Bosna u srednjem veku

Teritorijalni razvoj bosanske države u srednjem veku, prema periodima:
Prvobitna Bosna u 10. veku.
Bosanska država tokom vladavine Kulina Bana 1180—1204.
Bosanska država tokom vladavine kralja Tvrtka 1353—1391.
Granice bosanske države u drugoj polovini 15. veka.
Bosna i Hercegovina nakon 1878. godine.

Bosna u srednjem veku, odnosno srednjovekovna Bosna, predstavlja srednjovekovnu etapu u istorijskom razvoju Bosne kao geografske i istorijske oblasti. Obuhvata vremensko razdoblje od doseljavanja Srba i ostalih Južnih Slovena u ranom srednjem veku, do osmanskog osvajanja u 15. veku. Srednjovekovno doba u istoriji Bosne deli se na tri različita perioda:

1. period ranosrednjovekovne Bosne, koja je bila sastavni deo tadašnjih srpskih država
2. period Banovine Bosne, kada se razvijala kao posebna oblast (od 12. veka do 1377. godine)
3. period Kraljevine Bosne, kada je ostvarila punu državnost (od 1377. godine do 1463. godine)

Tokom banskog i kraljevskog perioda, Bosna se razvila u jednu od najznačajnijih srpskih država.

Istorija

Prvi pomen Bosne kao oblasti u istorijskim izvorima nalazi se u poznatom istoriografskom delu vizantijskog cara i pisca Konstantina VII Porfirogenita (945-959) pod naslovom O upravljanju Carstvom. U 32. poglavlju, pod naslovom „O Srbima i zemlji u kojoj sada stanuju“, pominje se i mala oblast, odnosno zemljica Bosna (grč. χωρίον Βόσονα) i to u sastavu tadašnje Kneževine Srbije. Isti izvor beleži da se u oblasti Bosne nalaze dva grada: Katera (grč. Κάτερα) i Desnik (grč. Δεσνήκ).

Posle raspada prve srpske države na Balkanskom poluostrvu oko 960. godine, Bosna ulazi u sastav Samuilove države (976—1018). Posle njene propasti ulazi u sastav Vizantije, da bi je Konstantin Bodin (1081—1101) pripojio oko 1081. godine kraljevini Zeti, a na njeno čelo je postavio kneza Stefana. U procesu raspadanja srpske kraljevine u Zeti, banovi Bosne od 1137. godine priznaju vrhovnu vlast kralja Mađarske.

Tokom vladavine vizantijskog cara Manojla Komnina (1143—1180) i njegove ofanzivne politike na svim frontovima ulazi 1167. godine u sastav Vizantije i tada nje u njoj javlja prvi značajniji vladar ban Kulin (1180—1204) čija sestra je bila udata za zahumskog kneza Miroslava, brata Stefana Nemanje ((1166)1168—1196). U to doba se u njoj javlja i bogumilski pokret koji se vremenom pretvara u tzv. crkvu bosansku koja će biti karakteristična za Bosnu do samog kraja njenog postojanja. Tokom celog XIII i u prvoj polovini 14. veka banovina Bosna će nominalno priznavati vlast kraljeva Mađarske, iako u praksi ta prevlast nije postojala ili je postojala koliko i boravak mađarskih snaga na tlu banovine.

Bosanski ban Matej Ninoslav (1232—1250) u svojoj povelji Dubrovčanima stanovnike svoje države naziva Srbima. Tokom vladavine Stefana II (1322—1353) i Tvrtka I (ban 1353—1377, kralj 1377—1391) Bosna se proširuje i osnažuje, a ceo proces biva osnažen Tvrtkovim krunisanjem za kralja Srba i Bosne 1377. godine u manastiru Mileševa na grobu najvećeg srpskog svetitelja Svetog Save.

Međutim već posle Tvrtkove smrti, kraljevina počinje da slabi. Iznutra je razaraju moćne feudalne porodice: Kosače (Hum), Pavlovići (istočna Bosna) i Vukčići (zapadna Bosna), dok je spolja izložena stalnim napadima kraljevine Ugarske koja je napada pod okriljem krstaškog rata protiv bogumila, a od 1395. godine i zbog odredbe đakovačkog ugovora po kojoj je Žigmund Luksemburški (1387—1437) trebalo da nasledi kraljevinu Bosnu, posle smrti Stefana Dabiše (1391—1395). Već od prvih decenija 15. veka u unutrašnje borbe u Bosni se uključuju i Osmanlije, prvo na poziv domaćih velikaša, a potom i kao samostalna osvajačka sila. Tokom cele prve polovine 15. veka na prostoru kraljevine Bosne se vode stalni ratovi između kralja, velikaša, Mađara i Osmanlija, a sama država se naizmenično nalazi u vazalnim odnosima čas prema kraljevini Mađarskoj, čas prema Otomanskoj imperiji, a ponekad i prema obema državama istovremeno.

Sukobi kralja i velikaša doveli su do izdvajanja južnog dela kraljevine 1448. godine u zasebnu državu pod vođstvom Stefana Vukčića Kosače kao hercešstvo svetoga Save odnosno Hercegovina. Poslednji kraljevi Bosne Stefan Tomaš (1443—1461) i Stefan Tomašević (despot Srbije 1459, kralj Bosne 1461—1463) su pokušali da prihvatanjem katolicizma otklone opasnost od Mađara i dobiju podršku papske kurije u borbi protiv Osmanskog carstva, ali u odsudno trenutku ta pomoć nije stigla i kraljevina Bosna je praktično bez borbe (šapatom) 1463. godine pala u ruke Osmanlija, a njen poslednji kralj i poslednji despot Srbije Stefan Tomašević je pogubljen u Jajcu i pored obećanja da će mu biti pošteđen život.

Verski odnosi

Rasprostranjenost hrišćanskih hramova u srednjovekovnoj Bosni i Zahumlju

Glavni članak: Crkva bosanska

Zvanična vera na prostoru Bosne u srednjem veku defakto je bila tzv. crkva bosanska, koju su i katolička (patareni) i pravoslavna (bogumili) crkva smatrale jeretičkom, iako je po strukturi ona bila pravoslavna jeres koja je nastala u Bugarskoj posle čega se proširila na Rašku (u kojoj ju je Stefan Nemanja svojevrsnim građanskim ratom iskorenio) i odatle na Bosnu. Na istoku su za njene pripadnike korišćeni termini babuni (u Srbiji tog doba) ili bogumili, dok ih zapadni izvori nazivaju, patarenima, manihejcima, a povremeno i bošnjanima, dok je u samoj Bosni korišćen je termin krstjani odnosno hrišćani. Nju karakteriše slaba crkvena organizacija, što je za posledicu imalo nepostojanje monumentalne sakralne arhitekture i dekorativnog slikarstva kao što je to bio slučaj sa Srbijom u srednjem veku. Po svom verovanju njene glavne karakteristike su dualizam i manihejstvo, ali je ona mnogo bliža pravoslavlju tadašnje Srbije, negoli rimokatolicizmu, pošto je njihove osnovne karakteristike bile iste. Sam crkveni obred bio je istočnog tipa, a jezik službe bila je srpska redakcija crkvenoslovenskog jezika. Međutim za razliku od pravoslavlja u Srbiji na čijem je čelu stajao arhiepiskop i kasnije patrijarh, na čelu crkve bosanske nalazio se djed (ili did), dok su sveštenici nazivali strojnicima i delili u dve grupe goste ili niže sveštenstvo i starce odnosno više sveštenstvo.

Pored crkve bosanske na prostoru Bosne u srednjem veku delovala je i katolička crkva (koja je smatrala Bosnu katoličkom zemljom u kojoj samo trenutno vlada jeres), najviše preko franjevaca koji su krajem 13. veka osnovali veći broj svojih samostana iz kojih su delovali širom Bosne. Sa širenjem Bosne na račun kraljevine Srbije tokom 14. veka, u njenom sklopu se našao i veći broj stanovnika pravoslavne veroispovesti koji su bili podložni arhiepiskopu Srbije. Sa padom kraljevine Bosne pod vladavinu Osmanlija 1463. godine, došlo je do kraja tzv. crkve bosanske, a veći deo njenih vernika koji su ostali hrišćani se priključio srpskom pravoslavlju, dok je manji broj njih prišao katoličkoj crkvi. Smatra se da je slaba organizacija tzv. crkve bosanske direktno odgovorna za procentualno gledano veliki (u poređenju sa ostalim prostorima) prelazak lokalnog stanovništva u islam, iako ima onih koji smatraju da je već sredinom 15. veka tzv. crkva bosanska praktično prestala da postoji, a veći deo njenih nekadašnjih vernika je pristupio nekoj od dve zvanične hrišćanske doktrine.

Kultura

Osnovnu i jedninu crtu kulturi u srednjem veku davalo je hrišćanstvo odnosno crkva, kako je međutim crkvena organizacija na tlu Bosne u srednjem veku bila slaba i po svojoj strukturi narodna crkva, to se može reći da su u poređenju sa drugim zemljama kulturna dostignuća na prostoru Bosne u srednjem veku bila vrlo siromašna. Na njenom tlu nema tragova monumentalne sakralne arhitekture pošto se ona kosila sa stavovima tzv. crkve bosanske, ali isto tako nema ni monumentalne fortifikacione arhitekture koja se može naći na tlu Srbije u srednjem veku (Beogradska tvrđava, Smederevski grad), što zbog toga što za tako nešto nije bilo prostora na samom terenu, što zbog toga što vladari Bosne u srednjem veku nisu imali potrebu (tj. bilo im je praktičnije) da poseduju jednu jaku prestonicu, već su se stalno selili iz jedne utvrde u drugu, iako se Bobovac istakao kao najpoznatije sedište kraljeva.

Književnost i umetnost su isto tako bile vrlo siromašne. Danas je opstalo oko 15 zbornika rukopisa, među kojima od onih sa hrišćanskom tematikom ističu jevanđelja koja su pisana ćirilicom, po pravoslavnom sistemu na srpskoslovenskom jeziku u kome preovlađuje mnogo više narodnih elemenata u odnosu na adekvatne spise nastale u Srbiji tokom srednjeg veka.

Radimlja kod Stoca

Glavni članak: Stećak

Međutim i pored slabe razvijenosti kulturnih dostignuća na prostoru Bosne u srednjem veku, na tom prostoru se razvio i poseban vid umetničkog izražaja koji je karakterističan samo za njega. To su nadgrobni kameni sarkofazi ili sanduci ukrašeni uklesanim ukrasima, slikama ili epitafima, koji se nazivaju stećci. Ima ih na celokupnom prostoru koji se nekada nalazio u sklopu Bosne tokom srednjeg veka, a najveća i najpoznatija nekropola sa stećcima je Radimlja kod Stoca i u njoj se nalazi 133 stećka plemićke porodice Miloradovića, nastalih u XV i 16. veku. Najlepši stećak je stećak iz Donje Zgošće kod Kaknja koji ukrašen sa sve četiri strane. Pročelje stećka je podeljeno u dve zone u kojima su prikazani plemićki dvorac sa feudalcem i dvoranima (u gornjem delu) i dva osedlana konja (u donjem delu). Na njegovom začelju se nalaze ornamenti rađeni po biljkama, dok se na bočnim stranama nalaze prikaz lova odnosno viteški turnir sa petoricom vitezova na konjima.

Vladari

Vladari Bosne u okviru drugih srpskih država

• Stefan, knez (kraj XI veka)

Banovi Bosne

• Borić (1154—1163)
• Kulin (1180—1204)
• Stefan Kulinić (1204—1232)
• Matej Ninoslav (1232—1250)
• Prijezda I (1254—1287)
• Prijezda II (1287—1290)
• Stefan I (1290—1314)
• Stefan II (1322—1353)
• Stefan Tvrtko I (1354–1377)

Kraljevi Bosne

• Stefan Tvrtko I (1377—1391)
• Stefan Dabiša (1391—1395)
• Jelena Gruba (1395—1398)
• Stefan Ostoja (prva vlada 1398—1404, druga vlada 1412—1418)
• Stefan Tvrtko II (prva vlada 1404—1409, druga vlada 1421—1443)
• Stefan Ostojić (1418—1421)
• Stefan Tomaš (1443—1461)
• Stefan Tomašević (1461—1463)

Vidi još

• Istorija Bosne i Hercegovine
• Pravo Bosne u srednjem veku

Literatura

• Atanasovski, Veljan (1979). Pad Hercegovine. Beograd: Istorijski institut. 
• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Veselinović, Andrija (1995). Država srpskih despota (1. izd.). Beograd: Vojska. 
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2002). Rodoslovi srpskih dinastija. Novi Sad: Platoneum. 
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2008). Srpske dinastije (2. izd.). Beograd: Službeni glasnik. 
• Deretić, Jovan (2005). Kulturna istorija Srba. Beograd. ISBN 978-86-331-2386-0. 
• Živković, Tibor (2004). „Rama u titulaturi ugarskih kraljeva”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 41: 153—164. 
• Živković, Tibor (2008). „Ban Borić”. Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine. 5: 49—60. 
• Isailović, Neven (2018). „Pomeni srpskog imena u srednjovekovnim bosanskim ispravama” (PDF). Srpsko pisano nasljeđe i istorija srednjovjekovne Bosne i Huma. Banja Luka; Istočno Sarajevo: Filološki fakultet; Filozofski fakultet. str. 261—282. 
• Isailović, Neven (2019). „Pogled iznutra i pogled sa strane - percepcija srednjovekovne bosanske države i njenih stanovnika u domaćim i stranim izvorima” (PDF). Bosna i njeni susjedi u srednjem vijeku: pristupi i perspektive. Sarajevo: Institut za historiju. str. 33—57. 
• Mrgić, Jelena (2002). Donji Kraji: Krajina srednjovekovne Bosne. Beograd: Filozofski fakultet. 
• Mrgić, Jelena (2008). Severna Bosna: 13-16. vek. Beograd: Istorijski institut. 
• Orbini, Mauro (1601). Il Regno de gli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni. Pesaro: Apresso Girolamo Concordia. 
• Orbin, Mavro (1968). Kraljevstvo Slovena. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Stanojević, Stanoje (1910). Istorija srpskoga naroda. Beograd — preko Vikizvornika. 
• Ćirković, Sima (1964a). Istorija srednjovekovne bosanske države. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Ćirković, Sima (1964b). „Sugubi venac: Prilog istoriji kraljevstva u Bosni”. Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu. 8 (1): 343—370. 
• Ćirković, Sima (1964v). Herceg Stefan Vukčić-Kosača i njegovo doba. Beograd: Naučno delo. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka (The Lexicon of Serbian Middle Ages). Beograd: Knowledge. 
• Ćorović, Vladimir (1940). Historija Bosne. Beograd: Srpska kraljevska akademija. 
• Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98. 
• Ferjančić, Božidar (1971). „Mihailo Anhijalski”. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 4. Beograd: Vizantološki institut. str. 199—206. 
• Fine, John V. A. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
• Fine, John V. A. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
• Šabanović, Hazim (1959). Bosanski pašaluk: Postanak i upravna podjela. Sarajevo: Naučno društvo Bosne i Hercegovine. 
• Šišić, Ferdo, ur. (1928). Letopis Popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska kraljevska akademija.