. Morao je obećati da će sinu odeliti deo teritorije na upravu.

Početkom sedamdesetih godina 13. veka dolazi do pokušaja sklapanja braka između Uroševog mlađeg sina Milutina i vizantijske princeze Ane, ćerke cara Mihaila i njegove žene Teodore. Georgije Pahimer opisuje neuspešne pregovore nakon kojih Uroš sklapa savez sa Karlom Anžujskim, glavnim protivnikom vizantijskog cara. Mihailo je na saboru u Lionu iz 1274. godine osporio zakonitost postojanja autokefalne srpske crkve. Međutim, Uroš nije stigao povesti rat protiv Vizantije. Godine 1274. on vodi rat protiv Dubrovnika. To je poslednja poznata politička akcija kralja Uroša.

Arhiepiskop Danilo (1324—1337) u Žitijima kraljeva i arhiepiskopa srpskih, opisuje građanski rat između Uroša i njegovog sina Dragutina. Rat je izbio zbog odbijanja Uroša da sinu dodeli deo teritorija na upravu na šta se obavezao 1268. godine. Rat je završen porazom Uroša u bici na Gatačkom polju 1276. godine. Uroš se povlači u Humsku zemlju gde se zamonašio. Umro je kao monah Simon 1277. godine.

Stefan Dragutin

Glavni članak: Stefan Dragutin

Sremska kraljevina

Po dolasku na vlast, kralj Dragutin je svojoj majci Jeleni dao udeonu kneževinu na upravu. Jelena je dobila Zetu, Trebinje i krajeve oko Plava i Gornjeg Ibra, zbog čega je sinu oprostila zbacivanje oca sa vlasti. Verovatno je i Dragutinov mlađi brat Milutin dobio deo zemlje na upravu. Dragutinovu vladavinu karakterišu dobri odnosi sa Dubrovnikom sa kojim je njegov otac bio u sukobu. Dragutin je Dubrovčanima izdao povelju u kojoj se po prvi put u izvorima pominju vlasteličići kao sitna vlastela u srpskoj državi. Kao i njegov otac, i Dragutin nije bio u dobrim odnosima sa Vizantijom. Prebeg Kotanica učestvuje u srpskom prodoru do Sera pljačkajući vizantijske pokrajine. Međutim, sem ovih manjih pograničnih sukoba, većih borbi sa Vizantijom nije bilo. Srbija je pristupila antivizantijskoj koaliciji na čelu sa Karlom Anžujskim formiranoj 1281. godine u Orvijetu. Bugarsku razdiru dinastičke borbe.

Arhiepiskop Danilo prikazao je Dragutinov pad sa konja pod Jelečom kao Božju kaznu za zbacivanje oca sa prestola. Dragutinova povreda bila je teška. Sprečavala ga je da za duže vreme upravlja državom. Kralj je iskoristio pad sa konja da abdicira u korist svoga mlađeg brata Milutina. Pravi razlog bilo je nezadovoljstvo vlastele Dragutinovom prougarskom politikom. Vlastela je želela rat sa Vizantijom u kome bi proširila svoje teritorije. Dragutin je 1281. godine preduzeo pohod u kome je srpska vojska prodrla do Sera. Međutim, vlastela je sledeće godine očekivala nastavak rata, a povređeni Dragutin nije mogao predvoditi vojsku. Pored Danila, o Dragutinovom padu svedoče i anonimni monah koji je 1308. godine sastavio putopis u kome je opisao stanje u srpskoj državi, kao i vizantijski istoričar Georgije Pahimer.

Predaja prestola izvršena je na saboru u Deževi 1282. godine. Milutin je od brata dobio i simbole kraljevske vlasti: zlato, carske haljine, oružje i konja. Milutin je, prema odredbama Deževskog sabora, trebalo da ostane na prestolu do kraja života. Nasledio bi ga jedan od Dragutinovih sinova, verovatno Vladislav. Samom Dragutinu pripale su prostrane teritorije na severu Srpskog kraljevstva koje su obuhvatale prostor od Rudnika do Trebinja. Od tašte Jelisavete Kumanke dobio je 1284. godine i Mačvansku i Usorsko-solsku banovinu. Dragutinova država u stranim izvorima poznata je kao „Sremska kraljevina”.

Stefan Milutin

Glavni članak: Stefan Milutin

Milutinova pobeda nad Tatarima, Anastas Jovanović

Prve godine svoje vladavine, Milutin preduzima pohod protiv Vizantije u kome osvaja Gornji i Donji Polog, Ovče Polje, Zletovo i Pijanec. Vizantijski car Mihailo VIII preduzima pripreme za pohod na Srbiju. Na to su ga požurivale i vizantijske aristokratske porodice prebegle pred Srbima u Carigrad. Međutim, car je umro pre završetka priprema. Novi car, Andronik II Paleolog uputio je u rano proleće 1283. godine vojsku na Srbiju. Međutim, nije lično uzeo učešća u napadu. Vojsku su uglavnom činili najamnički tatarski odredi. Prema Danilu, veći odred Tatara stradao je na Drimu nakon čega je pohod završen. U jesen iste godine Milutin je poharao strumsku i sersku oblast i dosegao je granice Svete Gore i obalu Egejskog mora do Hristopolja. U ratu su učestvovali i odredi Dragutina. Milutin zaposeda Poreč, Kičevo i Debar. Milutin je u ratu 1282—4. godine značajno proširio Srpsku kraljevinu ka jugu.

Početkom poslednje decenije 13. veka Milutinova i Dragutinova vojska zajednički zaposedaju Kučevo i Braničevo kojima su do tada upravljali polunezavisni kumanski vladari Drman i Kudelin. Braničevo se po prvi put našlo u sastavu srpske države. Priključeno je Sremskoj kraljevini. Osvajanje Braničeva izazvalo je reakciju vidinskog kneza Šišmana, vazala mongolskog kana Nogaja. Šišmanove snage doprle su do Peći. U kontranapadu, Milutin je zauzeo Šišmanovu prestonicu i primorao ga da se oženi ćerkom svog vlastelina Dragoša. Šišmanov sin oženjen je Milutinovom ćerkom Anom. Mongolski kan Nogaj pripremao se za napad na Srbiju. Milutin je napad predupredio molbom za mir i slanjem taoca među kojima je bio i njegov sin Stefan. Srpski kralj je 1296. godine zauzeo Drač i time izazvao novu ekspediciju Vizantinaca. Grčku vojsku predvodio je poznati vojskovođa Mihailo Glavas. Glavasev napad završen je potpunim neuspehom nakon čega je sam vojskovođa predložio caru sklapanje mira. Teodor Metohit opisuje pregovore sa srpskim kraljem i sklapanje mira. Andronik je kralju najpre ponudio svoju sestru Evdokiju za ženu. Međutim, ona nije želela ni čuti za već tri (ili četiri) puta ženjenog srpskog kralja. Stoga je vizantijski car Milutinu ukazao na svoju ćerku, petogodišnju Simonidu. Venčanje je obavio ohridski arhiepiskop Makarije. Izmirenje sa Vizantijom, krunisano brakom sa Simonidom, predstavlja veliki uspeh u Milutinovoj politici. Time je postigao legalizaciju osvojenih teritorija u Makedoniji koje su Srbiji priključene kao miraz. U jednoj svojoj povelji, Milutin sam piše kako je "mačem uzeo skopsku, ovčepoljsku, pološku i debarsku i druge zemlje i potom postao zet samodržavnog grčkog cara Andronika. Savez sa Vizantijom imao je značajnu opoziciju u Srbiji. Pre svega, protiv saveza su bili kraljeva majka Jelena i kraljev brat Dragutin. Vizantinci su od Milutina tražili da njegova majka Jelena prisustvuje ženidbi. Međutim, kralj se pravdao njenom starošću i dužinom puta. Dragutinov stav može se izvesti iz događaja koji su usledili i beleške vizantijskog pisca Georgija Pahimera koji kaže da je Andronik svome zetu pružio savezničku pomoć zbog koje je Dragutin morao da odustane od planiranog napada.

Uzroci rata između Milutina i Dragutina (1301—1311) slabo su poznati. Dubrovnik je 1301. godine uz pomoć Mletačke republike napao Kotor. Kotor je izdržao opsadu, a kao odmazdu, Milutin (koji je pripadao koaliciji Đenove, Vizantije i Kotora) napada Dubrovnik, preseca mu sve veze sa kopnom. Dubrovački knez se sklanja na Mljet i avgusta 1301. godine zaključen je mir po kome je utvrđeno pređašnje stanje uz ratnu odštetu Dubrovnika od 4000 perpera. Poveljom Milutin potvrđuje prava dubrovačkih trgovaca u Srbiji. U povelji se pominje i Rudnik što znači da je ovaj grad već bio u Milutinovim rukama (septembra 1301). Rat u Bosni povezan je sa građanskim ratom u Srbiji. Pavle Bribirski je, koristeći se sukobima u Srbiji, prodro duboko u zemlju, sve do Onogošta. Još od 1299. godine on je osvojio veliki deo Bosne i poneo titulu „gospodara Bosne” postavljajući na mesto bana svog brata Mladena I. Mladen 1302. godine ratuje sa banom Stefanom II Kotromanićem oko Bosne. Već 1304. godine u jednoj povelji nosi titulu gospodara Humske zemlje. Međutim, nema tragova o stvarnoj vlasti Mladena Bribirskog u Humu. Umesto njega pojavljuje se knez Konstantin iz porodice Nelipčića koji vlada prostorima donjeg toga Neretve, Stona i Nevesinja. Pavle vodi rat sa Milutinom. Srpski kralj zarobio je njegovog sina, Mladena II. Oko 1306. godine Pavle i Milutin su sklopili mir. Pavle se povukao iz Humske zemlje, a Milutin je oslobodio Mladena.

Srbija krajem 13. i početkom 14- veka

Karlo Valoa, brat francuskog kralja Filipa IV, oženio se unukom latinskog cara Balduina II i time u miraz dobio titulu latinskog kralja. Počeo je da sprema rat protiv Vizantije za obnovu Latinskog carstva. Protiv Vizantije je bio i Filip Tarentski, gospodar balkanskih anžujskih teritorija koji 1305. godine zauzima Drač. Milutin je preko skadarskog episkopa ugovorio sastanak sa Filipom 1305. godine. Istovremeno je srpski kralj poslao izaslanike u Pariz da sa Karlom Valoa ugovore savez protiv Vizantije. Francuska vlada poslala je dominikanskog kaluđera da ispita stanje u srpskoj državi. Iako su simpatije anonimnog kaluđera bile na strani Dragutina (koji je bio u rodu sa Anžujcima), Karlo Valoa se izgleda nije mnogo obazirao na ovaj izveštaj već je 1308. godine sa Milutinovim izaslanicima sklopio savez garantujući mu teritorije koje je osvojio od Vizantije. Milutin je obećao da će preći u rimokatoličku religiju i da će svoju ćerku Caricu (Zoricu) udati za Karlovog sina. Papa Kliment V verovao je Milutinu i na više strana je pisao da sveštenici privedu u delo Milutinov prelazak u rimokatoličku veru. Verujući novim saveznicima, Milutin je 1308. godine napao Vizantijsko carstvo povevši vojsku na Solun. Deo katalinskih najamnika pod Melikom prešao je na njegovu stranu (1000 konjanika i 500 pešaka). Solun se odbranio od napada, a Melik je ustao protiv Milutina. Milutin ga je savladao i pogubio. Dolazi do promene na zapadu. Papa Kliment je 1309. godine otišao u Avinjon, a Karlo Valoa se umešao u sukobe oko krune Svetog rimskog carstva, a nakon neuspešnog pokušaja da se domogne nemačke krune i u sukobe u Francuskoj. Papa je 1309. godine prokleo Mletačku republiku koja je na svoju stranu pridobila Milutina. Savez Milutina i zapada se raspao. Mlečani nagovaraju Milutina da ratuje protiv Anžujaca na Balkanu. Nazivaju ga kraljem Albanije koja prvi put ulazi u titulaturu srpskih vladara. Milutin se vratio Androniku i pomogao mu da porazi najamnički odred Hsalila u Galipolju. Za uzvrat, Andronik je Hilandaru poklonio jedno selo. Rat Milutina i Hsalila prvi je istorijski sukob Turaka i Srba na Balkanskom poluostrvu. Međutim, nije bio jedini. Milutin je 1313. godine poslao jak odred srpske vojske u Malu Aziju pod vođstvom velikog vojvode Novaka Grebostreka, koji nije bio pod grčkom komandom već je ratovao kao vizantijski saveznik samostalno.

Milutinovi pregovori sa zapadom se, dakle, nisu odrazili na odnose sa Andronikom. Vizantija je u tom trenutku ratovala sa Osmanlijama dovodeći u Malu Aziju ratnike najamničke Katalinske kompanije koji su se ubrzo okrenuli protiv svojih poslodavaca i počeli sa pljačkanjem Grka. Na meti se našla i Sveta Gora, pa i Hilandar. Milutin je vodio računa o Hilandaru. Podigao je novu crkvu na mestu stare Nemanjine, podigao je bedeme oko Hilandara i dva pirga od kojih je jedan branio crkvu od napada gusara sa mora. Stradanja Hilandara tokom trogodišnjih katalinskih napada (1307—1310) zabeležio je tadašnji upravnik manastira, kasniji arhiepiskop Danilo. Katalinci se povlače na zapad, preko Tesalije i Epira stižu do Atinskog vojvodstva gde, nakon kratkotrajne službe vojvodi, okreću se protiv njega i nanose mu poraz kod Kefisa (1311) nakon čega preuzimaju vlast nad vojvodstvom. Time je opasnost po Srbiju privremeno otklonjena. Još u Tesaliji se od Katalinaca odvojio najamnički odred Turkopola koje je, pod zapovedništvom Melika, Milutin unajmio u svoju službu.

Kada je Milutin 1310. godine poslao Androniku pomoć (za borbu protiv Hsalila) Dragutin ga je napao. Vlastela je prešla na stranu Dragutina, a Milutina je iz teškog položaja spaslo sveštenstvo koje je zaziralo od Dragutinovih veza sa zapadom. Vođa sveštenstva tada je bio biograf Danilo, tada banjski episkop. Njemu je Milutin poverio novac na čuvanje. Njime je Danilo regrutovao najamničke odrede Turaka, Tatara i Oseta. Sveštenstvo se plašilo od eskalacije sukoba te je podsticalo mir. Hilandarski iguman Nikodim je u ime oba kralja otišao u Carigrad radi saveta. Car i patrijarh predložili su sklapanje mira koje je obavljeno na državnom saboru. Mir je simbolisan izgradnjom manastira Banjska i izdavanjem čuvene Svetostefanske hrisovulje, donete između 1313. i 1316. godine. Građanski rat nije doveo do teritorijalnih promena.

Najviše razloga za zabrinutost nakon završetka rata imao je najstariji Milutinov sin Stefan. On je tokom rata bio očev miljenik, a povratak na odredbe Deževskog sabora nije mu odgovarao. Stefan je 1306. godine postavljen na čelo Zete i primorskih oblasti noseći titulu kralja. U tom trenutku imao je preko 30 godina i u Zeti je bio čvrsto ukorenjen. Živeo je sa porodicom, ženom i dva sina: Dušan i Dušic. Pored toga, on je rođen u nezakonitom Milutinovom braku sa Anom Terter što je dodatno poljuljalo njegov položaj. Oko prestola se borila i Simonidina majka Irina, želeći da ga obezbedi za svog sina Dimitrija koji je na kraju odbio da živi u Srbiji. Vlastela je Stefana nagovorila da podigne pobunu protiv oca preteći da će mu u suprotnom otkazati poslušnost. Milutin je vojskom zauzeo Zetu; Stefan se povukao preko Bojane. Stupio je u pregovore sa ocem. Sastali su se kod Skoplja gde je bila Stefanova rezidencija. Milutin je naredio da mu okuju sina. Stefan je odveden u Skoplje gde je delimično oslepljen. Poslat je na dvor u Carigrad gde je kod cara Andronika proveo sedam godina. U Srbiju se vratio neposredno pred očevu smrt. Milutin je, uz nagovor crkve, sinu na upravu dao župu Budimlje. Iste (1314) godine dolazi do krize u odnosima Milutina i Dragutina. Kraljica Jelena je umrla 8. februara 1314. godine, a Dragutin nije lično došao na sahranu već je tamo uputio poslanstvo. Tek kasnije je došao na majčin grob i sastao se sa bratom na Paunima na Kosovu.

Manastirska crkva kralja Milutina u Hilandaru

Kratkotrajan period mira prekinut je Dragutinovom smrću u proleće 1316. godine. Pred smrt se kralj Dragutin zamonašio i poneo ime Teoktist. Pre toga je na saboru predao vlast svome sinu Vladislavu. U jednom trenutku, ubrzo nakon Dragutinove smrti, Milutin je zatvorio Vladislava i preuzeo njegovu oblast. Dragutinove zemlje su od tada pa sve do kraja 14. veka postale jabuka razdora u odnosima između Srbije i Ugarske. Između 1316. i 1318. godine Milutin vodi rat sa Dubrovnikom. Primirje je zaključeno 1317. godine, a Milutin je pristao na plaćanje danka od preko 4000 perpera. Tek što se okončao ovaj rat, izbio je rat sa Mladenom II Bribirskim (juna 1318. godine). Tok rata nije poznat. Juna sledeće godine papa je uputio pisma nekolicini albanskih velikaša da zbace vlast šizmatičkog raškog kralja. Na ovakvu odluku pape uticala je Milutinova ofanzivna politika protiv Filipa Tarenskog nakon završetka građanskog rata sa Dragutinom. Protiv Milutina je formirana koalicija. Najjači Milutinov protivnik bio je Karlo Robert, ugarski kralj, koji na jesen 1319. godine prelazi Savu i zauzima Mačvu prodirući dolinom Kolubare. Ugarska vojska dospela je severno od današnjeg Valjeva. Jezgro Dragutinove države došlo je pod ugarsku vlast. Ubrzo posle povlačenja Ugara Milutin je povratio teritorije te je Karlo Robert u zimskim mesecima, početkom 1320. godine, ponovo pokrenuo pohod i zauzeo Mačvu i ostale gradove Dragutinove države. Milutin se nije mogao koristiti svojom najamničkom vojskom Kumana jer ih je Andronik II baš tada zatražio da mu se vrate. Prvi period građanskog rata u Vizantiji između Andronika i njegovog unuka protekao je bez mešanja Milutina. Kada je 1322. godine ponovo izbio rat, Milutin je već bio mrtav.

Stefan Dečanski

Glavni članak: Stefan Dečanski

Krunisanje Stefana Dečanskog

Na nagovor humskog episkopa Danila, Milutin je dozvolio svome sinu Stefanu da se 1321. godine vrati iz Vizantije. Dodelio mu je na upravu oblast Budimlje. Milutin svoga starijeg sina Konstantina, koji je nekada bio humski namesnik, nije smatrao naročito vrednim jer ga je za naslednika proglasio tek nakon progonstva Stefana. Konstantin je zajedno sa Simonidom i Milutinom naslikan u Gračanici. Bio je namesnik Zete nakon Stefanovog progonstva. U Skadru je proglašen za kralja. Kovao je svoj novac. Čim je saznao za smrt oca, Stefan je objavio da mu je Sveti Nikola vratio vid. Spremao se da preuzme vlast. Ponudio je Konstantinu da podele vlast, ali ovaj nije pristao. Njegovo slovensko poreklo, čudesno isceljenje i mučeništvo pridobilo je većinu naroda. Crkva je napustila Konstantina. Arhiepiskop Nikodim krunisao je na Bogojavljenje Stefana za kralja, a Dušana za mladog kralja. Konstantin je u borbi savladan i zarobljen. Pseudobrokar piše da je svirepo ubijen. Piše da je Stefan klinovima probijao mišice Konstantina i rasekao ga na pola, a njegovu lobanju iskoristio kao pehar kao što je u 9. veku učinio bugarski vladar Krum sa lobanjom vizantijskog cara.

Dragutinov sin Vladislav oslobodio se zarobljeništva i uspostavio svoju vlast u očevim zemljama. Nosio je kraljevsku titulu i imao je dvor sa vlastitim dostojanstvenicima. Nije poznato da li je očevu državu obnovio u punom obimu. Bosanski ban se već 1323. godine naziva gospodarem Usore i Soli, a nejasan je položaj Rudnika. Spor je izbio oko Rudnika. U jesen 1323. godine trgovci u Rudniku davali su poklone kralju Vladislavu, a pred kraj te godine trg je došao u ruke Stefana. Vladislavljeve pristalice i trgovac Menče Menčetić zatvorili su se u rudničku tvrđavu Ostrovicu. Kralj je pozatvarao dubrovačke trgovce zbog pružanja podrške Menčetiću. Sporazum sa Dubrovnikom sklopljen je juna 1324. godine. Dve godine kasnije je kralj ponovo Dubrovčanima izdao povelju sa uobičajenim povlasticama.

Nakon Milutinove smrti lokalna vlastela u zaleđu se osilila, a kraljeva vlast je bila slaba. U tom pogledu su se najviše istakli Branivojevići učvrstivši se na Stonu i Pelješcu. Oni su svoju vlast širili ka unutrašnjosti (u Popovu) i ka Neretvi i preko nje. U vreme Milutina, Branivojevići su se borili protiv Mladena II, a kasnije i protiv bosanskog bana Stefana II Kotromanića. Padom Mladena gasi se moć Bribiraca, a bosanski ban Stefan II Kotromanić postaje najmoćniji srpski sused na zapadu. Od 1324. godine vlada i Usorom i Soli. Dušan, Stefanov sin, stao je na stranu Dubrovnika i bosanskog bana i izdejstvovao je da se oslobodi žena Brajka Branivojevića koja je bila kći jednog od srpskih velmoža (Vojina, oca Miloša, Altomana i Vojislava Vojinovića). Mihailo Branivojević je poginuo u ratu dok je Brajko dopao zarobljeništva. Branoje je pobegao na Stefanov dvor gde je kasnije pogubljen. Time se zatrla porodica Branivojevića. Nakon toga je bosanski ban zauzeo dolinu Neretve i Krajinu dok su Dubrovčani pretili da zauzmu Ston. Pregovori oko prodaje Stona Dubrovčanima nisu tekli dobro te je 1327. godine zabranjen izvoz robe u Srbiju. Avgusta iste godine izbio je rat koji je trajao skoro godinu dana. O njegovom toku je malo poznato. Mir je zaključen na leto 1328. godine. Pelješac je pripao srpskom kralju. Kralj, međutim, nije vratio teritorije koje je preuzeo bosanski ban. Prvi vojnički pohod Dušana bio je sukob sa bosanskim banom Stefanom 1329. godine. Studenički iguman Nikola piše da je Dečanski poslao svoga sina na bezbožne i pogane babune koji su provalili u Rašku, u Dabarsku oblast. Dušan im je naneo poraz i stekao je veliki plen. Sam Stefan jedva se spasao tako što mu je vlastelin Vuk Hrvatinić ponudio svoga konja.

Stefan se 1324. godine oženio dvanaestogodišnjom Marijom Paleolog, unukom Teodora Metohita. Njen otac bio je vizantijski namesnik Soluna. Nameravao je da se osamostali u Makedoniji. Uspeo je da nagovori Stefana da pošalje odred vojske koji je pljačkao u Serskoj i Strumičkoj oblasti. Andronik je ponudio Jovanu titulu kesara. Ovaj je pristao, ali je umro u Skoplju na zetovom dvoru. Teodor Metohit je nagovorio cara da pošalje poslanstvo Dečanskom. U njemu se nalazio i hroničar Nićifor Grigora.

Bitka kod Velbužda, Visoki Dečani

Mihailo Šišman je na vlast došao 1324. godine. Izgleda da je u ratu Dečanskog i Vladislava pružao podršku Vladislavu što je nateralo srpskog kralja da mu pošalje izaslanike. Šišman se 1325. godine oterao svoju prvu ženu, Anu Nedu, ćerku kralja Milutina, i oženio se Andronikovom sestrom. Međutim, jedno vreme je bio i u ratu sa Andronikom Mlađim. Sa Srbima se sukobio zbog njihovog širenja u Vardarskoj dolini. Razlog za rat sa Vizantijom bilo je srpsko posedovanje Proseka koga im je predao vizantijski namesnik Mihailo Asen, inače Bugarin. Andronik je 1330. godine unajmio tatarske i druge najamnike, a sklopio je i savez sa vlaškim knezom Jovanom Besarabom protiv Srba. Srbi su takođe nabavljali najamnike. Grigora pominje 1000 Kelta, a Kantakuzin 300 Alamana. Maja 1330. godine Stefan je zabranio Mlečanima da preko njegove zemlje trguju sa Bugarskom. Stefanovo poslanstvo na bugarskom dvoru nije postiglo uspehe.

Bugari su napali Srbiju sa juga, u pravcu Strume i Bregalnice. Namera im je bila da se spoje sa vizantijskom vojskom. Srbi su se grupisali na ušću Toplice u Moravu (Dobričko polje). Mihailo je prešao srpsku granicu kod Zemlena kod Strume. U susretu Bugarima, Dečanski se zaustavio u crkvi Svetog Đorđa u Nagoričinu gde je sačekao deo vojske. Ostatak je sačekao na reci Kamenči odakle je ponovo pokušao da pregovara sa Bugarima, opet neuspešno. Tu je primio vest da disciplina u bugarskoj vojsci nije najbolja. Poslednji srpski odredi stigli su kod Velbužda na jutro 28. juna. U podne je Dečanski napao Bugare. Na obe strane bilo je oko 15.000 vojnika. Naročito su se istakli strelci mladog kralja Dušana. Sam Mihailo je pokušao da se spase begom. Pao je sa konja nakon čega su ga srpski progonitelji ubili (Kantakuzin). Dečanski ga je sahranio u Nagoričinu, u crkvi Svetog Đorđa. Srbi su nastavili da gone bugarsku vojsku. Ostatke bugarske vojske spasao je Mihailov brat Belaur.

Uplašeni bugarski boljari molili su Dečanskog za mir. Stefan je pristao na mir, povoljan po Bugare. Svoju sestru Anu vratio je na bugarski presto postavivši na njega njenog maloletnog sina Jovana Stefana. Novu caricu je u Trnovo otpratio odred srpske vojske. Grčka vojska se koristila porazom Bugara i opljačkala je teritorije svog dojučerašnjeg saveznika. Pred Srbima se povukla. Dečanski je osvojio Štip, Veles, Prosek, Črešće, Dobrun.

O sukobu između Stefana Dečanskog i Dušana imamo dve protivrečne verzije. U prikazu Danilovog učenika sva krivica bačena je na Dečanskog koji je sa vojskom napao svoga sina. Nićifor Grigora koji je sam posetio Srbiju i poznavao srpskog kralja najvažniju ulogu daje vlasteli. Dušanovo strahovanje od Stefanove dece iz drugog braka podstakla je vlastela koja mu je obećala podršku u ustanku protiv svoga oca. Koliko je dugo trajao sukob nije poznato. Dečanski se januara 1331. godine nalazio u sinovljevoj oblasti, oko Skadra. Dubrovčani su poslali tri poslanika da posreduju između oca i sina. Prema kazivanjima kraljevog životopisca, Dečanski je pre tih pregovora razorio Dušanov dvor u blizini Skadra . Dušan se sa velikim oprezom susreo sa ocem nakon čega je utvrđen mir. Dečanski se vratio u svoju oblast dok je Dušan otišao u Trebinje. Mir je trajao samo tri meseca. Povod za nov rat bio je poziv Dušanu da izađe pred oca. Dušan se plašio da sam pođe ocu već je pozvao i svoju vlastelu. Vlastela se usprotivila. Dušan je popustio pred njihovim navaljivanjem i napao sa vojskom svoga oca. Stefan je opkoljen u svom dvoru u Nerodimlji, najverovatnije 21. avgusta 1331. godine. Pobegao je u Petrič dok je Dušan osvojio dvor i riznicu. Dušan je oca opkolio i u Petriču i primorao ga na predaju. Dečanski je sa decom iz drugog braka i ženom zatvoren u zvečansku tvrđavu gde je, posle nešto više od dva meseca, izgubio život pod nejasnim okolnostima (11. novembar 1331). Krunisanje Dušana za kralja obavljeno je 8. septembra u Svrčinu.

Stefan Dušan

Glavni članak: Stefan Dušan

Krunisanje Stefana Dušana

Kako bi sve raspoložive snage mogao iskoristiti u ratu sa Vizantijom, Dušan je odmah na početku svoje vladavine sklopio mir sa novim bugarskim carem. U Bugarskoj je, kao i u Srbiji, 1331. godine došlo do promene na prestolu. Boljari su doveli na presto Jovana Aleksandra koji sa Dušanom sklapa mir. Dušan se oženio Jovanovom sestrom Jelenom. Na proleće 1332. godine izbila je pobuna u Zeti na istom mestu gde je Dušan godinu dana ranije podigao pobunu protiv svoga oca. Zetske velikaše, nezadovoljne nagradama koje im je Dušan dodelio, predvodili su Dimitrije Suma i Bogoje čija se vlast proširila i na severne delove Albanije. Dušan se izgleda sporazumeo sa pobunjenicima uz posredovanje Dubrovčana.

Na zapadu svoje države Dušan je nasledio neke probleme iz doba vladavine svoga oca. Dubrovčani su pretendovali na Ston i Pelješac još od završetka rata sa Branivojevićima. U skladu sa mirovnim sporazumom iz 1328. godine nisu ih osvojili. Ban Stefan II Kotromanić je zauzimao sve veće teritorije na obali što ga je dovelo u sukob sa Mletačkom republikom (1331). Bosanski ban bio je stvarni gospodar Huma, ali je Ston priznavao vrhovnu vlast srpskog kralja. Dubrovčani su se obratili obojici. Glavni Dušanov poverenik bio je Nikola Buća, ali su u pregovorima učestvovali i Vojinovići. Dušan se odrekao teritorije na krajnjem zapadu svoje države koju je teško mogao i braniti. Povelju o prodaji Stona izdao je januara 1333. godine u Pologu. Dubrovčani su pored isplate dohotka (8000 perpera i 500 perpera godišnje) morali prihvatiti određene obaveze koje se tiču zaštite pravoslavaca na njihovoj teritoriji. Do tada se Dubrovnik trudio da suzbije pravoslavlje verskom propagandom i agrarnom reformom kojom je srpskom plemstvu oduzimano zemljište. Stonski dohodak srpski vladar primao je do 1350. godine kada ga je ustupio manastiru Svetih Arhangela u Jerusalimu.

Nakon sklapanja mira sa Dubrovnikom, Bosnom i Bugarskom, Dušanu su ostale otvorene ruke za napad na Vizantiju. Opis ovog Dušanovog pohoda zabeležio je jedino hroničar Nićifor Grigora. U prvoj godini rata Dušan zauzima Strumicu. U toku priprema za veći pohod u Srbiju je prebegao vizantijski velikaš Sigrijan koji je nakon završetka građanskog rata pao u nemilost novog cara. Sposobni vojskovođa zauzeo je Kostur, a srpska vojska je gotovo primorala Solun na predaju. Sam car Andronik morao je braniti grad. Lerinski zapovednik Sfragnec Paleolog ubio je na prevaru Sigrijana u zasedi pretvarajući se da mu je prijatelj. Njegovi grčki vojnici počeli su prebegavati na strani Andronika što je jedan od razloga sklapanja mira. Dušan je oplakao i sahranio Sigrijana.

Završetak rata sa Vizantijom omogućio je Dušanu da pokrene vojsku na sever gde je Karlo Robert prodro 1335. godine. Ugarska vojska se u panici povlači pred Dušanom, a njen veliki deo stradao je u Savi. Dušan je zauzeo Mačvu, a Milten Draživojević (dotadašnji saveznik bosanskog bana) prelazi na stranu srpskog kralja. Između 1338. i 1339. godine Dušan ponovo vodi rat sa Karlom Robertom. Srpska vojska prelazi Savu i ratuje u Sremu. Karlov naslednik Lajoš ratuje nekoliko godina protiv Srba. Međutim, tada je srpska pažnja (oko 1342. godine) usmerena na rat sa Vizantijom.

Godine 1336. dolazi do pogoršavanja odnosa između Dušana i Jelene. Oni nisu imali dece te je Dušan nameravao da se razvede. Pregovarao je sa austrijskim vojvodom Otonom da se za Dušana uda njegova sinovica, ćerka svetorimskog kralja Fridriha Lepog. Poslanici na čelu sa vitezom Palmanom pregovarali su sa Dušanom u Kotoru. Mlada Jelisaveta zgrozila se ovom idejom. Razbolela se i umrla. Jelena je, kada je saznala za ove planove, požurila da rodi sina. Tako je krajem 1336. ili početkom 1337. godine rođen Uroš.

Andronik je 1336. godine ostvario značajan uspeh u pravcu obnove moći Paleologa zauzimajući Tesaliju. Sa Dušanom se 1336. godine sastao na Strumici. Dušan je tada upoznao Jovana Kantakuzina. Mirni odnosi sa Vizantijom trajali su do Andronikove smrti 1341. godine mada se naznake predstojećeg sukoba javljaju već 1340. godine. Vojvoda Hrelja je 1340. godine izneverio Dušana i prišao Grcima. Predao im je tri grada (sa Strumicom) i dobio titulu kesara. Hrelja se 1341. godine ponovo vratio Dušanu i za uzvrat mu je predao grad Melnik koga je zauzeo od Kantakuzinovih ljudi. Sledeće godine se zamonašio kao monah Hariton u Rilskom manastiru. Umro je iste godine. Dušan je preuzeo njegovu oblast na krajnjem istoku države.

Ženidba Dušanova

Andronik je umro od bolesti koju je zaradio u ratovanju po Epiru 1341. godine. Za regenta maloletnog cara Jovana postavljen je Kantakuzin. On je, međutim, nameravao da samostalno zavlada te je na visoke položaje uzdizao svoje rođake. Protiv njega je ustala Italijanka, carica-majka Ana Dalasina i megaduks Aleksije Apokavk. Protiv Vizantije je tada bio Dušan (zbog Hreljinog odmetništva) i bugarski car Jovan Aleksandar (tražeći da mu se izda protivnik Šišman koji se sklonio u Carigrad). Kantakuzin se povlači u Dimotiku i kruniše za cara. Sa svoja dva sina, Matijom i Manojlom, pokušao je da zauzme Solun. Nakon neuspešnog napada na Solun otišao je u Prosek gde se predao zapovedniku grada. Odatle je upućen u Veles kojim je vladao njegov poznanik Jovan Oliver. Preko njega se povezao sa Dušanom koji ga poziva u Skoplje. Tamo je Kantakuzin proveo godinu dana u pregovorima. Dušan je tražio sve gradove zapadno od Kavale. Savez sa Kantakuzinom podržavala je kraljica Jelena. Sazvan je i sabor od 24 velikaša sa kojima se Dušan savetovao šta treba činiti. Sklopljen je dogovor po kome je svako trebalo da zadrži ono šta osvoji.

Srpski odredi pod Vratkom i Jovanom Oliverom pridružili su se Kantakuzinu koji napada Ser. Međutim, pili su mnogo vina kome nisu bili vični te je dosta njih stradalo bez borbe od srdobolje (1500 ljudi). Dalasina i Apokavk nude Dušanu iste uslove kao i Kantakuzin ukoliko mu ga preda. Međutim, kralj je ostao veran datoj reči. Juna 1343. godine Dušan osvaja Kroju, glavni grad Srednje Albanije (kojoj je izdao jednu povelju na grčkom jeziku sačuvanu u latinskom prevodu Alfonsa Aragonskog iz 15. veka. To je jedina sačuvana gradska povelja cara Dušana). Grčkim gradovima potvrdio je ranije povlastice. Srpski vojnici pod Kantakuzinom otkazivali su poslušnost što dovodi do razlaza. Kantakuzin zauzima Ber za koga je i Dušan bio zainteresovan. Nije se odazvao kraljevom pozivu da dođe u Skoplje. Dušan stupa u pregovore sa regularnom vizantijskom vladom. Dogovorena je veridba između Uroša i sestre Jovana Paleologa.

Mletačka flota, podsticana od pape, uništila je 1343. godine tursku flotu kod Halkidikija. Turci pod vođstvom Omara bili su odsečeni od svoje baze. Pridružili su se Kantakuzinu. Dušan je protiv njih poslao 3000 ljudi pod Preljubom. Kod Stefanijane Turci su na prevaru porazili Preljuba. Čekali su da srpski vojnici siđu sa konja i naterali su ih da se u teškom oklopu popnu na brdo odakle su sleteli i dočepali se srpskih konja, pobili nešto ljudi i otišli u Trakiju gde se Kantakuzin nalazio.

U ratu Dušana i Kantakuzina značajno je delovanje vojvode Momčila. On je bio jedan od tada dosta čestih avanturista koji je vladao u oblasti Rodopa i u južnoj Makedoniji. Ostavio je 1344. godine Dušana i prišao Kantakuzinu. Raspolagao je ozbiljnim snagama od 5000 pešaka i 300 konjanika. Kantakuzin ga je proglasio sevastokratorom. Ana Dalasina, nastojeći da ga privuče na svoju stranu, dala mu je titulu despota. On je tada ostavio Kantakuzina i napao njegove turske saveznike, ali je poražen i primoran da beži u primorski Periteorion. Stradao je od turskih strela jer ga grčki zapovednici nisu pustili da uđe u grad.

Dušan je do jeseni 1345. godine zauzeo Berat, Valonu, Kaninu, Kostur, Hrizopolj, Dramu i Ber. Solun, za kojim je žudeo čitavog života, nije mogao da osvoji. Dušan početkom 1345. godine opseda Ser. Septembra iste godine grad je pao u srpske ruke. Istu sudbinu doživeli su svi vizantijski gradovi istočno od Hristopolja. Halkidiki sa Svetom Gorom takođe su osvojeni. Krajem 1345. godine Dušan se u Seru proglasio za cara. Usledilo je i krunisanje, na Uskrs 16. aprila 1346. godine.

Crkva

Glavni članak: Srpska arhiepiskopija

Ilovački prepis Nomokanona (1262)

Osnivanje Srpske arhiepiskopije

U prve dve godine postojanja Srpskog kraljevstva, srpska crkva bila je potčinjena crkvenim poglavarima drugih država. Pravoslavne episkopije bile su potčinjene Ohridskoj arhiepiskopiji uspostavljenoj 1018. godine od strane vizantijskog cara Vasilija. Na prostorima srpske države delovala je Raška, Prizrenska i Lipljanska episkopija. Kao poglavaru srpske crkve, ohridskom arhiepiskopu Dimitriju Homatijanu se pismom obratio Stefan Prvovenčani, veliki župan πάσης Σερβίας καὶ Διοκλείας, oko nekih bračnih pitanja. Rimokatoličke biskupije bile su pod jurisdikcijom Dubrovačke i Barske nadbiskupije, sem Kotorske biskupije koja je bila potčinjena nadbiskupiji u Bariju. Sava je 1219. godine u Nikeji izdejstvovao autokefalnost srpske crkve. Nikejski car i patrijarh bili su prirodni saveznici Srba u okolnostima koje su usledile nakon pada Carigrada. Arhiepiskop Sava je osnovao nove episkopije (dve u primorju — humska i zetska; šest u unutrašnjosti — žička, hvostanska, budimljanska, dabarska, moravička, toplička), a jurisdikcija arhiepiskopije protezala se na čitavoj teritoriji Srpske kraljevine. Ohridski arhiepiskop Dimitrije Homatijan oštro osudio je nastanak arhiepiskopije.

Manastir Žiča danas

Za vreme Stefana Nemanje u Srbiji su postojale tri episkopije potčinjene Ohridskoj arhiepiskopiji: Raška, Prizrenska i Lipljanska. Sava je osnovao sedam novih: Zetsku, Humsku, Dabarsku, Moravičku, Budimljansku, Hvostansku, Topličku. Računajući i Žičku, srpska autokefalna crkva obuhvatala je jedanaest episkopija. Njihova središta bila su u: crkva Svetog Arhanđela Mihaila na Prevlaci u Boki Kotorskoj (Zetska), crkva Svete Bogorodice u Stonu (Humska), crkva Svetog Nikole u Banji kod Prizrena (Dabarska), crkva svetih apostola Petra i Pavla kod Novog Pazara (Raška), crkva Svetog Ahilija u Arilju (Moravička), Bogorodica Hvostanska kod Peći (Hvostanska), crkva Svetog Đorđa (Đurđevi Stupovi) u Budimlju (Budimljanska), crkva Svetog Nikole kod Kuršumlije (Toplička), crkva Svete Bogorodice u Prizrenu, poznatija kao Bogorodica Ljeviška (Prizrenska), crkva Svete Bogorodice u Gračanici (Lipljanska).

Učene monahe Sava je dovodio sa Svete Gore, uglavnom iz Hilandara. Sveštenstvo se školovalo i po domaćim manastirima, pre svega u Studenici. Kada je Sava kao arhiepiskop došao u Studenicu, tamo je zatekao monahe koji su već mogli biti posvećeni za popove, đakone, podđakone, čatce, a oni najsposobniji za protopopove i episkope. Zadatak protopopova bio je da sve bračne parove venčaju pred crkvom. Episkopi, protopopovi i parohijsko sveštenstvo bavili su se misionarskom delatnošću.

Rimokatolička crkva u Srpskom kraljevstvu

Osnivanje srpske autokefalne crkve pomerilo je granicu između katolika i pravoslavaca na zapad. U Primorju, između Bojane i Cetine, živeo je srazmerno veliki broj katolika. Oni se nalaze pod jurisdikcijom Dubrovačke i Barske nadbiskupije. Nekanonska Barska nadbiskupija stvorena je još krajem 11. veka, tokom vladavine Konstantina Bodina. Ukinuta je sredinom 12. veka. Vukan Nemanjić je od pape Inoćentija III izdejstvovao priznavanje Barske nadbiskupije 1199. godine. Srpska država i pravoslavna crkva nisu ometale delatnost katoličkih biskupija. Zabranjivali su joj samo misionarsku delatnost. Delatnost Humske i Zetske episkopije bila je otežana zbog velikog broja katolika na njenoj teritoriji dok je delatnost Dabarske episkopije ometana od strane bosanskih jeretika. Zetska episkopija opstala je u sukobima sa katolicima, dok je Humska imala skromnije uspehe. Kasnije menja sedište, iz Stona ga prebacuje u crkvu Svetih apostola Petra i Pavla kod Bijelog Polja. Istina, Srbija je tada izgubila Hum te nije mogla garantovati bezbednost humskom episkopu.

Dobri odnosi između kralja Uroša i Dubrovnika počeli su da se kvare od 1247. godine. Razlog za to su davnašnji sukobi između Barske i Dubrovačke nadbiskupije. Barska nadbiskupija ostala je jedno vreme bez poglavara što je dubrovački nadbiskup iskoristio da podnese tužbu papi Inoćentiju IV da se barski kaptol, navodno, odmetnuo od njega. Dubrovčani su u Bar poslali posrednika. Barski knez je, istina, bio predusretljiv, ali su ga građani dočekali sa uzvicima: „Šta je papa? Naš gospodin kralj Uroš nam je papa”. Dubrovački kler je ostao uporan, tim pre što je u isto vreme papa izuzeo Bosansku dijecezu iz nadležnosti dubrovačkog nadbiskupa i podredio ju je nadbiskupiji Kaloče. Dubrovačkoj crkvi je smetalo i to što je na mesto barskog nadbiskupa došao energični Đovani Karpini koji je nedavno kao papski legat predvodio misiju koja je trebalo da pokrsti Mongole. Đovani je, kao predstavnik katoličke crkve, boravio među Mongolima, u Karakorumu, nekoliko decenija pre Marka Pola. Papa je 1252. godine odredio komisiju koja je trebalo u roku od šest meseci proveriti stvarno stanje na Balkanu. Dubrovački knez tada nije mogao stupiti na srpsku teritoriju jer mu je kralj Uroš, navodno, zapretio da će mu odrati kožu. Knez je, sa druge strane, proglasio Uroša protivnikom katolika, što nije mogla biti istina jer se Uroš nedavno oženio Jelenom Anžujskom. Jelena je postala zaštitnik katolika u Srpskom kraljevstvu. Uroš je 1252. godine opustošio okolinu Dubrovnika nakon čega se zadovoljio dankom koga mu je grad isplatio. Dubrovnik je na kraju, bez izgleda za uspeh, odustao 1255. godine od spora, zbog velikih troškova.

Zadužbine Nemanjića

Glavni članak: Zadužbine Nemanjića

Visoki Dečani

Sedište srpske arhiepiskopije, manastir Žiča, zadužbina je kralja Stefana Prvovenčanog. Značajnu ulogu u izgradnji Žiče imao je i prvi srpski arhiepiskop, Sava. Glavna manastirska crkva podignuta je u raškom stilu. Žiča je posvećena Vaznesenju Hristovom. Izgradnja Žiče započeta je najverovatnije oko 1206. godine. U Žiči su krunisani prvi srpski kraljevi. Manastir je stradao u napadu Tatara 1291. godine te je središte arhiepiskopije premešteno u Peć. Kralj Stefan Radoslav dodao je pripratu manastiru Studenici. Vladislav je podigao manastir Mileševu. Izgradnja Mileševe završena je najverovatnije do 1220. godine. U izgradnji je moguće učestvovao i Sveti Sava jer je kasnije u njoj sahranjen. Moguće da je Sava ukrasio manastir. Najznačajnija zadužbina kralja Uroša je manastir Sopoćani. Manastir je izgrađen do 1258. godine jer je na fresci prikazana smrt Ane Dandolo, Uroševe majke. Jelena Anžujska izgradila je manastir Gradac kao udeona kneginja, tokom vladavine svog starijeg sina Dragutina. Kasnije je sahranjena u svojoj zadužbini. Stefan Dragutin je podigao manastir Svetog Ahilija u Arilju na ostacima crkve koja je od 1219. godine središte Moravičke episkopije. Živopisanje je završeno do 1296. godine. Dragutinu se pripisuje i podizanje tri fruškogorska manastira: Bešenovo, Velika i Mala Remeta. Milutinova vladavina ostaće upamćena po ktitorskoj delatnosti. Podigao je i obnovio preko 40 crkava i manastira. Manastir Svetog Stefana u Banjskoj odredio je za svoj grob (uz pristanak Dragutina). Posebnu pažnju Milutin je poklanjao episkopskih središtima. Podigao je crkve Bogorodice Ljeviške (sedište prizrenske episkopije), Gračanicu (sedište lipljanske episkopije), Bogorodice Trojeručice (sedište skopske episkopije) i dr. Stefan Dečanski je otpočeo izgradnju Visokih Dečana. Izgradnju je dovršio njegov sin i naslednik, Stefan Dušan (1335).

Od zadužbina srpskih prinčeva najpoznatije su: Đurđevi Stupovi kod Berana (podigao ju je Prvoslav, sin župana Tihomira, pre 1219), manastir Morača (zadužbina Vukanovog sina Stefana, 1252. godina), manastir Davidovica (podigao ju je Vukanov mlađi sin Dimitrije 1281. ili 1282. godine), manastir Tavna kod Bijeljine (zadužbina Dragutinovih sinova Vladislava i Urošice).

Srpski arhiepiskopi

Arhiepiskop	Razdoblje	Napomene	Slika
Sveti Sava	1219—1233	Sin Stefana Nemanje. Prvi srpski arhiepiskop. Osnovao je deset episkopija, napisao Nomokanon, stekao međunarodno priznanje srpske autokefalne crkve. Umro je u bugarskoj prestonici Trnovu 1236. godine.
Arsenije I Sremac	1233—1263	Učenik arhiepiskopa Save. Podigao crkvu Svetih apostola u Rugovskoj klisuri, kasnije poznata kao crkva Vaznesenja Gospodnjeg. Povukao se sa arhiepiskopske stolice zbog paralize.
Sveti Sava II	1263—1271	Sin Stefana Prvovenčanog. Svetovno ime bilo mu je Predislav. Pre 1263. godine bio je humski episkop. Gonio je jeretike. Sahranjen u crkvi Svetih Apostola u Peći.
Danilo I	1271. — 1272.	Vršio funkciju arhiepiskopa samo godinu dana. Smenjen je iz nepoznatih razloga.
Joanikije I	1272—1276	Do 1272. godine bio iguman manastira Studenice. Povukao se u znak protesta zbog Dragutinovog zbacivanja Uroša sa vlasti. Sahranjen je zajedno sa njim u manastiru Sopoćani.
Jevstatije I	1279—1286	Bio je iguman manastira Hilandar i zetski episkop. Sahranjen je najpre u Žiči, ali su njegove mošti nakon razaranja (1291) prenesene u Peć.
Jakov	1286—1292	Tokom njegovog stolovanja Žiča je razorena od strane Bugara te se središte arhiepiskopije premešta u Peć.
Sveti Jevstatije II	1292—1309	Širenjem srpske države pod Milutinom širi se i područje jurisdikcije srpskog arhiepiskopa. U ovom periodu osnovane episkopije Gračanička, Končanska, Limska, Mačvanska, Braničevska, Beogradska i Skopska
Sveti Sava III	1309—1316	Arhiepiskop svih srpskih i pomorskih zemalja. Tokom njegovog pontifikata otpočela izgradnja manastira Banjska.
Nikodim I Pećki	1316—1321	Pre dolaska na arhiepiskopsku stolicu bio iguman manastira Hilandar. Preveo je Jerusalimski tipik Svetog Save Osvećenog na srpski jezik. Krunisao Stefana Dečanskog za kralja i time odredio stav srpske crkve u građanskom ratu 1321. godine.
Danilo II	1324—1337	Od 1307. do 1310. godine iguman manastira Hilandar. Obavljao je i funkcije banjskog igumana i humskog episkopa. Nagovorio Milutina da dozvoli Dečanskom da se vrati iz Vizantije. Pisac čuvenih „Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih”. Krunisao Dušana za kralja septembra 1331. godine u Svrčinu. Nadgledao izgradnju Visokih Dečana. Podigao manastir posvećen Bogorodici Odigitriji.
Sveti Joanikije II	1337—1346	Ukrasio crkvu u Peći. Obavljao je funkciju logoteta. Postao je 1346. godine prvi srpski patrijarh.

Književnost

Stefan Prvovenčani i Sveti Sava ubrajali su se u najobrazovanije ljude svoga vremena. Književnost Srpskog kraljevstva u srednjem veku nalazila se pod velikim uticajem vizantijske književnosti, posebno njenog centra u Ohridu formirano tokom delovanja učenika Ćirila i Metodija. Najznačajnija središta književnosti u 13. veku bila su: Studenica, Žiča, Mileševa, Hilandar i Peć. Tu je izvršeno normiranje raške ortografije i pismenosti i stvarana su značajna dela glavnih književnih rodova tog perioda — žitija i službe. Tome doprinosi i stvaranje kulta prvih Nemanjića. Začetnikom ovog perioda srpske književnosti smatra se Sava Nemanjić koji je sastavio Karejski, Hilandarski i Studenički tipik. Karejski tipik uređuje pustinjački (isihastički) način monaškog života u Srbiji. Sava ga obogaćuje dodavanjem sopstvenih specifičnosti poput udruživanja monaha u manje zajednice i obaveze procene manastirskog sabora o sposobnosti monaha da se podvrgne pustinjačkom načinu života. Hilandarski tipik, pisan po ugledu na tipik manastira Bogorodice Evergetide u Carigradu (druga polovina 11. veka), uređuje opštežiteljni način monaškog života u srpskim manastirima. U njemu je sadržano i kratko prološko žitije Simeona Mirotočivog. Razvijeno žitije Sava je uneo u Studenički tipik. Žitije Svetog Simeona zauzimalo je tri glave Studeničkog tipika, a kasnije je odvojeno kao posebna celina. Podeljeno je u 11 glava. Sava ističe ovozemaljska dela svoga oca kako bi učvrstio položaj Nemanjine dinastije, posebno Stefana Prvovenčanog, na štetu Vukana i kulta Jovana Vladimira. Žitije Svetog Simeona sastavio je i Stefan Prvovenčani, između 1208. i 1216. godine. Treće žitije piše jeromonah Domentijan tokom vladavine kralja Uroša, do 1264. godine, u pirgu Preobraženja Spasovog, u brdima više Hilandara. Domentijan donosi podatke o shvatanju Srba o legitimitetu vlasti srpskih vladara, poreklu zakona i simfoniji svetovne i crkvene vlasti. Savinoj književnoj delatnosti pripisuje se i Nomokanon, napisan do 1220. godine. Na zborniku vizantijskih zakona radilo je više ličnosti, ali je Sava izvršio izbor zakona i obradio jedan deo. Svaki episkop je, prilikom posvećenja u Žiči, dobio po primerak Nomokanona. Vizantijski Nomokanon nije sačuvan.

Kultu Svetog Simeona pridružio se i kult Svetog Save. Ubrzo po Savinoj smrti i prenošenju njegovih moštiju u Mileševu, jeromonah Domentijan sastavlja Žitije Svetog Save. O životu samog Domentijana nema mnogo podataka, a ono malo što ih je sačuvano potiče iz samog njegovog dela. Domentijan je smatrao da mu, kao običnom jeromonahu, ne priliči da piše o sebi. Rođen je oko 1200. godine, a monaški život započeo je u Žiči, da bi kasnije otišao na Svetu Goru. Kao učenik Svetog Save, pratio ga je na njegovom putovanju na istok. Žitije je pisao po nalogu kralja Uroša. U Bečkom rukopisu stoji 1243. godina kao godina nastanka dela, dok je Lenjingradski rukopis zabeležio 1254. godinu. Domentijan je delo pisao u Karejskoj ćeliji. U delu je izložena Savina ideja o Srbima kao Drugom Izrailju (Izabranom narodu). Žitije Svetog Save od Domentijana najobimnije je delo srpske srednjovekovne književnosti. Domentijan je, pored Žitija Svetog Save, napisao i Žitije Svetog Simeona. Delo je napisao do 1264. godine, takođe po nalogu kralja Uroša. Pisao ga je u pirgu Preobraženja Spasova u brdima više Hilandara, gde je boravio zajedno sa Teodorom Gramatikom (Teodosijem). Delo nije u potpunosti originalno jer je dobar deo žitija preuzet iz žitija koje je sastavio Stefan Prvovenčani. Trećinu je preuzeo iz sopstvenog Žitija Svetom Savi, dok je nekoliko redova pohvale preuzeo iz pohvale ruskom knezu Vladimiru od mitropolita Ilariona.

Još jedan od Savinih biografa je Teodosije Hilandarac. Stvarao je u doba vladavina Milutina i Stefana Dečanskog i radio je na širenju kulta Simeona Mirotočivog i Svetog Save. Žitije Svetog Save pisao je po Domentijanovom šablonu. Njegovo delo ima i istoriografsku vrednost. Pisano je trezvenije i sa manje biblijskih motiva od Domentijanovog žitija. Pored Žitija Svetog Save, najznačajnije Teodosijevo delo je Žitije Svetog Petra Koriškog. Smatra se umetnički najuspešnijim delom srednjovekovne srpske književnosti. Pojedini istoričari književnosti ubrajaju ovo delo u romane, a Teodosija smatraju za prvog srpskog romanopisca

U značajne pisce ove epohe ubraja se i arhiepiskop Danilo II. Danilo je pisac šest žitija (kraljice Jelene, kralja Dragutina, kralja Milutina, arhiepiskopa Arsenija I, Joanikija i Jevstatija I) koja su ušla u sastav „Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih” (Carostavnik). Na stvaranju ovog književnog dela radilo je najmanje četvoro pisaca. Obuhvata biografije srpskih vladara od kralja Radoslava do 1335. godine i srpskih arhiepiskopa od Arsenija do Jefrema. Period od 1335. do 1375. godine opisan je naknadno i ubačen od strane anonimnog Danilovog nastavljača.

Rudarstvo

Položaj Brskova

Rudu su, na prostorima koje je obuhvatalo Srpsko kraljevstvo u srednjem veku, kopali još Rimljani. Srbi su, po doseljavanju na Balkansko poluostrvo, poznavali samo tehniku obrade gvožđa. Srbija je do polovine 13. veka bila agrarna zemlja. U početnim godinama vladavine kralja Uroša dolazi do naseljavanja nemačkih rudara, Sasa, u Srbiju. Razlog kao i tačna godina njihovog doseljavanja je nepoznata. Svakako su se naselili pre 1254. godine kada se pominju u jednoj povelji kralja Uroša izdatoj Dubrovčanima. Postoje dve moguće pretpostavke o razlogu doseljavanja Sasa: prva je da su se doselili pod pritiskom Mongola, a druga da su došli na poziv samog kralja Uroša privučeni obostranim ekonomskim interesima. Najpre su se nastanili u Brskovu na Tari, kod današnjeg Kolašina. Dragutin je tamo, tokom svog kraljevanja, imao dvorac. Sasi su se naselili i na planini Rudnik. Sasi su sa sobom doneli tehniku obrade obojenih metala (srebra, olova, bakra) koja je do tada bila nepoznata Srbima. Sasima je garantovana autonomija koja se ogledala u postojanju izbornog kneza, nezavisnim sudovima i slobodi veroispovesti. Knez je imao prava na svog kapelana, pečat i prepisku sa drugim vladarima. Imao je određene sudske dužnosti. Nezavisne saske sudove činilo je veće od 12 građana (purgara) kojim je predsedavao knez. Znak kneževog sudskog dostojanstva bila je srebrna palica. Prva rimokatolička dijeceza u Srbiji zabeležena je u Brskovu. Ono je imalo i hram posvećen Svetoj Mariji. Brskovo je bilo pod jurisdikcijom Kotorske rimokatoličke episkopije. U Brskovu su kovani srebrni dinari od 1276. godine. Predstavljali su imitaciju mletačkog srebrnog novca. Zbog falsifikovanja novca, Dante Aligijeri je, u svom delu „Božanstvena komedija”, smestio Milutina u deveti krug pakla. Od stranaca su u saskim gradovima najbrojniji bili Dubrovčani. Bilo je i Kotorana i Mlečana.

Srpski kraljevi iz dinastije Nemanjića

Vidi još: Vladari iz dinastije Nemanjića

Dinastija	Vladar	Razdoblje	Napomene	Slika
Nemanjići	Stefan Prvovenčani	1217. ili 1219—1228.	Sin Stefana Nemanje. Do 1217. ili 1219. godine nosio titulu velikog župana. Kraljevsku titulu dobio od pape Honorija. Pred kraj života se zamonašio. Umro je kao monah Simon. Podigao je manastir Žiču.
Nemanjići	Stefan Radoslav	1228—1234.	Najstariji sin Stefana Prvovenčanog. Bio je zet cara Teodora. U spoljnoj politici oslanjao se na Epirsku despotovinu te je njen poraz u bici na Klokotnici označio i kraj Radoslavove vladavine.
Nemanjići	Stefan Vladislav	1234—1243.	Mlađi sin Stefana Prvovenčanog. U spoljnoj politici oslanjao se na svog tasta, bugarskog cara Jovana Asena. Zbačen sa vlasti nakon prodora Mongola. Nastavio je da živi u Srbiji do svoje smrti 1269. godine. Sahranjen u svojoj zadužbini, manastiru Mileševa.
Nemanjići	Stefan Uroš I	1243—1276.	Mlađi sin Stefana Prvovenčanog. Tokom Uroševe vladavine nemački rudari, Sasi, dolaze u Srbiju. Ratova protiv Nikejskog carstva, Ugarske i Dubrovnika. Zbacio ga sin Dragutin nakon bitke na Gatačkom polju. Umro je nekoliko godina kasnije u Humskoj zemlji.
Nemanjići	Stefan Dragutin	1276—1281.	Stariji sin Stefana Uroša. Bio je zet ugarskog kralja Stefana. Nakon nesrećnog pada sa konja, predao presto svome bratu Milutinu na saboru u Deževi i nastavio da vlada severnim oblastima srpske države poznatijim kao Sremska kraljevina.
Nemanjići	Stefan Uroš II Milutin	1282—1321.	Mlađi sin Stefana Uroša. U ratovima sa Vizantijom (1282—1284) značajno proširio srpsku državu ka jugu. Ratovao protiv svog brata Dragutina (1301—1311) i sina Stefana Dečanskog (1314). Ratovao protiv katoličke koalicije na čelu sa ugarskim kraljem Karlom Robertom. Podigao preko 40 crkava i manastira. Tokom njegove vladavine dolazi do vizantizacije srpske države; uvode se soće, sistem pronija i sl.
Nemanjići	Stefan Dečanski	1321—1331.	Sin Milutina Nemanjića. Za vlast se borio sa braćom Konstantinom i Vladislavom. Ratovao protiv Dubrovnika i bosanskog bana Stefana II. Umešao se u građanski rat u Vizantijskom carstvu. Porazio bugarskog cara Mihaila Šišmana u bici kod Velbužda. Podigao je manastir Visoki Dečani.
Nemanjići	Stefan Dušan	1331—1346.	Sin Stefana Dečanskog. Zbacio oca sa vlasti 1331. godine. Ratovao protiv vizantijskog cara Andronika šireći državu ka jugu. Suzbio napad ugarskog kralja Karla Roberta. Umešao se u građanski rat u Vizantiji stajući najpre na stranu Jovana Kantakuzina, a potom na stranu njegovih protivnika. Tokom njegove vladavine Srbija doživela vrhunac teritorijalnog proširenja. Na saboru u Skoplju 1346. godine krunisan za cara Srba i Romeja.

Literatura

• Barišić, Franjo; Ferjančić, Božidar, ur. (1986). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 6. Beograd: Vizantološki institut. 
• Blagojević, Miloš (1983). „Pregled istorijske geografije srednjovekovne Srbije”. Zbornik Istorijskog muzeja Srbije. 20: 45—126. 
• Blagojević, Miloš (1989). Srbija u doba Nemanjića: Od kneževine do carstva 1168—1371. Beograd: Vajat. 
• Blagojević, Miloš (1997). Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama. Beograd: Službeni list SRJ. 
• Blagojević, Miloš (2004). Nemanjići i Lazarevići i srpska srednjovekovna državnost. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Blagojević, Miloš (2006). Posedi manastira Hilandara na Kosovu i Metohiji (XII-XV vek): The Estates of Chilandar Monastery in Kosovo and Metohija (12th-15th centuries). Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Blagojević, Miloš (2011). Srpska državnost u srednjem veku. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Blagojević, Miloš (2011). „Nemanjići i državnost Duklje-Zete-Crne Gore” (PDF). Zbornik Matice srpske za istoriju. 83: 7—24. Arhivirano iz originala (PDF) 13. 06. 2018. g. Pristupljeno 04. 02. 2019. 
• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Božić, Ivan (1950). „O položaju Zete u državi Nemanjića”. Istoriski glasnik. 3 (1—2): 97—122. 
• Bubalo, Đorđe (2009). „Da li su kralj Stefan i Prvovenčani i njegov sin Radoslav bili savladari?”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 46: 201—227. 
• Bubalo, Đorđe (2011). „Titule Vukana Nemanjića i tradicija Dukljanskog kraljevstva”. Đurđevi stupovi i Budimljanska eparhija: Zbornik radova. Berane: Episkopija budimljansko-nikšićka. str. 79—93. 
• Bubalo, Đorđe (2017). „Svakodnevna pismenost u kraljevstvu srpske zemlje i pomorske” (PDF). Letopis Matice srpske. 193 (499): 863—875. 
• Bubalo, Đorđe (2019). „Teritorijalna komponenta kraljevske titule Nemanjića”. Kraljevstvo i arhiepiskopija u srpskim i pomorskim zemljama Nemanjića. Beograd: SANU. str. 245—290. 
• Bubalo, Đorđe (2020). „Još jednom o godini smrti kralja Stefana Prvovenčanog”. Stefan Prvovenčani i njegovo doba. Beograd: Istorijski institut. str. 99—118. 
• Danilović, Dragoljub V. (2014). Žička episkopija u srednjem veku,Filozofski fakultet Beograd - doktorska disertacija. 
• Đ. Đekić, Pravni položaj Sasa u Nemanjićkoj državi u 13. veku, Srpske organske studije sv.1, Beograd (2000). str. 141—154.
• Kovačević, Jovan (1955). „Tradicija o Dukljanskom kraljevstvu kod Nemanjića”. Istoriski časopis. 5: 291—294. 
• Komatina, Ivana (2014). „Ana Dandolo - prva srpska kraljica?” (PDF). Zbornik Matice srpske za istoriju. 89: 7—22. 
• Komatina, Ivana (2016). Crkva i država u srpskim zemljama od XI do XIII veka. Beograd: Istorijski institut. 
• Komatina, Ivana (2018). „Rex Serviae u ugarskoj kraljevskoj tituli od 1202. do 1402. godine”. Niš i Vizantija. 16: 51—66. 
• D. Lazarević, Teritorija kralja Dragutina, Glasnik, Međuopštinski istorijski arhiv Valjeva (1990)
• Maksimović, Ljubomir (1981). „Počeci osvajačke politike”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 437—448. 
• Marjanović-Dušanić, Smilja (1997). Vladarska ideologija Nemanjića: Diplomatička studija. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Marković, Miodrag (2009). Prvo putovanje Svetog Save u Palestinu i njegov značaj za srpsku srednjovekovnu umetnost. Beograd. 
• Bojan Miljković; Sava, Stefan Radoslav i Dimitrije Homatin, Zbornik radova Vizantološkog instituta LII (2015), 259—275
• Mišić, Siniša (2014). Istorijska geografija srpskih zemalja od 6. do polovine 16. veka. Beograd: Magelan Pres. 
• Mišić, Siniša; Radić, Radivoj (2016). Srbija 1217. : nastanak kraljevine. Beograd. 
• Mrgić, Jelena (2002). Donji Kraji: Krajina srednjovekovne Bosne. Beograd: Filozofski fakultet. 
• Mrgić, Jelena (2008). Severna Bosna: 13-16. vek. Beograd: Istorijski institut. 
• McDaniel, Gordon L. (1984). „On Hungarian-Serbian Relations in the Thirteenth Century: John Angelos and Queen Jelena” (PDF). Ungarn-Jahrbuch. 12 (1982—1983): München, 1984: 43—50. 
• Pavlović, Dragoljub, ur. (1970). Stara srpska književnost, I. Novi Sad – Beograd. Arhivirano iz originala 28. 04. 2020. g. Pristupljeno 15. 04. 2020. 
• Perić, Olga; Matijević-Sokol, Mirjana; Katičić, Radoslav (2003). Toma Arhiđakon: Historia Salonitana: Povijest salonitanskih i splitskih prvosvećenika. Split: Književni krug. 
• Orbini, Mauro (1601). Il Regno de gli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni. Pesaro: Apresso Girolamo Concordia. 
• Orbin, Mavro (1968). Kraljevstvo Slovena. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Ostrogorski, Georgije (1970). Vizantija i Sloveni. Beograd: Prosveta. 
• R. Radić — D. Korać, Iz Karakoruma u Bar — Srbija u delu anonimnog geografa XIII veka, Zbornik radova Vizantološkog instituta 37 (1998)
• Stanković, Vlada (2012). „Stefan Nemanjić i njegov brat Sava u spisima Dimitrija Homatina” (PDF). Vizantijski svet na Balkanu. 1. Beograd: Vizantološki institut. str. 111—118. Arhivirano iz originala (PDF) 12. 03. 2021. g. Pristupljeno 31. 07. 2022. 
• Ćirković, Sima (1970). „Zeta u državi Nemanjića” (PDF). Istorija Crne Gore. 2 (1). Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 3—93. 
• Ćirković, Sima (1981a). „Unutrašnje i spoljne krize u vreme Nemanjinih naslednika”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 263—272. 
• Ćirković, Sima (1981b). „Srpske i pomorske zemlje kralja Uroša I”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 341—356. 
• Ćirković, Sima (1981v). „Unutrašnje borbe početkom XIV veka”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 449—461. 
• Ćirković, Sima (1981g). „Unutrašnja politika kralja Milutina”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 462—475. 
• Ćirković, Sima (1981d). „Vladavina Stefana Uroša III Dečanskog”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 496—510. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (1997). Rabotnici, vojnici, duhovnici: Društva srednjovekovnog Balkana. Beograd: Equilibrium. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka. Beograd: Knowledge. 
• Ćorović, Vladimir (1933). Istorija Jugoslavije. Beograd: Narodno delo. 
• Ćorović, Vladimir (1940). Historija Bosne. Beograd: Srpska kraljevska akademija. 
• Ferjančić, Božidar (1981a). „Odbrana Nemanjinog nasleđa - Srbija postaje kraljevina”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 297—314. 
• Ferjančić, Božidar (1981b). „Osvajačka politika kralja Dušana”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 511—523. 
• Fine, John Van Antwerp (1994). The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-08260-5. 
• Danilo Drugi, Mak Danijel, Gordon; Petrović, Damnjan. eds. Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih. Službe. Beograd (1988)
• Žitije Svetog Simeona, Stefan Nemanjić, Sabrani spisi Stefana Prvovenčanog, Prosveta SKZ, Beograd (1988)
• Hilandarska povelja Stefana Nemanjića, Stefan Nemanjić, Sabrani spisi Stefana Prvovenčanog, Prosveta SKZ, Beograd (1988)