Istorija Palestine

Satelitski snimak područja Izraela i Palestine, sa južnim delom Libana, jugozapadnom Sirijom i zapadnim Jordanom.

Palestina (egipatski: p-r-s-t; asirski: palaštu; hebrejski: פלשת [p^elešet]; arapski: فلسطين [filastin ili falastin]; grčki: παλαιστίνη; latinski: palaestina) Grci upotrebljavaju u geografskom pojmu Sirija-Palestina, a što je grecizirani naziv za zemlju Filistejaca. Palestina je uglavnom geografski pojam, uz dva istorijska razdoblja kada postaje i politički pojam: za vreme rimskog cara Hadrijana, koji provinciji Judeji menja ime u provincija Sirija-Palestina i za vreme britanskog mandata, kada se Mandat lige naroda naziva Palestina. Biblijski je to prostor gde se nalazi Sveta zemlja.

Ovaj period ima i bogatu praistoriju, koju obeležava i najstariji grad na svetu - Jerihon.

Gvozdeno doba I

Biblijska istorija se na neki način smešta u kontekst stvarne istorije o kojoj postoje arheološki i pisani dokazi. Ipak, najstariju istoriju - biblijsku praistoriju - biblijski pisci su počeli da zapisuju najranije negde od 6. veka. p. n. e., pa se tekstovi koji se odnose na raniju istoriju moraju smestiti u područje usmenog predanja i legende...

Pojava Izraelaca u Hananu

Kuća sa četiri prostorije u Hazoru, 11—10. vek. p. n. e.)

Arheološka nalazišta iz gvozdenog doba I (oko 1200. p. n. e. - 900. p. n. e.) svedoče o novoj društveno-privrednoj prekretnici na području Izraela i Palestine. Krajem bronzanog doba deo gradova je uništen, a civilizacija se nastavlja u seoskim naseljima. Za ovo razdoblje su tipične kuće sastavljene od po četiri prostorije, kameni silosi, i cisterne za vodu izdubljene u steni (npr. u Hazoru). Počinje upotreba gvožđa, a zemlja se obrađuje na terasastim površinama.

Prema biblijskom izveštaju ovde bi trebalo smestiti dolazak Izraelaca u Hanan i osvajanje zemlje, no nema arheoloških dokaza o nasilnom prekidu civilizacije mlađeg bronzanog doba ili o širokim razaranjima. Uz to, nema niti pisanih izvora, izuzme li se Merneptin natpis. Naučnici uglavnom smatraju da se više ne može govoriti o stvarnom nasilnom osvajanju Hanana, pa su preostale druge dve teorije. Prva pretpostavlja stalno naseljavanje nomadskog stanovništva, koje je moglo pristići i iz Transjoradanije, a druga, verovatnija, pretpostavlja da je bila reč o unutrašnjoj pobuni seoskog, već stalno naseljenog, stanovništva.

S druge strane, teško je odrediti etnički sastav ovog novonastalog elementa u Hananu. Uz Izraelce, tu su još uvek i Hananci, dok obalne i nizijske delove naseljavaju Filistejci, a možda i drugi “Narodi s mora”.

Biblijski izveštaj o dolasku Izraelaca u Hanan

Približan raspored izraelskih plemena

Prema Bibliji Avram (Abraham), praotac Jevreja doselio se iz planinskih predela Mesopotamije u zemlju Hanan. Živeo je nomadskim životom, a bavio se stočarstvom. On i njegovi potomci bili su neka vrsta plemenskih vođa, patrijarha. Zbog teških uslova života i gladi u doba patrijarha Josifa odselili su se u plodni Egipat. Onde su prihvatili način života zemljoradnika. U novoj domovini su u početku živeli kao slobodni seljaci, a pojedinci su uspeli da se uzdignu i na visoke položaje u Novom kraljevstvu. Zbog rasta uticaja ubrzo su došli u sukob s faraonima 19. dinastije.

Kako bi se spasili od ropstva, oko 1235. p. n. e., pod vođstvom Mojsija ponovno kreću u seobu preko Crvenog mora (najverovatnije ovde nije reč o današnjem Crvenom moru) iz Sinaja u Hanan. Mojsije, čije istorijsko postojanje nije potvrđeno, smatra se osnivačem Jevrejske vere. Prema Petoknjižju on je oslobodio Izraelce iz egipatskog ropstva, a Bog Jehova mu je na gori Sinaj objavio Deset Božjih zapovesti i Zakon, utemeljivši Jevrejski narod.

Filistejsko naselje, Tel Kasil

Nakon bega iz Egipta Jevreji su pod vođstvom Isusa Navina (Jošua) stigli u Hanan. Dolaskom u novu - staru domovinu uskoro su se sukobili s a tamošnjim stanovnicima Filistejcima i Hanancima. Izraelska plemena zauzimaju svoja područja, a biblijski opis o tome je često idealan, te pojedinim plemenima pripisuje više teritorija nego što je to realno bilo moguće. Posebno se to odnosi na područja istočno od reke Jordana, kao i na pripisivanje Danu područja Šarona i Šefele (vidi: 12 izraelskih plemena).

Tokom dugotrajnih borbi sa starosedeocima na čelu naroda izdvojili su se sudije, harizmatične plemenske vođe. Biblija donosi niz izveštaja o sukobima Izraelaca sa Hanancima i Filistejcima, a među njima posebn je značajan onaj koji opisuje pobedu Izraelaca, predvođenih Deborom i Barakom nad Hanancima u Tanaku oko 1125. p. n. e. Iako je čitav izveštaj nastao tek negde u 7. veku p. n. e., pobednička pesma koju sadrži nastala je ubrzo nakon samog događaja, pa je time i najstariji tekst u Bibliji.

Uspostavljanje kraljevstva

Glavni članak: Kraljevstvo Izrael (ujedinjeno)

Urbani razvoj u drugoj polovini 11. veka p. n. e. možda govori u prilog početaka monarhijskog uređenja među Izraelcima. Biblija govori o kralju Saulu (Šaulu, a poznata je i varijanta imena Savle), poreklom iz plemena Benjamina, no o njemu ne postoje nikakvi vanbiblijski podaci.

Davidovo kraljevstvo

”Davidov grad”, Jerusalim

Na prelasku iz 11. u 10. vek p. n. e. nasleđuje ga David, iz plemena Jude, koji je najpre bio kralj Jude u Hebronu, a po preuzimanju vlasti nad čitavim Izraelom preneo je svoje sedište u Jerusalim, dotada grad hananskog plemena Jebusejaca. Iako su u Jerusalimu poznati ostaci kako iz predizraelskog, tako i iz izraelskog razdoblja, nema tragova nasilnog osvajanja grada, a građevine iz gvozdenog doba I dolaze na videlo u poslednjim arheološkim iskopavanjima (nakon 2000. godine).

Na sličan način nedostaju i vanbibilijski podaci o Davidovom osvajanju Filisteje, Edoma, Moaba, Amona, kao i o svođenju Arama na vazalsku zavisnost.

Jasno je, međutim, da je u Davidovo doba izraelsko društvo doživelo transformaciju iz labavog saveza plemena u pravu državu.

Solomonovo kraljevstvo

Gradska vrata u Megidu (10. vek p. n.e.)

Davida nasleđuje Solomon (sredinom 10. veka p. n. e.). Za vreme njegove vladavine gradi se prvi Hram u Jerusalimu, o kojem danas nema materijalnih dokaza; zbog povoljnog položaja Izraela na dva glavna puta između Egipta i Mesopotamije šire se trgovinski odnosi s okolnim područjima. O njegovoj moći, ili moći njegovih neposrednih naslednika, svedoči nešto više arheoloških ostataka, osobito u vidu zidina Hazora, Megida i Gezera, kao i utvrđenje u pustinji Negev, što uključuje i veliko nalazište u Beer Ševi.

Ipak, čini se da su ambiciozni Solomonovi graditeljski poduhvati doveli do prevelikih izdataka, što je podstaklo pobunu i konačnu podelu kraljevstva pod njegovim naslednicima.

Gvozdeno doba II

Gvozdeno doba II (oko 900. p. n. e. - 600. p. n. e.) donosi znake punog razvoja izraelske monarhije i vrhunca materijalne kulture na ovom prostoru.

Podeljeno kraljevstvo

Glavni članci: Kraljevstvo Izrael (Samarija) i Kraljevstvo Judeja

Jevrejski hram; Tel Dan, Izrael (9—8. vek. p. n. e.)

Biblijski izveštaji govore o sukobima nakon Solomonove smrti (oko 922. p. n. e.), i o pobuni Jeroboama i severnih plemena, nakon čega se kraljevstvo deli na dve države - Izrael (sa centrima u Šekemu i Samariji), i Judeju (sa centrom u Jerusalimu).

Kraljevstvo Izrael obuhvata teritorije devet plemena: Zebulun, Jisakar, Ašer, Naftali, Dan, Manaše, Efraim, Ruben i Gad, dok kraljevstvo Judeja obuhvata teritorije plemena Jude, Benjamina i Šimuna (čini se da je ovo pleme već bilo asimilovano u Judu).

Uz stvaranje nove političke vlasti na severu, uspostavlja se i novi kult sa svetilištima u Betelu i Danu, o čemu postoje i čvrsti arheološki dokazi. Posebno je značajan hramski prostor na nalazištu Tel Dan na samom severu Izraela, uz koji su nađeni žrtvenici, antropomorfne figure, bronzani ukrasi i spaljene životinjske kosti. O moći Severnog kraljevstva svedoči i rast gradova s pripadajućim fortifikacijama, konjskim stajama (npr. u Megidu) i velikim skladištima (npr. u Hazoru), posebno iz 9. veka p. n. e., a to znači iz vremena kraljeva Ahaba, ili iz 8. veka, to jest iz vremena Jeroboama II.

Južno kraljevstvo predstavljeno je razvojem gradnje u Jerusalimu, oko nekadašnjeg jebusejskog grada, i dobro sačuvanim ostacima gradova i utvrđenja u pustinji Negev, osobito u Beer Ševi i Aradu, gde je, uz uobičajene utvrđenja, nađen i mali jevrejski hram, čija je upotreba prestala u doba kralja Ezekije ili, verovatnije, kralja Jošije (7. vek. p. n. e.), koji sprovodi versku reformu sa središtem u Jerusalimu. Nedaleko od Arada nađen je i hebrejski natpis koji u blagoslovu spominje „Jahvu i njegovu Ašeru“ (žensko božanstvo plodnosti), što govori o religijskom sinkretizmu tog doba.

U oba kraljevstva počinje stvaranje pisane predaje verskog sadržaja, koja će činiti temelj buduće Biblije. U Izraelu deluju proroci Amos i Hošea, a u Judeji Izaija i Mihej. Neki delovi biblijskih knjiga koji nose njihova imena potiču iz tog doba.

Sredinom 9. veka p. n. e. počinje rast Asirije pod Ašurnasirpal II (883. p. n. e. - 859. p. n. e.) i Šalmanasarom III (858. p. n. e. - 824. p. n. e.), a sve više slabi uticaj Egipta na ovim prostorima,

Asirska i vavilonska osvajanja

U novim prilikama se promenio i položaj dvaju jevrejskih država. Nije više postojala ravnoteža između Egipta i Asirije, a prostor između ove dve sile padao je sve više pod uticaj najpre Asirije, a potom i Vavilonije.

Pad Izraela pod asirsku vlast

Zidine grada razorenog u osvajanju Tiglat Palasara III oko 734. p. n. e. (Tel Dan, severna Galileja)

Nakon smrti moćnog Jeroboama II. (oko 786. p. n. e. - 746. p. n. e.) Severnim kraljevstvom zavladalo je bezvlašće, dok Menahem (oko 745. p. n. e. - 738. p. n. e.) nije preuzeo vlast i prihvatio da bude vazal Asirije, plaćajući Tiglat Palasaru III visoki danak. Isto je stanje nastavljeno i za vreme Menahemovog sina Pekahije (oko 738. p. n. e. - 737. p. n. e.), kojeg je pogubio njegov vojskovođa Pekah, preuzeo vlast i uspostavio savez sa susednim Aramom protiv Asirije, što je na kraju dovelo do poraza, pa Tiglat Palasar III oko 734. p. n. e. osvaja Gilead i Galileju od koje stvara asirsku provinciju “Magidu” (prema gradu Megidu. Na asirskom prestolu nasleđuje ga Salmanasar V (726. p. n. e. - 722. p. n. e.) koji dve ili tri godine opseda Samariju, središte Severnog kraljevstva.

Samarija je pala pod asirsku vlast 722. p. n. e. ili 721. p. n. e., a Salmanasara V, ubijenog u pobuni, nasleđuje Sargon II (721. p. n. e. - 705. p. n. e.), pa nije jasno ko je od njih dvojice stvarni osvajač Samarije. Moguće je da Sargon pripisuje sebi pobedu svog prethodnika. U svakom slučaju, pod njegovom vlašću su stanovnici Samarije preseljeni u Asiriju, a deo je pobegao na jug i našao utočište u Jerusalimu, gde će kralj Jezekija za njih podići novi deo grada.

Malo je vanbiblijskih izvora o padu Samarije, najpre stoga što je Salmanasar V kratko vladao, pa nisu nađeni mnogi zapisi iz njegovog doba. O Sargonovim poduhvatima ostao je dokument iz njegovog doba obično naslovljen Asirska povelja, koji govori o unutrašnjim problemima Asirije i Sargonovom usponu na vlast, što je podstaklo Samariju i susedne zemlje na pobunu. Sargon ih je prema tom spisu sve pokorio, a potom se uz sredozemnu obalu spustio sve do Gaze, i pobedio Egipćane.

Na svim većim arheološkim nalazištima se u sloju koji odgovara ovom razdoblju nalaze svedočanstva o opsežnim uništavanjima i ratnim sukobima. Ipak, mnoga manja mesta ostala su netaknuta.

Kraj Judejskog kraljevstva

Početak Ezekijinog tunela za vodu. Jerusalim, 8. vek p. n. e.

Za to vreme na jugu, u Judeji, vlada kralj Jezekija (729. p. n. e. - 687. p. n. e.), sklapa savez s Egipćanima i Etiopljanima protiv Asirije. U vidu pripreme za ovu pobunu, opasao je zidinama i zapadni jerusalimski brežuljak gde su živeli prognanici iz Izraela, i osigurao zalihe vode kopajući podzemne kanale kako bi izvorsku vodu doveo unutar grada. Tragovi oba ova poduhvata arheološki su istraženi, a u Jezekijinom tunelu za vodu nađen je i natpis iz tog doba. Iz hrama je, kao znak nepotčinjavanja Asircima, uklonio njihovo posuđe, što je kasniji biblijski pisac protumačio kao versku obnovu, verovatno preslikavajući na Jezekijino vreme ono što je kasnije učinio Jošija. Uz Jezekiju je delovao prorok Isaija, a deo njegove knjige potiče iz tog razdoblja.

Asirci su kroz područje Judeje prošli 701. p. n. e., za vreme asirskog kralja Senaheriba, pri čemu su osvojili 46 gradova, među kojima i Lakiš, gde su pri arheološkim iskopavanjima nađene krhotine s natpisima koji, čini se, sadrže dramatične pozive u pomoć neposredno pre pada grada. Iako se i pad Jerusalima činio neminovnim, Asirci su se iznenada povukli. Dok Biblija to tumači kao Božji poduhvat, vanbiblijski izvori govore o vavilonskom otporu protiv Asirije, pa se vojska verovatno vratila u prestonicu Ninivu zbog unutrašnjih neprilika.

Lakiš: spoljne i unutrašnje gradske zidine s vratima, 8. vek p. n. e.

Kralj Jošija (oko 640. p. n. e. - 609. p. n. e.) sproveo je versku reformu pa ga biblijski tekstovi smatraju junakom, u čije vreme je za vreme popravke Hrama nađena „Knjiga Zakona“, što je neki poistovećuju sa Ponovljenim zakonikom. Dok se asirsko kraljevstvo raspadalo, Jošija je nastojao da poveća svoju moć. Kako bi postigao jedinstvo naroda, centralizuje i kult u jerusalimskom Hramu, pa zabranjuje sva ostala svetilišta u kraljevstvu. O prestanku upotrebe svetilišta u to doba, postoje arheološki dokazi u Tel Aradu. Ipak, Jošija je poginuo kod Megida u borbi s Egipćanima koji su pošli u pomoć Asircima, kao odbrani protiv rastuće snage Vavilonaca. Tako je kraljevstvo Judeja palo pod Egipatski uticaj.

Kraj Judeje označen je pobedom Vavilonaca, predvođenih Navukodonosorom, nad Egipćanima, u bici kod Karkemiša (605. pr. n. e.). Nekoliko godina kasnije (598. pr. n. e.) Vavilonci kreću na Jerusalim, koji se sledeće godine predaje, a kraljevska porodica odvedena je u Vavilon. Nakon još jedne pobune u Judeji, podstaknute od strane egipatskog faraona Psamtika II, Jerusalim je razoren (587. p. n. e.), zajedno sa Hramom i dvorom, a viši sloj stanovništva odveden je u Vavilon. U previranjima, deo stanovništva pobegao je i u Egipat. U ovo vreme u Jerusalimu je delovao prorok Jeremija, a deo njegove knjige potiče iz vremena pre odlaska u progonstvo.

Razaranje Jerusalima označava i kraj jevrejske vlasti nad ovim krajevima, a početak nadmoći raznih velikih sila: Vavilona, Persije, i raznih helenističkih država. Jevrejska direktna vlast u ovim krajevima biće obnovljena tek 164. p. n. e.

Persijsko i helenističko razdoblje

Od 545. p. n. e. do 538. p. n. e. čitav Bliski istok, uključujući i ove prostore, dolazi pod vlast Persije (539. p. n. e. persijski „kralj nad kraljevima“, Kir, osvaja Vavilon). U 4. veku. p. n. e., osvajanjima Aleksandra Velikog, svi ovi prostori dolaze pod helenistički uticaj, čije se trajanje računa do Pompejevih osvajanja sredinom 1. veka p. n. e.

Persijska vlast i povratak Jevreja u Judeju

Persijski vladar Kir Veliki, oko 537. p. n. e., omogućava Jevrejima povratak u Jerusalim i dozvoljava obnovu Hrama. Dok Biblija (knjige o Ezri i Nehemiji) taj njegov potez tumači kao čin pobožnosti prema Jevrejskom Bogu, iz istorijskih izvora saznajemo da je Kir jednako postupao sa svetilištima i hramovima ostalih naroda. U ovom području, pridobijanje naklonosti domaćeg stanovništva bilo je važno u vidu budućeg osvajanja Egipta. Pred kraj 6. veka p. n. e. dovršena je obnova jerusalimskog Hrama, a u Jerusalimu tada deluju proroci Hagaj i Zaharija. U razdoblju verske obnove u 5. veku p. n. e. neki vide početke sinagogalnog bogosluženja u judaizmu.

Darijev trojezični Behistunski natpis na staropersijskom, elamitskom i vavilonskom jeziku, gde se spominje Darijev uspon na vlast, kao i imena 23 satrapije pod njegovom upravom. Pokrajina Kermanšah, Iran.

Za vreme vladavine Darija I (522. pr. n. e. - 486. p. n. e.) utvrđene su granice ove nove sile, a ustaljen je i unutrašnji sistem vlasti putem podele na dvadesetak satrapija. Svaka od njih podeljena je u manje pokrajine. Prostor Izraela i Palestine činio je samo mali do satrapije koja se zvala „Preko Reke“ (misli se na Eufrat), a u nju je još uključena i Sirija, Fenikija i Kipar. U persijsko doba su manje pokrajine na ovom području bile: Megido, Dor, Samarija, Judeja, Ašdod i Gaza. Na čelu svake pokrajine bio je persijski ili lokalni upravnik koji je bio odgovoran satrapu satrapije „Preko Reke“.

U Judeji su upravnici bili Jevreji (npr. Zerubabel, imali su velikog sveštenika u Hramu, a u čitavoj pokrajini važilo je zakonodavstvo biblijskog Petoknjižja. Tako je pokrajina Judeja postala zapravo teokratska država koja je imala pravo i na kovanje vlastitog novca s oznakom jhd (heb. jahud, „Judeja"). Poznate su razmirice između pokrajina Judeje i Samarije (upravnik Sanbalat), o čemu postoje i pisani izvori. U to doba sr ustaljuje i jevrejska vojna kolonija u Elefantini, ostrvu kod Asuana u Egiptu, gde je nađen velik broj papirusa sa spisima iz 5. veka p. n. e. na aramejskom. I, dok su persijski vladari bili vrlo popustljivi u pitanjima kulture i religije, u pitanju poreza i finansija bili su izrazito strogi. Porezi su se plaćali isključivo u dragocenim metalima.

Helenističko razdoblje

Kovanica Antioha IV Epifana sa natpisom: ΘΕΟΥ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ / ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΝΤΙΟΧΟΥ (Boga Epifana Pobedonosca / kralja Antioha)

Godine 332. p. n. e. Persijance pobeđuje Aleksandar Veliki. Nakon njegove smrti (323. p. n. e.), njegova područja se dele među dijadosima, a prostor Izraela i Palestine, u tom procesu, 5 puta menja vladara, prelazeći iz ruku Seleukida (kojima su pripale Sirija i Vavilonija) u ruke Ptolemeja (Egipat). Tako je 301. p. n. e. ovo deo ptolemejske države, dok njim, od 200. p. n. e., vladaju Seleukidi. Helenistička kultura ulazi u sve pore društva, od građevinarstva i keramike, do sporta i književnosti. Oko 200. p. n. e., verovatno u Aleksandriji, dobar deo Starog zaveta preveden je na grčki, a deo biblijskih knjiga i nastaje izvorno na grčkom. Uz to, nastaje i bogata apokaliptička književnost.

Neposredno nakon zauzimanja Judeje, Antioh III Veliki iz dinastije Seleukida jemči toj pokrajini status teokratske države, pa u njoj raste uloga velikih sveštenika. Ipak, takav položaj Judeje nije se dugo održao. Kad je na vlast došao Antioh IV Epifan počeli su i sukobi, što je kulminiralo velikim progonom Jevreja od 167. p. n. e. do 164. p. n. e. i ukazom o zabrani Jevrejskih obreda u jerusalimskom Hramu, gde se uvodi obožavanje Zevsa Olimpskog. Ovi postupci podstiču Jevrejski ustanak predvođen Makabejcima. Smrću Antioha IV situacija se smiruje, a Jevreji ponovno posvećuju Hram 164. p. n. e. (događaj se slavi u judaizmu kao praznik Hanuka). Ipak, sukobi će se nastaviti sve dok Antioh VI ne imenuje Jonatana Makabejca za namesnika Sirije, a njegovog brata Šimuna za vojnog zapovednika. Šimun će konačno postati veliki sveštenik i prvi etnarh Judeje (143. p. n. e. - 134. p. n. e.). Time počinje razdoblje vladavine dinastije Hašmonejaca koje će kraj 2. i čitav 1. vek p. n. e. obeležiti žestokim dinastičkim borbama.

Helenističke oslikane grobnice (Mareša, Izrael)

.

Budući da je etnarh, koji je imao političku vlast, i veliki sveštenik u ovom razdoblju bio jedna te ista osoba, porasla je uloga sveštenstva u Judeji, a kao reakcija na takvo stanje stvari nastaju različite verske sekte. Među njima su najpoznatiji fariseji i eseni, kao i zajednica koja se, kao opozicija jerusalimskom hramskom sveštenstvu, okupila u Kumranu. Sa svešteničke strane se osniva stranka sadukeja.

Borbe između Makabejaca i helenista posvedočene su i u arheološkim istraživanjima u obliku tipične Jevrejske i tipične helenističke umetnosti. Tako, na primer, iz istog razdoblja imamo i najfinije helenističke uljanice, ali i one grubo izrađene i zastarele jevrejskog tipa, kao znak odbijanja novina. Istovremeno, na području Samarije stanovništvo je izmešano i opire se nasilnim pokušajima judizacije.

Sredinom 1. veka p. n. e. slabi moć Selukida, a na istorijsku scenu stupaju Rimljani.

Rimsko i vizantijsko razdoblje

Pod rimskom vlašću

Detalj Irodove zimske palate u Jerihonu (1. vek p. n. e.)

Za vreme borbe za vlast u Judeji između dvojice Hasmonejaca, Hirkana II, uz kojeg su pristali fariseji i Aristobula II, uz kojeg su pristali protivnici fariseja, u njihove se razmirice upliću Rimljani u liku Pompeja Velikog. On 63. p. n. e. osvaja Judeju, svrgava Aristobula i na mesto velikog sveštenika, a potom i etnarha, ponovno postavlja Hirkana, a Judeja postaje deo rimske provincije Sirije. U to vreme sve više jača uloga Hirkanovog službenika Antipatera. 40. p. n. e. u Judeju provaljuju Parćani, odvode Hirkana, a Antipaterov sin, Irod beži u Rim. Odatle organizuje ponovno osvajanje Judeje i 37. p. n. e. osvaja Jerusalim i postaje kralj Judeje i okolnih područja, uključujući Samariju i Galileju. Irod za vreme svoje vlasti preduzima opsežne građevinske radove, podiže utvrđenja poput Masade i Herodiona, gradi palate, poput svog zimskog dvora u Jerihonu, a obnavlja i svetilišta, poput onog u Hebronu i, posebno, hrama u Jerusalimu.

Rimsko pozorište i glavna ulica u Bet Šeanu (Skitopolisu), Izrael (1—3. vek.)

Nakon Irodove smrti njegovo kraljevstvo je podeljeno između njegovih sinova koji vladaju pojedinim delovima ovog područja bilo kao etnarsi, bilo kao tetrarsi. 6. godine car Avgust pretvara Judeju u prokuratorsku provinciju, dok će u ostalim krajevima još neko vreme vladati Irodovi naslednici. Među prokuratorima, to jest upravnicima, Judeje biće i Pontije Pilat Tokom 1. veka dogodila su se velika previranjima, kako na političkom, tako i na religioznom planu. U tom kontekstu se pojavljuje Isus Hrist i jevrejska sekta, koja će kasnije postati poznata kao hrišćanstvo. Istovremeno jačaju i druge sekte, poput fariseja, zilota i esena.

Godine 66. izbija Prvi jevrejski ustanak protiv Rimljana. Vespazijan (koji od 67. godine ratuje u Judeji) državnim udarom 69. godine dolazi na čelo Rima; njegov sin Tit osvaja Jerusalim 70. godine uništavajući drugi Hram a konačnu pobedu slave kod utvrđenja Masade nakon dugotrajne opsade.

Ostaci prokuratorove palate u Cezareji, Izrael (1—3. vek)

Rabin Johanan ben Zakaj, farisej, protivnik zilota), beži iz Jerusalima pa od Rima uspeva da dobije dozvolu za osnivanje učilišta i sedišta Sinedrijuma u Jabni, gde će pred kraj 2. veka biti utvrđen i sastav jevrejske Biblije, to jest Tanaka. Na taj način je judaizam uspeo da preživi razaranje Hrama i propast Jerusalima. Sanhedrin je postao i ostao vrhovno religijsko, političko i sudsko telo sve do 425. godine, kad je prisilno raspušten od strane, tada hrišćanskog, Rimskog carstva.

Jevreji, u 2. veku, dižu Drugi ustanak pod vođstvom Bar Kohbe, koji Rimljani guše 135. godine. Nakon toga, Rimljani isteruju Jevreje iz Jerusalima, menjajući ime grada u Elija Kapitolina, dok samoj provinciji menjaju ime u Sirija-Palestina prema grčkom nazivu.

Bogati arheološki nalazi postoje iz Irodovog, odnosno rimskog doba. Uz već spomenute Irodove građevisnke radove, tu su i ostaci čitavih gradova, poput Bet Šeana, Banijasa, Seforisa i Cezareje, a ponešto ostataka rimskih ulica vidljivo je i u Jerusalimu.

Uspon i pad vizantijske vlasti (324—640)

Podni mozaik Konstantinove crkve Isusovog rođenja, Vitlejem (4. vek). Na mozaiku je vidljiv grčki natpis ΙΧΘΥΣ ihthys = „riba“, što je akronim za: „Isus Hrist - Božji Sin Spasitelj")

Dolaskom na vlast cara Konstantina I (306—337.) i njegovim Milanskim ediktom kojim se hrišćanstvo proglašava dozvoljenom religijom (lat. religio licita), počinju se menjati i prilike u ovim krajevima, posebno nakon Konstantinove pobede nad njegovim savladarom na Istoku, Licinijem (oko 325.). Prema izveštajima Evsevija, episkopa Cezareje i savremenika cara Konstantina, car je oko 326. poslao svoju majku Jelenu u Palestinu. Već je Konstantin počeo da podiže crkve u Palestini, prvo u Jerusalimu nastaje bazilika Svetog groba na mestu Kalvarije i Isusovog groba, u Vitlejemu je izgrađena bazilika Isusovog rođenja. Jelenina poseta imala je za cilj da ubrza radove na započetim crkvama, ali je ostala upamćena i kao prvo hodočašće jedne vladarke i člana rimske carske porodice. Sledeći Jelenin primer, u sve većem broju ove krajeve obilaze hrišćanski hodočasnici što dovodi do sve većeg ekonomskog napretka. Uz to, hodočasnici često ostavljaju i pisane izveštaje o svojim putovanjima, koji su do danas dragoceni izvori znanja o prilikama tog doba.

Izgradnjom hrišćanskih bogomolja Palestina počinje da dobija obrise hrišćanske Svete zemlje. Takođe, pustinje Sirije, Palestine i Egipta postaju čuvene po svojim monaškim zajednicama, i kinovitskim i pustinjačkim. U Palestini su zahvaljujući carskim donacijama podignuti i brojni manastiri poput manastira Deir Mar Saba u blizini Vitlejema koji je u 6. veku osnovao sv. Sava Osvećeni. Važnost Palestine može se videti i u njenoj ulozi u brojnim predanjima (npr. o Jeleninom pronalasku Istinskog krsta), kao i po tome što je na Četvrtom vaseljenskom saboru u Halkedonu 451. Jerusalim uzdignut u rang patrijaršije, jedne od pet u hrišćanskom svetu (uz Rim, Konstantinopolj, Antiohiju i Aleksandriju). Kao hrišćanski centri gradovi Palestine su dostigli svoj vrhunac i kao kulturna središta tokom perioda vizantijske vlasti. Cezareja je bila čuvena po Origenovoj biblioteci, a Gaza po svojoj školi retorike. Iz Palestine su bili rodom najplodniji grčki autor 4. veka Evsevije Cezarejski (umro 339.), istoričar crkve Sozomen (umro oko 450.), istoričar Malho (kraj 5. veka) i otac vizantijske istoriografije Prokopije iz Cezareje (umro posle 554.).

Justinijanova bazilika u Vitlejemu.

Istovremeno, Jevreji, koji su 135. godine proterani iz Jerusalima, sada za vreme praznika smeju da posete ovaj grad, koji ponovo nosi svoje staro ime. U Galileji, posebno u gradu Tiberijadi razvija se rabinska škola u kojoj je standardizovan vokalizirani tekst hebrejske Biblije. Kroz vizantijsko razdoblje su vođe Jevreja nosili naslov patrijarh. Iz toga doba su sačuvane brojne sinagoge, kako u Galileji (u Kafarnaumu, Katzrinu, Korozainu, Tiberijadi, Seforisu, Baramu), tako i u Samariji (kao ona u Bet Alfi, sa lepim mozaikom), i u Judeji (npr. u En Gediju).

Sinagoga u Kafarnaumu (4—5. vek)

Novi, ali i poslednji veliki zamah vizantijske vlasti u ovim krajevima nastaje u vreme cara Justinijana I (527—565.). On je putem jedinstvene religije, hrišćanstva, želeo da ujedini svoje veliko i raznoliko carstvo, pa je zabranio i teško progonio svaki paganski kult. Od tog trenutka menja se i položaj Jevreja. Ne samo da su im bila ograničena dotadašnja prava, nego im je bilo zabranjeno da koriste hebrejski jezik u sinagogama. Još je gore bilo Samarićanima koji su 529. podigli veliki ustanak, ali i prave osvete protiv hrišćana na području Samarije. Samarićani su najposle pobeđeni i gotovo istrebljeni. U skladu s takvom Justinijanovom politikom išla je i nova izgradnja velikih crkava i dogradnja starih, a na čitavom su Bliskom istoku brojni ostaci građevina, keramike i novčanica iz toga doba.

Dok je Vizantija bila zaokupljena građanskim ratovima i odbranom granica od Slovena i Avara, persijski vladar Hozroje II Parviz iz dinastije Sasanida osvaja 614. Jerusalim, a potom i Egipat. Tom prilikom porušene su sve crkve, osim one u Vitlejemu, a Persijanci su sa sobom odneli ostatke Istinskog krsta iz Jerusalima. Vizantijski car Iraklije (610—641.) uspeo je 627. godine da povrati izgubljena područja i trijumfalno uđe u Jerusalim sa sve Istinskim krstom. Međutim, dugogodišnji rat je iscrpeo vizantijske vojne i materijalne resurse i razorio prethodni administrativni sistem.

Vizantijska vlast na Bliskom istoku bila je nepovratno oštećena delimično i nerazumevanjem mesne semitske kulture. Time će bitno biti olakšano nastupanje muslimanskih Arapa.

Razdoblje arapskih osvajanja i krstaških ratova

Drugi Muhamedov naslednik, kalif Omar (arap. Umar ibn el Katab) nastavlja sa osvajanjima ovih delova Vizantije. 636. godine u bici na reci Jarmuku arapske snage su nanele težak i neočekivan poraz Vizantincima. Sledi sedmomesečna opsada Jerusalima, nakon koje, prema kasnijim svedočanstvima, jerusalimski patrijarh Sofronije predao Omaru ključeve grada.

Omejadi i Abasidi

Čitavo područje današnjeg Izraela i Palestinske Samouprave ostalo je pod neprekidnom muslimanskom vlašću više od 4 veka, sve do 1099. godine.

Vlast Omejada

Kupola nad Stenom, Jerusalim (7—8. vek)

Peti kalif, Muavija I (661—680.), obično se smatra začetnikom dinastije Omejada koja je do 750. vladala uglavnom iz Damaska. U njihovo doba doseljava se sve više Arapa u ova područja, iz upotrebe nestaje grčki jezik, a potom i aramejski, a počinje da se koristi arapski. Od sada ovde se uz, Jevreje i hrišćane, nalaze i muslimani, no proteklo je više od stotinu godina dok je stanovništvo postalo većinski muslimansko.

Čitavo vreme omejadske vlasti označeno je blagostanjem, jer je i ovo područje, zbog blizine Damaska, imalo koristi od velikih osvajanja koja su doprla sve do Španije.

Godine 691. podignuta je znamenita Kupola nad stenom u Jerusalimu, a gradi se i na drugim mestima. Posebno je poznata omejadska Hišamova palata u Jerihonu.

Vidi još: Islamska umetnost i arhitektura

Vlast Abasida

Premeštanjem središta vlasti u Bagdad, 762. godine, pod vlašću dinastije Abasida i značenje područja Izraela i Palestine znatno je smanjeno. Ipak, bilo je to vreme procvata islamske umetnosti, filozofije, književnosti i kulture u čemu je i ovo područje učestvovalo.

Takvo će stanje biti prekinuto početkom 11. veka upadima Turaka Seldžuka i vlašću Fatimida iz Kaira. I dok je kod ovih poslednjih uglavnom prevladavao stav tolerancije prema Jevrejima i hrišćanima, pa su neki zauzimali i važne položaje u državi, bilo je i izuzetaka, među kojima je najpoznatiji tzv. „Ludi Kalif“, Al-Hakim bi-Amr Alah koji je 1009. uništio baziliku Svetog groba u Jerusalemu. Njegovi naslednici su nastavili prethodnu politiku, no 1076. Jerusalim zauzimaju Seldžuci, neprijateljski raspoloženi prema hrišćanima, što je bio jedan od povoda Prvog krstaškog rata.

Krstaški period

Detalj kapitola iz krstaške crkve; „Isus hoda po moru“ (Nazaret, 11—12. vek)

Prvi krstaški rat poveli su, na poziv pape Urbana II iz 1095, francuski, flandrijski i normanski velikaši. Krenuli su u avgustu 1096, a predvodili su ih Gotfrid Bujonski i njegov brat Balduin Bujonski. Već 1098. osvajaju Edesu, na jugoistoku današnje Turske, a odande se spuštaju prema jugu. 1099. godine, nakon dugotrajne opsade i više bezuspešnih pokušaja, uspevaju da uđu u Jerusalim. Nakon osvajanja čitavog područja, osnivaju nekoliko krstaških država. To su: grofovija Edesa i kneževina Antiohija (na pograničnom prostoru između današnje Turske i Sirije, grofovija Tripoli (u današnjem Libanu) i, naravno, Jerusalimsko kraljevstvo.

Ulazna vrata u krstaško utvrđenje u Cezareji Primorskoj (Izrael, 11—12. vek)

Uz to, postojalo je već odranije jermensko kraljevstvo Kilikija, takođe u jugoistočnoj Turskoj, koje u ovo doba stvara snažne veze sa Zapadom. Samo Jerusalimsko kraljevstvo imalo je više vazalnih država, među kojima su najznačajnije: kneževina Galileja, grofovija Jafe i Aškelona, kneževina Transjordanija i kneževina Sidon.

Godine 1187, u bici kod Hitina, nedaleko od Galilejskog jezera, desila se presudna bitka između krstaške i muslimanske vojske. Muslimane je predvodio Saladin, koji od tog trenutka počinje da vlada Jerusalimom.

Utvrđenje Jovanovaca (Hospitalera) u Akriju (Izrael, 12—13. vek)

Krstaška vlast će ostati na ovim prostorima sve do 1291. kada pada i poslednje njihovo utvrđenje u Akri.

Uprkos relativno kratkotrajnoj vlasti, tek nekih 100-200 godina, krstaši su u ovim krajevima ostavili značajna umetnička dela, a to posebno vredi za građevinarstvo. Odmah po dolasku u Jerusalim obnovili su i dobrim delom ponovo izgradili baziliku Svetog groba, obnovili dvoranu Poslednje večere, počeli su sa izgradnjom velike crkve u Nazaretu, kao i niza ostalih crkava, a sve u stilu prelaska iz romanike u gotiku. Uz to, izgradili su čitav niz utvrđenja, poput Cezareje, Akrija, Belvoara i Monforta. Njihova prisutnost vidljiva je i u obnavljanju gradskih ulica, posebno u Jerusalimu.

U krstaškim pohodima učestvovali su i evropski vladari poput engleskog kralja Ričarda I Lavljeg Srca, francuski kraljevi Luj VII, Filip II Avgust i Luj IX Sveti, kao i car Svetog rimskog carstva Fridrih II Hoenštaufen.

Drugo arapsko razdoblje i turska vlast

Vlast Ajubida i Mameluka

Hatinski rogovi, bojno polje između Nazareta i Tiberijade, gde je Saladin 1187. godine pobedio krstašku vojsku.

Saladin (arap. Salah ed-Din) osvojio je 1169. Egipat, a 1187. i Jerusalim. Nakon njegove smrti 1193. i borbe za vlast, nasledio ga je brat Al Adil. Bio je to početak vlasti kurdske dinastije Ajubida, koja je dobila ime po Saladinovom ocu, a vladala je iz Kaira. Njihova vlast je u ovim krajevima bila obeležena stalnim borbama protiv preostalih krstaških područja sa središtem u Akriju.

Ulaz u Pamučarski suk (Suq al-Qattanin) u Jerusalimu, bazar koji je 1336. obnovio memlučki upravnik Sirije.

Peti krstaški rat trebalo je da sa egipatske strane dovede krstaše do Jerusalima, no završio se porazom kod Damiete 1217. Šesti krstaški rat, koji je 1228. poveo Fridrih II doveo je do kratkotrajne premoći nad Ajubidima. Bila je dovoljna samo vest o brojnosti i moći Fridrihove vojske, da mu ajubidski sultan Al Kamil ugovorom preda Jerusalim, Vitlejem i Nazaret. Ipak, nesloga među krstašima i poziv koji su Ajubidi uputili jednom mongolskom plemenu, doveli su 1244. do ponovnog pada ovih mesta, a Jerusalim su Mongoli tako razrušili da u njemu više nisu mogli živeti ni hrišćani ni muslimani. Pod utiskom tog pokolja kreće Sedmi krstaški rat pod vođstvom francuskog kralja Luja IX No ovaj krstaški pohod postigao je samo to da su Ajubidi dodatno oslabljeni, a njihovo mesto su kao vladari ovih prostora preuzeli Memluci.

Ostaci nekadašnjeg franjevačkog manastira na brdu Sion, uz dvoranu Poslednje večere u Jerusalimu (14. vek)

1250. Memluci, turske sluge Ajubida, preuzimaju vlast u Kairu, pa tako i na području Palestine. Krstaši pridobijaju na svoju stranu Mongole, koji kroz sledećih deset godina napadaju Memluke, no bez uspeha, sve do bitke kod Ain Džaluta, gde su Mongoli 1260. konačno potučeni. 1291. memlučki sultan Halil napada grad Akri, središte krstaškog kraljevstva, u kojem su različite evropske nacije bile u međusobnoj svađi. Memluci osvajaju Akri, a za razliku od plemenitog Saladina, izvršavaju teški masakr nad stanovništvom, a mnoge prodaju u roblje. Time prestaje da postoji krstaško kraljevstvo na kopnu, a zadržaće se još na Kipru. U ovom razdoblju su se promenile razne administrativne podele ovog područja. Tako je krajem 14. veka Sirija bila podeljena u pet okruga, od kojih je jedan bila Palestina, a uključivala je Jerusalim (kao glavni grad), Ramlu, Aškelon, Hebron i Nablus, dok je okrug Hauran bio na severu, s glavnim gradom Tiberijadom.

U 13. veku, a poebno u 14. veku zapadno prisustvo na ovim prostorima ogleda se u delovanju franjevaca, koji se ubrzo nastanjuju uz dvoranu Poslednje večere. Tokom 14. veka dogodio se period obnove, a posebno je to vidljivo na građevinama koje su tada nastale ili obnovljene, poput Pamučarskog suka (bazara) u Jerusalimu. Ipak, početak 16. veka doneo je pogoršanje ekonomskog položaja, a osmanski Turci preuzimaju vlast nad čitavim Istokom.

Osmansko carstvo (1517—1918.)

Damaščanska vrata u Jerusalimu, prva polovina 16. veka

1517. godine osmanski Turci osvajaju Egipat, pa tako i ovo područje, u vreme sultana Selima I. Čitav prostor današnjeg Izraela i Palestine pripao je Damaščanskom vilajetu i tako je ostalo sve do 1660. godine. Selima je nasledio njegov sin Sulejman I Veličanstveni (1520—1566.) koji je znatno doprineo razvoju ovih krajeva. Posebna je njegova zasluga uređenje Jerusalima, kog je ponovo opasao zidinama. Uz to, izgradio je i više lepih gradskih vrata, kao i niz fontana na gradskim ulicama.

Džamija Al-Džazar u Akriju, Izrael. Izgradio ju je upravnik Akrija, Muhamed paša Al-Džazar, poreklom iz Bosne, nakon što je pobedio Napoleona. Građena je od 1800. do 1814.

Franjevci koji su se tada našli izvan zidina bili su prisiljeni da napuste dvoranu Poslednje večere, no nastavili su staranje o ostalim svetilištima, često zajedno sa pravoslavnim hrišćanima. Tada, polovinom 16. veka poglavar franjevaca u Svetoj zemlji bio je Dubrovčanin Bonifacije Drkolica, koji je diplomatskom veštinom, ali i poznanstvom s lokalnim upraviteljem Jerusalima, poreklom iz Bosne, uspeo da sačuva pa i obnovi mnoga sveta mesta. Tako je obnovio i baziliku Svetog groba.

I druga mesta, izvan Jerusalema, doživljavaju razdoblje procvata, posebno 17. i 18. veku. Razvijaju se gradovi Jafa, Ramla, Akra.

U 19. veku ovo područje se obično u službenoj korespondenciji naziva Arz-i Filistin (Zemlja Palestina), a postaje predmet mnogih međunarodnih sporazuma. Posebno se to odnosi na Bečki i Berlinski kongres, gde se obično spominje pod imenom „Pitanje svetih mesta“ ili „Istočno pitanje“. Pojedine evropske države su time postale zaštitnice hrišćana u Svetoj zemlji.

Za sultana Abdul Hamida II (1876—1909, zbog stalne podrške koje su Rusija, Velika Britanija i Francuska pružale gubitku turske teritorije na Balkanu, Osmansko carstvo traži svog saveznika u Nemačkoj. Tada je sultan 1898. u Jerusalimu ugostio nemačkog cara Vilhelma II (1888—1918.), gde je Nemačkoj poklonio više placeva za izgradnju crkava. Taj savez će Abdul Hamidovog brata, Mehmeda V, koji ga je i svrgnuo s prestola, uvesti u Prvi svetski rat na strani Centralnih sila. Ta će odluka dovesti, ne samo do propasti Osmanskog carstva i turske moći, nego i do velikih promena na prostoru Izraela i Palestine.

Istorija od Prvog svetskog rata

Sve veće promene sastava stanovništva, prestanak osmanske vlasti i i uvođenje "Britanskog mandata u Palestini", uvod su u savremenu istoriju ovog područja, koja će dovesti do stvaranja države Izrael nakon Drugog svetskog rata, sukoba s okolnim arapskim zemljama, i borbe palestinskog naroda za pravo na vlastitu državu.

Vidi još

• Praistorija regiona Palestine
• Istorija Izraela
• Izraelsko-arapski sukob
• Istorijska pozadina Novog zaveta