Корисник:Ivan VA/песак
Opšte
Od Čede Antića i Kecmanovića uzmi. Закључак од Андрејевића, посебно!
Istorijat
[уреди | уреди извор]Društveno-politički kontekst u vrijeme nastanka
[уреди | уреди извор]Nastanak i izgradnja Ferhad-pašine džamije u Banjoj Luci vezan je za širi kontekst u kojem je nastala i razvijala se islamska sakralna arhitektura načelno na Balkanskom poluostrvu, a posebno na prostoru Bosne i Hercegovine. Islamska civilizacija, a sa njom i sakralna arhitektura kao njen dio, nije se na Balkanskom polusotrvu javila spontano ili samoniklo, nego je na ovaj prostor unijeta kroz turska osvajanja. Premda su i ranije, preko Vizantije i Sicilije, na područje koje su nastanjivali Južni Sloveni povremeno dopirali odrazi islamske kulture, tek nastupanjem Osmanlija, učvršćivanjem njihove vlasti i daljom ekspanzijom ka sjeverozapadu ova kultura počinje intenzivno da se širi. Slično arapskom jeziku, koji se arapskim vojnim osvajanjima raširio među raznim pokorenim narodima od Persije do Pirineja i postao imperijalni jezik tadašnjeg islamskog svijeta, tako i turski jezik sa osmanskim osvajanjima Balkana postaje imperijalni jezik jedne nove civilizacije, koja u svim svojim vidovima nije bila čisto turska, ali koja je bila duboko prožeta osmansko-turskim duhom i, još više, duhom islama.[1] Viševjekovno tursko prisustvo uticalo je na sve vidove života stanovništva, uključiv, naposve, i postepenu islamizaciju jednog njegovog dijela. Ovaj dugotrajni uticaj je, prirodno, za sobom ostavio i brojne spomenike islamske materijalne i duhovne kulture.[1][2]
Osmansko carstvo se u XVI vijeku, periodu osvajanja Banje Luke i izgradnje Ferhadije, prostiralo na tri kontinenta i dijelilo svjetsku pozornicu sa Elizabetinom Engleskom, Habzburškom Španijom, Francuskom Valoa i Svetim Rimskim carstvom. Zauzimalo je važan geopolitički položaj na raskrsnici puteva između Evrope, Azije i Afrike. Široko područje koje je ulazilo u granice ovog carstva je, za vladavine sultana Sulejmana Zakonodavca, opisano slikovito: „od predgrađa Beča do Indijskog okeana, od sjevernih granica Crnog mora pa do prvog katarakta na Nilu”. Krajem ovog vijeka se, takođe, naziru i prvi pokazatelji opadanja moći ove države.[3] Na Balkanskom poluostrvu, Osmanlije nastavljaju proces osvajanja ka sjeverozapadu, koji je još počeo krajem XIV vijeka sa Maričkom i Kosovskom bitkom, do osvojenja Banata 1552. godine, čime u sastav carstva ulaze gotovo sve one balkanske pokrajine koje će narednim stoljećima ostati pod njihovom upravom. Novoosvojene oblasti formirane su kao sandžaci i pripojene Rumelijskom elajetu.[4][5][6]
U svojim vojnim kampanjama prema sjeverozapadu Osmansko carstvo je posve uništilo srednjevjekovnu bosansku državnu i političku samostalnost, a pored toga je i osvajanjem ovog prostora, stvorilo sebi važnu stratešku poziciju u borbi sa Ugarskom kraljevinom i Mletačkom republikom, kao važnom pomorskom silom.[7][8][9] Prethodno konačnog pada srednjovjekovne Bosne pod Turke 1463. godine, osvajači su već potčinili veliki dio njene teritorije i, prvobitno, ih priključili Skopskom krajištu, a kasnije Bosanskom krajištu — privremenim upravnim jedinicama i uporištima za dalja osvajanja. Teritorija Bosanskog krajišta se odnosi na teritoriju kojom su Turci vladali od početka njihove stalne vlasti u župi Vrhbosna 1448. godine, pa do konačnog pada Bosanskog kraljevstva, a kojom je upravljao Ishak beg Ishaković. Padom bosanskog kraljevstva, te priključivanju njegovom teritoriju i oblasti Pavlovića i Kovačevića je osnovan Bosanski sandžak sa sjedištem u Jajcu, kasnije Sarajevu, a od XVI vijeka u Banjoj Luci. Ovaj sandžak je, od svog osnivanja pa do kraja turske vladavine, bio centar šire regije kojem su sukcesivno dalje pripajani novi osvojeni krajevi zemlje Hercega Stefana. Pod ugarskom vladavinom jedino su ostali sjeverozapadni dijelovi Bosne, osvojeni od Matije Korvina nakon pada kraljevine, administrativno podijeljeni između ugarskih banovina — Jajačke i Srebreničke. Sve do formiranja Bosanskog elajeta 1580. godine Bosanski sandžak, kojem će se 1470. godine pridružiti novoosnovani Zvornički i Hercegovački sandžaci, nalaziće se u sastavu Rumeljskog elajeta.[10][11][12] Banja Luka, koja se našla unutar Jajačke banovine, poslije Jajca je bila najvažniji i najtvrđi grad u tom periodu u dolini Vrbasa, a njeno stanovništvo je u vremenu turskih pustošenja 1494—1495. pomagao kralj Vladislav II Jagelović.[13][14][15]
Osmanski prodori nastavljaju se dalje ka sjeverozapadu, te nakon Krbavskog boja 1493. godine, u kojem je uništeno srednjovjekovno hrvatsko plemstvo, novoosvojene oblasti na zapadu priključuju se Bosanskom sandžaku. Nakon Mohačke bitke 1526. godine, Osmanlije mnogo lakše prodiru na zapad, a od novoosvojenih oblasti u Dalmaciji, preko Dinare, formiraju novi veliki vlajet, nazvan Vilajet Hrvati.[16][17] Takođe Turci, u namjeri da osvoje još uvijek neosvojene ugarske teritorije, početkom XVI vijeka ponovo otpočinju ofanzivu širokih razmjera od Smedereva do Banje Luke, prilikom koje 1527. godine zauzimaju Srebreničku banovinu, nakon koje se dalje usmjeravaju ka Dalmaciji, Lici i Slavoniji. Padom Beograda 1521. godine otvara se put prema osvajanju Budima i konačnom osvajanju Ugarske.[16][18] Jajačka banovina koja je od 1463. godine pružala otpor pada pod Osmanlije 1528. godine.[19][20][21][18][22] Na vijest o padu Jajca, kapetan Andrija Radović zapalio je tvrdi grad i varoš Banju Luku (Vrbaski grad) i sramotno pobjegao.[23][24][25][13][26][27][28] U ovom periodu posebno se ističe bosanski namjesnik Gazi Husrev-beg koji je u nepunih 25 godina bio na poziciji Bosanskog sandžakbega tri puta i koji je osvajanjem Sinja 1518. i Knina 1522. duboko prodro u Dalmaciju i osvojio Klis i okolna mjesta 1537. godine, od čega je formiran Kliški sandžak. Osvajanjima u Slavoniji (Dubice 1538) formiran je Požeški sandžak, kasnije proširen novoosvojenim teritorijama u Slavonskoj Podravini. Na inicijativu Bosanskog namjesnika Sofi Mehmed-paše u Slavoniji 1557. godine se osniva sandžak Začasna (sa sjedištem u Začasni, kasnije u Pakracu i Cerniku) na teritoriji između Save i Drave, uz rijeku Ilovu i Pakru, sve do Požeškog sandžaka na istoku.[19][29]
Sva ova osvajanja na sjeverozapadu, kojima se pridodaju i potonja osvajanja preko Une Ferhad-bega Sokolovića nakon što je 1573. postao sandžakbeg Bosanskog sandžaka, ali i planovi za novim osvajanjima, primorala su oslabljenu centralnu državnu vlast da se reformiše i formira jači i razvijeniji birokratski aparat na cijelom području. U sklopu ovih reformi pojavila se potreba za formiranjem jedne velike upravne jedinice, ukliještene sa dvije strane između dvije neprijateljske države, Habzburške monarhije i Mletačke republike. Iz tih razloga je 1580. godine formiran Bosanski elajet izdvajanjem Bosanskog, Hercegovačkog, Kliškog, Pakračkog i Krčkog sandžaka iz Rumelijskog elajeta i Zvorničkog i Požeškog sandžaka iz Budimskog elajeta. Za prvog beglerbega novog elajeta, koji je obuhvatao teritoriju „od Šapca do mora i od Zvečana do Virovitice” — veću nego što je držao i jedan bosanski kralj, postavljen je Ferhad-paša Sokolović, dotadašnji bosanski sandžakbeg.[30][31][32][33] Sjedište elajeta smješteno je u Banju Luku, što će ovom gradu dati snažan zamah u ekonomskom razvoju i graditeljskoj aktivnosti u XVI vijeku, dio kojeg je i izgradnja Ferhad-pašine džamije.[34][35][36][37]
Sokolovići
[уреди | уреди извор]Islamske monumentalne zadužbine na prostoru bivše Jugoslavije podizali su brojni ktitori različitog porijekla među narodima koje su Turci pokorili u svom nadiranju prema sjeverozapadu. Osim islamizovanih Južnih Slovena, među osnivačima je bilo i pravih Turaka, koji su tu bili u sastavu vojnih posada ali i kolonizovanih Turaka iz Anadolije, zatim islamizovanih Grka, Arbanasa, čak i Mađara. Ferhad-pašina džamija spada u skupinu spomenika islamske umjetnosti čiji je osnivač dolazio iz redova islamizovanih Južnih Slovena. Ljudi kao članovi mnogih razgranatih rodova ovog porijekla, kao što su bili Opukovići, Sokolovići, Vukovići-Desisalići, Boljanići, Prodovići i drugi, upravo su tokom XVI vijeka sagradili obimnu skupinu svojih zdanja, u periodu kada je veliki broj njih obnašao visoke državne pozicije u Istanbulu i širom evropskog dijela Osmanskog carstva.[38][39] Sokolovići, iz istoimenog sela kod Rogatice u istočnoj Bosni, iz koje potiče i ktitor najveće banjalučke džamije, najpoznatija su porodica koja je značajno uticala na politiku u Osmanskom carstvu tog doba. Prihvatanjem islama, počeli su da njeguju i poštuju novu orijentalnu kulturu.[38][39][40]
Razlog zašto ljudi sa ovih prostora, od kraja XV i početka XVI vijeka, zauzimaju najviše položaje u Osmanskoj imperiji dužan je smjeni grupacije koja je do tada dominantno zauzimala ove položaje i dolasku nove. Naime, od nastanka Osmanskog carstva, najviše funkcije u državi bile su u rukama anadolskih porodica koje su najviše doprinijele usponu osmanske dinastije i stoga su stoljećima bile desna ruka sultana. Od kraja XV i početka XVI vijeka, dankom u krvi odabrani, u islamu vaspitani i kvalitetno obrazovani kadrovi, odani sultanu, počinju da preuzimaju sve bitne funkcije koje su prethodno bile u rukama anadolskih porodica. Ovo je imalo za neminovnu posljedicu rađanje rivalstva i netrpeljivosti između ove dvije grupacije ljudi. A to je dalje povećalo solidarnost među devširmom odabranim ljudima, koji su inače i sami među sobom bili okupljeni u grupe, najčešće po zajedničkom etničkom porijeklu ili jeziku, koje su održavali i nakon završetka školovanja, odnosno po stupanju u službu. Najizraženija solidarnost bila je među ljudima sa prostora Bosne i Albanije. Posljedica ove solidarnosti je upošljavanje ljudi iz iste grupe na druge položaje u carstvu, nakon što je jedan pripadnik grupe zauzeo visoki položaj. Tako izvori navode da, ako je na poziciju velikog vezira došao Bosanac, uskoro su na sve ostale funkcije u carstvu bili promovisani ljudi iz Bosne.[41]
Sokolovići su bili veoma razgranata porodica, a u vremenu kada je Osmansko carstvo bilo na vrhuncu svoje moći donosili su neke od najznačajnijih odluka u njegovoj istoriji. Prvi Sokolović iz Bosne doveden devširmom na osmanski dvor bio je Deli Husrev-paša Sokolović u 15. vijeku, za koga se pretpostavlja da je potom doveo sve ostale Sokoloviće na osmanski dvor, koristeći se, osim zvaničnom, i privatnom devširmom. Pored islamizovanog ogranka ove porodice, postojao je i pravoslavni koji je upravljao Pećkom patrijaršijom trideset godina i postavio četiri pećka Patrijarha. Ovo je učinjeno na zauzeće najpoznatijeg Sokolovića u istoriji, velikog vezira Mehmed-paše. Ovaj osmanski državnik se za svog mandata koristio nepotističkom praksom poznatom kao intisab, čime je u drugoj polovini XVI vijeka dovodio članove porodice Sokolović na najprominentnije i najviše položaje u državnoj administraciji. Intisab je označavao poluzvaničan sistem pokroviteljstva, u kojem je jedan pripadnik osmanske vojne kaste pomagao napredovanje svojih štićenika, a ovi su zauzvrat podržavali svog pokrovitelja i njegove interese.[42][43][44] Osim toga, zadržavši se u perifernim oblastima Osmanskog carstva, koja su imala važnu strategijsku i političku važnost, islamizovana grana Sokolovića je prihvatanjem vladajuće ideologije carstva — islama — mogla da sačuva porodična dobra u rodnom kraju i čak da ekonomski ojača. Daleko od centralne vlasti njeni članovi su kao begovi imali veća ovlašćenja od uobičajenih, a daljim aktivnim uključivanjem rođaka i srodnika u timarski sistem, uspijevali su, slično nekim drugim rodovima, da neosjetno uvedu nasljeđivanje funkcija i da tako očuvaju prestiž svojih rodova, pretvarajući ih u neku vrstu provincijske aristokratije.[45][46][47]
Kao već napomenuto, brojni su Sokolovići i njihovi srodnici ostavili traga na prostoru Bosne i Hercegovine, a i šire, i to u prvom redu osnivanjem zaklada i vakufa, što je rezultiralo izgradnjom islamskih sakralnih objekata, džamija i tekija, ali i kulturno-obrazovnih institucija kao medresa, mekteba i biblioteka, kao i različitih infrastrukturnih objekata.[48][49] Najviše ovih zadužbina bilo je skoncentrisano u Polimlju i Podrinju, odnosno na prostoru stare Hercegovine. Neki od najpoznatijih spomenika koji su sagrađeni rukom Sokolovića i njihovih srodnika su osnivanje kasabe Rudo i zadužbina u njoj (podigao Mustafa Sokolović 1555), karavansaraj velikog vezira u Višegradu (spominje se kao već dograđen od 1566), džamija i druge zadužbine srodnika i vaspitanika velikog vezira Husein-paše Boljanića u Pljevljima, džamija u Čajniču Mehmed-pašinog zeta Sinan-bega Boljanića, most Mehmed-paše Sokolovića i druge zadužbine u Višegradu i dr.[50][51][52]
Vakif banjalučke Ferhadije, Ferhad-paša Sokolović, bio je rodonačelnik begovske porodice Ferhadpašić-Sokolović, banjalučkog ogranka Sokolovića, koji su imali najvažniju ulogu u istoriji spomenutog grada od XVI do XVIII vijeka.[53] Ferhad-paša je stričević velikog vezira Mehmed-paše,[54][40] njegov otac bio je Rustem-beg Sokolović, i imao je najmanje još tri brata i sestru[55] — Ali-bega Skolovića, pakračko-cerničkog sandžak-bega (poginuo u jednom sukobu u Slavoniji 1586), Derviš-pašu Sokolovića, beglerbega u Dijarbekiru,[56][32][57][58][59][40] Malkoč-bega koji je u Šiklošu podigao džamiju, te sestru čije ime nije poznato, koja je došla da živi kod Ferhad-paše nakon smrti svog supruga. Njen sin je Ibrahim Alajbegović Pečevija, jedan od najznačajnijih osmanskih istoričara.[60][61][40] Ferhad-paša je imao nekoliko djece koja su umrla ranije, još dok je bio kliški sandžakbeg i ukopana su u Livnu.[62][60][63][а] Kasnije Ferhad-pašinu lozu u Banjoj Luci nastavljaju sinovi Sulejman-beg (bio je kapetan i podigao džamiju, han i dućane u Dubočcu), Murad-beg (oko 1604. godine imao je čifluk u nahiji Lefče u blizini današnje Gradiške), Mustafa (bio jedno vrijeme miralaj Bosanskog sandžaka),[65] Mehmed[57][47][58][б] i Husein,[67][47][в] te praunuk/unuk Ferhad-beg,[г] njegov sin Mustafa-paša (zbog zasluga u Bečkom ratu unaprijeđen u belgerbega Tripolija, a kasnije Bosne[67][69])[д] i njegov sin Mehmed koji je bio banjalučki kapetan,[67][71][69][47][58][63] što je položaj koji je dodijeljen i Mehmedovom sinu Husein-begu,[72] koji se u ovoj funkciji spominje 1762. godine.[72][69] U svojim proučavanjima porodice Sokolović u Banjoj Luci, istoričar Hamdija Kreševljaković i orijentalista Alija Bejtić navode, da se od XVIII vijeka pa na dalje, ovoj porodici gubi svaki trag,[47][58][53][71][73] dok banjalučki hroničar i novinar Aleksandar Ravlić navodi da se linija banjalučkih Sokolovića nastavila i nakon ovog perioda, kroz porodicu Ćerimpašić-Sokolović koji su njihovi potomci (i nasljednici Ferhad-pašinog vakufa). Ravlić navodi da su članovi ove porodice, koja je u međuvremenu iz imena „otpisala” drugo prezime (Sokolović), 1991. godine živjeli u Banjoj Luci i imali svoje porodice.[74]
Zadužbinarska djelatnost Ferhad-paše nije bila samo vezana za Banju Luku, nego je i on, poput svojih drugih rođaka Sokolovića, gradio zadužbine u kraju odakle je porodica porijeklom. Tako je podigao karavan-saraje i hanove u Sogubini, Kratovi, Svinjaru, Dobrunu i Ravnom.[47][75][76][77] Osim toga on je i vakif džamije sa kupolom, tekije, mekteba i dvostrukog hamama u Pečuju, u današnjoj Mađarskoj.[47][75] Uprkos svim ovim ostalim djelatnostima, graditeljska djelatnost u Banjoj Luci bili su okosnica zadužbinarskog rada Ferhad-paše Sokolovića.[78][79]
Period vezirovanja Mehmeda Sokolovića i nepredovanje njegovih srodnika i zemljaka na važnim položajima u Osmanskom carstvu, poklapao se sa poletnim periodom osmanske arhitekture, zvanom turska renesansa, koju je najviše od svih obilježio arhitekta Kodža Mimar Sinan. Gradeći po željama vladalaca Carstva i drugih velikodostojnika, uticaj novog stila istanbulskih arhitekata, osim u samoj prijestonici, osjetio se i u provinciji, širom Anadolije i Rumelije.[80][81] Ovaj uticaj će porodičnim vezama Sokolovića, kao i stalnim kontaktima ovih arhitekata sa Portom, upravo postati izražen u vremenu dok je Banja Luka bila središte Bosanskog elajeta i kada i nastaju brojne vrijedne građevine koje će imati atribute monumentalnih ostvarenja osmanske prijestonice.[81] (v. opširnije ispod)
Ktitor Ferhadije — Ferhad-paša Sokolović
[уреди | уреди извор]Kad je o samoj biografiji tvorca Ferhadije riječ, kao i sa mnogim ličnostima njegovog vremena, nije poznato kada je rođen. Na osnovu posrednih izvora, pretpostavlja se između treće i četvrte decenije XVI vijeka. Slično većini ostalih Sokolovića i drugih visokih državnih funkcionera slovenskog porijekla, na osmanski dvor je stigao devširmom. Kao već napomenuto, Ferhad-paša je bio stričević velikog vezira Mehmeda Sokolovića, a ovaj osmanski državnik će mu tokom karijere pružati podršku i biti njegov zaštitnik. Nakon završenog obrazovanja, prvu funkciju koju je obnašao je bila ulufedžibaše.[82][83] Sljedeća funkcija na koju dolazi je funkcija sandžakbega Kliškog sandžaka između 1567. i 1568. godine, u predvečerje Kiparskog rata, u kojem je i sam učestvovao.[82][84][85] Tokom rata nije uspio da zauzme Zadar što je bio cilj pohoda kroz Dalmaciju, ali usput osvaja Zemunik, Ozren, Brodin i Bijelu Stijenu te tvrđavu Vespoljevac[86][59][87][75], a zatim i Pločnik, Drniš, Obrovac, kulu Vičevo i Tinjsko polje čime je znatno proširio Kliški sandžak.[88][89][75] Dosta uspjeha je imao i u borbama u Slavoniji, gdje je uz pomoć hercegovačkog sandžakbega Sinan-bega Boljanića porazio zagrebačkog kanonika Franju Filipovića (hr).[86][59]
Na funkciju sandžakbega Bosanskog sandžaka Porta ga imenuje marta 1573. godine[91], što je značilo i prelazak u Banju Luku, koja je od 1553. godine bila sjedište Bosanskog sandžaka.[92] Ubrzo po preuzimanju funkcije, Ferhad-beg otpočinje nove osvajačke akcije u Pounju koje su imale za cilj zauzimanje plodnih ravnica oko rijeke Une, a potom otpočinje pohod i na strateški važnu habzburšku tvrđavu Bihać. Ofanziva je otpočela bitkom kod Budačkog septembra 1575. godine gdje je sandžakbeg u direktnom sukobu porazio Herberta fon Auersberga, zapovjednika Senjskih uskoka.[91][93][94] Među ratnim plijenom osvojenim u bitki se našao i generalov sin, a od njegovog otkupa Ferhad-beg je sagradio banjalučku Ferhadiju. Ovaj događaj i izgradnja banjalučkih zadanja je postala predmetom brojnih narodnih pjesama i legendi.[95][93][92] (vidi opširnije ispod) Iste godine Ferhad-beg osvaja brojne krajiške tvrđave, a cijeli pohod okončava januara 1578. godine zauzimanjem Gvozdanskog.[91][96][97] Zabrinutost vrha Habzburškog carstva izražena kroz savjetovanja 1577. i 1578. godine se odrazila u velikoj kontraofanzivi pod komandom Kevenhilera (njem. Khevenhüller) (en) sa ciljem povratka krajiških gradova, koja nije uspjela.[91][96]
Zahvaljujući ovim vojnim uspjesima i širenja teritorija Bosanskog i Kliškog sandžaka pod Ferhad-begom, Porta odlučuje septembra 1580. godine da formira novu veliku upravnu jedinicu, Bosanski elajet. Na čelo novog elajeta je postavljen Ferhad-paša, postavši time prvi beglerbeg Bosne. Na ovoj poziciji se zadržao samo osam godina, jer već 1588. godine postavljen za beglerbega Budimskog elajeta. Prethodno je, u kratkom periodu od ljeta 1584. go jeseni 1585. godine bio na Krimu kao beglerbeg Kefe, a gdje je upućen sa zadatkom da smiri pobunu jednog člana dinastije Giraj koji se bio udružio sa Moskovljanima. Porta je postavila novog, odanog hana, a Ferhad-paša je ostao sve dok se situacija nije smirila. Cijeli ovaj duži period života Ferhad-paše je obilježen lošim ličnim zdravljem i više ličnih trauma koje je doživeo — smrt oca Rustem-bega i brata Derviš-paše, koji je poginuo u osvajanjima Gruzije, zatim, još dok je bio kliški sandžakbeg imao je nesreću da ukopa nekoliko svoje djece, a 1579. godine se dogodilo ubistvo njegovog rođaka i zaštitnika Mehmed-paše Sokolovića. Naročito veliki lični gubitak mu je predstavljala smrt brata Ali-bega, koji je ubijen 1586. godine. Zbog svega navedenog, Ferhad-paša je ovaj dio svog života proveo u izgradnji zadužbina, sakralnih i profanih objekata po čitavom elajetu, a naročito u Banjoj Luci gdje gradi sebi džamiju. Gradnjom objekata pospešuje ekonomski razvoj čitave regije. Osim ovih aktivnosti, bavi se i mecenarstvom, podržavajući talentovane pojedince, pjesnike, hroničare i učenjake. Njegova vakufnama je legalizovana 1587. godine, što upućuje da je do tada bila gotova većina planiranih objekata u gradu na Vrbasu. Tad je već slutio da mu se približava smrt, jer je završio i izgradnju turbeta u dvorištu Ferhadije, gdje je vakufnamom naložio da bude sahranjen, što se i desilo. Očekujući da ostatak života provede na svom imanju u Podgorju kraj Banje Luke, vjerovatno je i sam bio iznenađen postavljanjem za beglerbega Budimskog elajeta 1588. godine.[98]
Na ovu funkciju je pozvan sa zadatkom da razrješi krizu nastalu neplaćanjem dvogodišnjeg harača habzburškog cara Rudolfa II sultanu Muradu III. Pošto već dvije godine na Muradov zahtjev za isplatu harača Habzburg nije odgovorio, sva težina rešavanja problema je spala na budimskog beglerbega. A pošto se rješenje spora nije naziralo, pozvan je Ferhad-paša, kao čovijek sa iskustvom rješavanja kriznih situacija, da riješi problem. Diplomatskom vještinom i mudrošću on je to i uspio. U Budimu ostaje svoje posljednje dvije godine života, kada je ubijen septembra 1589. godine, „u najboljim godinama“.[99][100]
Bitka kod Budačkog i otkupnina Volfa Engelberta
[уреди | уреди извор]
Od važnosti za istoriju Ferhad-pašine džamije je bitka kod Budačkog i neposredna dešavanja nastala kao posljedica ove bitke, jer su ona, kao iznad napomenuto, presudno uticala na izgradnju ove džamije. Sama bitka kod Budačkog je, istorijski posmatrano, bila dio šireg strateškog plana Porte za širenjem teritorija Osmanskog carstva ka sjeverozapadu, koje je Ferhad-beg ranije kao Kliški sandžakbeg pomjerio ka zapadu, a kao Bosanski sandžakbeg i prije ove bitke, osvajanjem Banije, Bosanske Krajine i Korduna, pomjerio sa rijeke Une na rijeku Krupu. Jedino je Bihać, kao važno austrijsko uporište, ostao neosvojen. Bitka kod Budačkog, koja se odigrala 1575. godine, je bila najteži udarac odbrambenom sistemu habzburške vojne krajine, a ujedno i poraz jednog od najzapaženijih njenih kapetana — Herberta fon Auersperga, koji je u drugoj polovini XVI vijeka konstantno napadao Bosanski sandžak.[101] Ferhad-beg je prikupio avgusta 1575. godine jače snage kod Krupe na Uni i krenuo na sjever prema dolini rijeke Korane. Na vijest o njegovom prodoru u Hrvatsku, komandant Hrvatske krajine Auersberg je naredio krajiškim kapetanima da hitno prikupe svoje snage kod Budačkog, na oko 15 km južno od Karlovca. Do večeri 21. septembra, stiglo je oko 1.000 pješaka i konjanika, te četa žumberačkih uskoka. U zoru 22. septembra, kada su predstraže primijetile približavanje Turaka, Auersberg je uputio u izviđanje husarsko odjeljenje pod kapetanom Ivanom Vojkovićem, a sam se, sa pratnjom od 60 konjanika, uputio ka predstraži. Husarsko odjeljenje ubrzo je razbijeno u sukobu sa turskom prethodnicom. Na mjesto borbe pristigao je Auersberg sa pratnjom i napao Turke, nadajući se da će za njim poći ostale njegove trupe. U žestokom jurišu on je potisnuo tursku prethodnicu i neoprezno naletio na pristiglu tursku glavninu. U nejednakoj borbi prsa u prsa poginuo je Auersberg, a sva njegova pratnja izginula je ili zarobljena. Naknadno pristigle krajiške jedinice pojedinačno su potučene i većinom zarobljene.[102][103][104]
Vijest o velikoj pobjedi osmanskog vojskovođe su veoma brzo stigle u Istanbul, a u čast ovog podviga poslat mu je počasni sultanov ogrtač, i jedna sablja, a prihodi su mu uvećani za 4000 akči.[105] U osmanskog prijestonici je održana i ceremonija — defile vojnika i sprovođenje zarobljenika: kroz grad je prolazila trijumfalna povorka na čijem čelu su se nalazili vojnici iz pograničnih krajeva i sa dugim crvenim kapama kakve se nose u Bosni. Zatim su na dugim kopljima pronijete glave pobijenih neprijatelja, prije svega glava kapetana Auersberga, a za njima su nošene zaplijenjene zastave. Takođe je prošla i grupa zarobljenika sa teškim šindžirima na vratu.[106][107]
U ovom boju je sa obje strane bilo puno zarobljenika. Kao već rečeno, u bitci je zarobljen Auersbergov sin Volf Engelbert, a već u neposrednom periodu nakon bitke se u izvorima spominje zahtev Volfovog brata Kristofa Auersberga upućen štajerskom staležu za novac za otkup Volfa u iznosu od 4000 forinti. Po zahtjevu Porte Ferhad-beg je Volfa poslao u Istanbul, pritom insistirajući da se on ponudi austrijskoj strani za otkup u zamjenu za njegovih zarobljenih 25 „gazija i mudžahida“ za koje je druga strana već ponudila otkupninu. Ovaj zahtjev je urodio plodom, jer je u periodu nakon upućivanja „oslobođeno 100 zarobljenika muslimana“, a Volf Engelbert razmijenjen za do tada neviđenu sumu od 30.000 zlatnika.[108][ђ] Jedan od glavnih izvora i savremenik događaja, osmanski istoričar Ibrahim Alajbegović Pečevija je u svojoj znamenitoj „Historiji“ na sljedeći način zabilježio ličnost Ferhad-paše i ovu epizodu:
| „ | On je jedan od vojskovođa svoga vremena. U vrijeme sultana Murata njemu je Bosna data kao elajet i tada je postao paša (mirmiran). On je daidža ovog nemoćnog roba. Zbog toga o njemu mnogo znam. On je sin amidže velikog vezira Mehmed-paše Dugog. U njegovo vrijeme bio je šef blagajne (za vojsku koja je primala plaću, a ne timare). Iza toga je postao upravnik Kliškog sandžaka. U vrijeme kad je osmanska vojska pretrpjela poraz (1571. kod Lepanta), on je nekoliko puta porazio neprijateljsku vojsku i zauzeo tvrđavu Zemunik, Zrin, Brodin i Trogir koje su se nalazile u tom sandžaku u blizini velike tvrđave Zadar koja je pripadala Veneciji. Kasnije, kada je učinjen mir sa Evropom, tuda je utvrđena granica. To je sada važeća granica.[110][111] Nema niko među ondašnjim vojskovođama ko bi ga zanemario, nema niko od muslimana ko ga ne bi cijenio, ali ni među nevjernicima nema niko ko ne poznaje njegovu vrijednost i ne priča o njemu, ali Evropljani (Franci, Venecijanci) više od svih. Sa tog stanovišta zasluge Ferhad-paše su zaista istinske.[110][111] Opet za velikog vezira Mehmed-paše postavljen je za sandžak-bega Bosne. On je u svoj sandžak krenuo sa potpunom brigadom (zborom) od 700 ljudi, sa 200 delija obučenih u vučije kože i sa kapama od vučije kože i još sa 200-300 običnih pješaka. U bosni je također imao dosta osvajanja i mnogo puta je porazio neprijatelja.[110][111] Mnoge neprijateljske zemlje (područja) je porobio. Tada je u vrijeme ustoličenje Murata III, posjekao hrvatskog generala, izdajnika poznatog pod imenom Ošpergal i zarobio mu sina. To su bili prvi jezici i prve glave koje su poslate caru Muratu. Padišah je bio vrlo zadovoljan. Nevjernika, generalova sina, je kao dobročinstvo svoje poklonio Ferhad-paši, a on ga je u naknadu za 30.000 zlatnika i sto robova muslimana oslobodio.[110][111] Džamiju koju je Ferhad-paša podigao u Banjoj Luci podigao je tim parama.[110][111] |
” |
Umjetničke prilike — „Turska renesansa“
[уреди | уреди извор]Islamska monumentalna umjetnost XVI vijeka nastaje na prostoru bivše Jugoslavije u vrijeme najvećeg uspona Osmanskog carstva, činjenica koja je od presudne važnosti za njeno vrednovanje i kasniji razvoj. Naime, u drugoj polovini XVI vijeka dolazi do relativno najmirnijeg perioda turske vladavine odnosnim prostorom, sa sređenijim privrednim životom i velikim materijalnim sredstvima koja su se, preko turskih funkcionera koji su ratovali u Panoniji i dalje na sjeverozapadu, slivala na ovo područje. Strateški interes osmanske države u to vrijeme je bio da se ova, nekad ratom opustošena područja, ožive i pretvore u mirnu i prosperitetnu pozadinu koja bi služila kao baza za dalju ekspanziju na sjeverozapad. Zbog toga osmanska vlast nastoji da izgradi sigurna naselja gradskog tipa.[112]
Izgradnja novih gradova sa sobom povlači i dolazak i nagli razvoj nove turske kulture, a posebno islamske umjetničke i graditeljske aktivnosti. Turci u početku izgradnju gradova pospješuju oslobađanjem poreza rajinskog gradskog stanovništva, delimično ili u potpunosti, što dovodi do toga da, pored ostalih, i institucija vakufa (islamskog zadužbinarstva) postaje jedan od glavnih nosilaca razvoja i oživljavanja gradova. A vakuf je opet povlačio izgradnju brojnih objekata različite namene, nekih u službi samo muslimanskom stanovništvu, a nekih namenjenih svima bez obzira za nacionalnu pripadnost.[112][113]
Kad je o umjetničkim relacijama ovog vremena riječ, kao već napomenuto, XVI vijek i dugotrajno vezirovanje Mehmed-paše Sokolovića i njegovih srodnika u provinciji carstva se podudaralo sa najnzanačnijim periodom takozvane turske umjetničke renesanse i radom njenog najznačajnijeg predstavnika — Kodže Mimara Sinana. Njegov polodotvorni rad na razvijanju raznovrsnih tipova monumentalnih kupolnih građevina i oplemenjivanju njihovih enterijera specifičnom plastičnom i slikanom dekoracijom je, kako ističe istoričar umjetnosti Andrej Andrejević, imalo velikog uticaja na osmansku provincijalnu umjetnosti Balkana, pa i onu na bivšem jugoslovenskom tlu. Veze Sinana i njegovog ateljea i Sokolovića su opšte mjesto — Sinan je velikom veziru projektovao dve izvanredne džamije u Istanbulu te niz zadužbina po Trakiji i Maloj Aziji, a u balkanskoj provinciji, kao napomenuto, zadužbine u Višegradu i njegovom rodnom selu. Kasnije Sinan radi zadužbine i za druge Sokoloviće — džamiju za budinskog beglerbega Mustafu Sokolovića, a najvjerovatnije svog najpouzdanijeg majstorskog saradnika šalje u Banju Luku da završi zadužbinu Ferhad-paše Sokolovića — banjalučku Ferhadiju. Kako ističe Andrejević, ova visoka linija umjetničkog djelovanja, koja je začeta u Carigradu, produžila se na ovom tlu i kasnije, „snažno se reflektujući u monumentalnim zdanjima istaknutih zadužbinara sve do poslednih godina XVI veka.“[114]
Tematizujući ovu umjetničku liniju i njene reperkusije na bivši jugoslovenski prostor, Andrejević ističe[115]:
| „ | Kao što su Turci još u XV veku ovde preneli svoja već definisana i zrela rešenja za novu vrstu kupolne bogomolje, pa i druga, tipično orijentalna zdanja — medresu, amam, bezistan, karavansaraj i dr., tako isto su i tokom celog XVI veka Carigrad i drugi značajni turski umetnički centri predstavljali izvorišta novih umetničkih koncepcija. To potrvrđuju ne samo tipovi kupolnih džamija, koji su utvrđeni među očuvanim spomenicima na jugoslovenskom tlu [v. opštirnije ispod], već i činjenica da su u njihovoj arhitektonskoj kompoziciji korištena za ono doba savremena i nova rešenja. Naime, dok su za prostorna rešenja karavansaraja, bezistana i amama ovde obično ponavljala znatno starije osmanske koncepcije, dotle su za kupolne džamije, uz retke izutetke, korištena nova, u tim godinama aktuelna rešenja, koja su skoro istovremeno ili samo deceniju ranije nastajala u neimarskim radionicama prestonice. Ova zanimljiva pojava može se objasniti ne samo svešću poručioca da prestonica raspolaže najvećim brojem vrsnih graditelja, već svakako još živom svešću o bogatim umetničkim tradicijama starog carskog grada, te metropole srednjevekovnog sveta, koja je još od njenog osnivača, Konstantina Velikog, Evropi uvek davala najpoznatije prototipove za najznačajnija zadužbinska zdanja. Te snažne vizantijske tradicije prožimale su umetničko stvaranje, posebno na polju arhitekture, u turskom Istanbulu još tokom svih decenija XVI veka, snažno utičući na dalji razvoj osmanske arhitekture u ovom gradu, a zatim preko njega, i na umetničko delovanje u provincijalnim oblastima velikog Osmanskog carstva.[115] | ” |
Kontinuitet veze između islamske monumentalne umjetnosti na bivšem jugoslovenskom tlu sa turskim stilskim fazama prijestonice i drugih umjetničkih centara ne iznenađuje, ističe Andrejević, i ako se ima u vidu da su najznačajnija zdanja koncipovali i izvodili neimari vaspitavani u Istanbulu — od Sinanovog prethodnika Adžem Esir Alija koji je projektovao Gazi Husrev-begovu džamiju, preko Ramadan age, Sinanovog savremenika na ovom tlu koji je projektovao Aladža džamiju, samog Sinana koji je projektovao most u Višegradu, Hajredina, sinanovog vaspitanika i saradnika koji je projektovao Staru ćupriju u Mostaru, do najpouzdanijeg učenika Sinanovog koji je projektovao banjalučku Ferhadiju.[116]
Banja Luka u XVI vijeku
[уреди | уреди извор]Banjalučka Ferhadija je nastala u vremenu snažnog uspona Banje Luke u XVI vijeku, prvo kao prijestonice Bosanskog sandžaka, a onda i novoformiranog Bosanskog elajeta. Dolaskom ličnosti Ferhad-paše na funkcije sandžakbega, te kasnije i belglerbega, počinje nova faza u razvoju Banje Luke.[78][117]
Banja Luka, kao i drugi bosanski srednjovjekovni gradovi se potpuno razlikovala i imala druge funkcije prije dolaska Osmanlija, nego što je to bio slučaj nakon njihovog dolaska. Ustoličenje osmanske vlasti, a zajedno sa njom orijentalnog prometa, trgovine i zanatstva te vjerskih učenjaka i podizanja karakterističnih građevina, dovodi do pretvaranja prethodnog naselja u grad sa islamskom fizionomijom, koja je podrazumevala i druge funckije i način življenja nego što je to bio u srednjovjekovnom gradu. U prvoj polovini XVI vijeka, mijenja se i pozicija Bosanskog sandžaka koji zbog osvajanjima dalje na sjeverozapadu prestaje da bude uznemiravano granično područje. Sređeniji privredni život i, kao napomenuto, slivanje velikih materijalnih dobara koja donose ratni pohodi osmanskih funkcionera na sjeveru i zapadu stvaraju materijalnu bazu za nagli zamah islamske graditeljske i umjetničke djelatnosti na ovom prostoru. Nakon osvajanja u Slavoniji, a u skladu sa daljim osvajačkim planovima Osmanlija, Sarajevo kao glavni grad Bosanskog sandžaka postaje prviše udaljen od granica pokrajine, te se zato središte sandžaka premješta u Banju Luku.[118][119]
Graditeljski zamah u Banjoj Luci počinje još za vremena bosanskog sandžakbega Sufi-Mehmed paše, pod kojim je i oko 1554. godine, zbog svog geostrateškog položaja, Banja Luka postala središte sandžaka. A to je sa sobom nosilo i dolazak brojnih administrativnih poslova — rezidencije sandžakbega i njegove administracije. Istoričar Adem Handžić (bs) ističe da je upravo ovaj, administrativni momenat, najčešće bio zamajac za dalji urbani, privredni i kulturno-umjetnički razvoj grada u kome se našlo središte sandžaka ili kasnije elajeta.[121][122][120][119] Na osnovu intenziteta razvoja Banje Luke u ovom periodu se vidi i da su ostali sandžakbezi, nakon Sufi-Mehmed paše ulagali svoj imetak u razvoj ove kasabe.[121]
Vakuf je u osmanskom periodu predstavljao gotovo jedinu instituciju za rješavanje kulturnih i komunalnih potreba u gradovima, međutim osim vakufname Sufi-Mehmed paše i Ferhad-paše Sokolovića, druge vakufname iz ovog perioda nisu sačuvane. Na početku razvitka i uspona gradova u Osmanskom carstvu je najčešće stajala džamija koja je nosila ima tadašnjeg sultana carstva. Ova džamija je bila državna, nije imala vakuf, a njeni službenici su isplaćivani iz državne kase. U narednih nekoliko decenija oko ove džamije je formirana muslimanska mahala — mjesto življenja i čaršija — mjesto poslovanja. Na ovaj način je osiguravan brži razvitak gradova, koji su predstavljali oslonac osmanske države i bili u sklopu širih osmanskih političkih zamisli.[123][124][125][126] Najveći broj ovih džamija je sagrađen za vremena sultana Sulejmana Veličanstvenog; i prva džamija u Banjoj Luci, sagrađena po osvojenju grada 1528. godine je nosila ime ovog sultana. Kako ističe istoričarka Elma Korić u narednim defterskim izvorima u sljedećem periodu se bilježi konstantan rast muslimanskog stanovništva.[124][127][125] No, kako ističe ova istoričarka, u sjeni službene islamske linije koju je karakterisalo podizanje džamije kao vakufskog objekta, je postojala i druga linija sklona sufijskom učenju koja je kao vakufske objekte prvotno gradila tekije i zavije. Nastanak nekih naselja na prostoru Bosne je upravo proizvod nastanka zavija kao prvog objekta (koja je imala funkciju svratišta i konačišta), a poznato je da su derviši dolazili zajedno sa osmanskom vojskom nakon njenih osvajanja te imali značajnog udjela u širenju islama i orijenalno-islamske kulture. Na prostoru Banje Luke to je bila zavija Ahmed Dede, jedan od prvih ako ne i prvi islamski objekat u Banjoj Luci.[128][125][129][130][131]
Graditeljska aktivnost Sofi Mehmed-paše i velikaša tog doba je bila vezana za Gornji Šeher (staru Banju Luku), tako da će krajem XVI i početkom XVII vijeka ovo naselje imati deset mahala, koje su formirale ćelijastu strukturu naselja, čija su urbana središta činili sakralni objekti, a osnovnu građevinsku jedinicu, kuća smještena u vrt i ograđena zidom.[132] Grad ima karakter zanatskog i trgovačkog mjesta, a urbanu strukturu čine most, tvrđava, čaršija kao središte, i stambene mahale sa džamijama.[133] No, kada je sa položaja kliškog sandžak-bega Ferhad-paša došao u Banju Luku 1574. godine, kao namjesnik Bosanskog sandžaka, nije nastavio izgradnju u već gusto naseljenoj staroj Banjoj Luci, već se opredijelio za ravničarski prostor, sjeverno od starog središta grada,[134] na kom se inače nalazila spomenuta zavija Ahmed Dede.[135]
Period Ferhad-paše Sokolovića — druga polovina XVI vijeka
[уреди | уреди извор]U drugoj polovini XVI vijeka, vremenu smirenog privrednog života i slivanja velikog ratnog plijena u grad, u Banjoj Luci su podignuti brojne džamije i mesdžidi te drugi brojni infrastrukturni objekti različitih namjena. Samo u periodu od 1579. godine do 1587. godine Ferhad-paša je u Banjoj Luci sagradio više od 216 javnih objekata[136][137][138], i to: džamiju i šadrvan sa vodovodom, mekteb, preko puta džamije karavan-saraj i hamam.[139][140][141][137][142][143] Podignute građevine su činile kompleks, kao sistem vakufskih objekata karakterističan za osmanske gradove. Osim ovih, podiže i ambar za žito, dva mosta, mlin sa tri vitla na rijeci Vrbas, dvor za namjesnike, dvije stotine dućana, javne nužnike te je popločao dva puta „od mekteba do tophane“ i „od Stare Banjaluke do čaršije“.[141][140][137][142][143] U ovo vrijeme banjalučki ktitor podiže i imaret, koji je bio u funkciji, kako navode izvori, još i sredinom XVII vijeka.[144][145]
Kako bi osigurao vijekovno trajanje svojih zadužbina, Ferhad-paša je odredio uslove za njihovo korištenje, održavanje i čuvanje vakufnamom, koja je ujedno i glavni izvor za spoznaju graditeljske aktivnosti u ovom periodu u gradu na Vrbasu.[137][136] Vakufnama je napisana mjeseca sefera 995. h. g. tj. između 21. i 30. januara 1587. godine,[58][136][146][147], koju osim tekstopisca i sekretara Ferhad-pašinog divana Sebzije, potpisuje i veliki broj svjedoka i uglednih građanja Banje Luke tog doba.[137]
U vakufnami su navedeni zahtjevi koje je trebalo ispuniti iz prihoda vakufa, a ticali su se izgradnje i popravljanja objekata tretiranih u vakufnami. Tako je bilo potrebno udvostručiti hamam tj. dodati mu ženski dio, sagraditi imaret, medresu i tekiju, pokriti karavan-saraj olovom itd. Kako ističe arhitekta Sabira Husedžinović, proučavajući ostale istorijske dokumente, većina ovih zahtjeva upisanih u vakufnamu je ispunjena.[137] Druga bitna karakteristika Ferhad-pašinog vakufa je da paša nije ostavio gotovinu za njegovo funkcionisanje, ali je predvideo njenu akumulaciju vakufnamom. I to iz viška prihoda i plasiranja vakufskog novca u kreditne svrhe. Akumulisani novac je predvideo opet za nova kapitalna ulaganja, čime doprinosi urbanom, privrednom i kulturno-prosvjetnom razvitku Banje Luke.[148][149]
Jedan od prvih objekata koje je izgradio Ferhad-paša je bila tophana čiji su arheološki ostaci pronađeni, postavljena ispred zapadnih bedema tvrđave Kastel i koja je snabdijevala municijom i topovima brojne gradove Bosanske krajine u ekspanzijama Osmanske carevine prema zapadu. Takođe su pronađeni arheološki ostaci karavan-saraja, zatim drvene i cijevi od pečene gline vodovoda, koji je dovoden iz sela Pavlovca, koji se i danas zove Šadrvan.[154][155] Oslonci mosta su popravljeni, kako je prethodno i navedeno u vakufnami, o čemu postoji kameni tarih pjesnika Derunija.[156][157][158][154][159] Iz prihoda Ferhad-pašinog vakufa izgrađen je bezistan o kojem piše Evlija Čelebi, navodeći da ima 100 dućana i da je masivne konstrukcije.[160][154][155] On takođe opisuje medrese pa se može zaključiti, kako ističe Husedžinović, da je i ta odredba iz vakufname izvršena.[161][162][154][155] Mlin u podnožju tvrđave Kastel se može vidjeti ucrtan na brojnim grafikama Banja Luke. Postojanje dvora ili saraja, gdje su boravili banjalučki namjesnici, Ferhad-paša je izgradio još za svog života i lokacija je bila na lijevoj obali Vrbasa iznad gradskog mosta.[163][154][155] Dućani koje je izgradio Ferhad-paša su bili duž komunikacija, a koje je popločao Ferhad-paša, što je već spomenuto.[154][155]
Najznačajniji objekat koji je izgradio Ferhad-paša na slobodnom prostoru između tvrđave i podužne komunikacije bila je Ferhadija džamija. Ferhadija džamija se nalazila u žiži graditeljske aktivnosti Ferhad-paše i kao središte čaršije imala je posebno mjesto u urbanom razvoju Banje Luke.[164][165]
Uslјed svih graditeljskih aktivnosti Ferhad-paše, Banja Luka ubrzo postaje društveno-političko, vojno i privredno središte Bosanskog pašaluka sa svim svojim prednostima. Oko monumentalnih građevina koje je sagradio prvi beglerbeg Bosanskog elajeta se naglo formirala banjalučka čaršija i ubrzo i drugi njegovi savremenici, potpisnici njegove vakufname — Hasan deftedar i Gazanfer vojvoda i zaim, grade svoje zadužbine na ovom prostoru.[166][167][168] Banja Luka dobija 19. avgusta 1588. godine, na molbu Ferhad-paše i banjalučkog kadije upućenoj Porti, i muafnamu čime zvanično postaje kasaba, a njeno stanovništvo se oslobađa redovnih i vanrednih državnih obaveza (muafijet), čime grad dobija snažan podsticaj za razvoj svoje prvrede, a time i kulture i umjetnosti.[169][170][171][172][173]
Izgradnja
[уреди | уреди извор]Ferhadija džamija je podignuta na prostranoj terasi između rijeke Vrbas i tvrđave Kastel, potoka Crkvine, tržnice i glavne saobraćajnice grada — nekada Carskog druma, u nekadašnjem Donjem Šeheru, okružena turbetima i prostranim haremom. Centralni objekat nekadašnje banajlučke čaršije, ova džamija je najvredniji arhitektonski spomenik islamske kupolne bogomolje razvijenog tipa na prostoru bivše Jugoslavije.[174][175][176][177][178]
Objekat je završen 1579. godine, a kao već napomenuto, podignut je od dobijenog ratnog plijena, odnosno novčane sume od 30.000 zlatnika koju je, tada još Ferhad-beg, dobio kao otkupninu za Volfa Auersberga nakon Budačke bitke.[174][179][180][178][181][182][183] O ovome svjedoči i natpis na kamenoj ploči reprezentativno postavljenoj iznad ulaza u džamiju.[184][174][175][180][92][177] (v. opširnije ispod) Izgradnja džamije je završena godinu dana prije nego što je Ferhad-beg imenovan za prvog bosanskog beglerbega sa titulom paše.[179][е]
Izgradnja Ferhadije i njen vakif su ostali zapamćeni u narodnoj epskoj poeziji i usmenom predanju. Razlog ovome leži upravo u karakterističnom načinu kako je došlo do podizanja banjalučke džamije — pobjeda u bici i smrt protivničkog vojskovođe, te zarobljeništvo i otkupnina njegovog sina kao zalog za njenu izgradnju. Skoro sve zabilježene pjesme i narodne predaje potiču sa prostora Bosanske krajine, a njihovi kazivači su bili i muslimani i hrišćani.[178]
Kameni natpis na ulazu
[уреди | уреди извор]Tarih na ulazu u džamiju, koji kao napomenuto svjedoči o izgradnji džamije vojnim imetkom Ferhad-paše, je u stihovima isklesan na turskom jeziku, na kamenoj ploči 65x85 cm. Smješten je u šest elipsastih polja oivičenih geometrijskim ornamentom i arabeskom. Tekst natpisa je mjestimično vokalizovan, a pismo je lijep nesh (en).[186][187][175][188][185][189][190] Natpis:
| „ | Dobrotvor Ferhad-beg, pomagač vjernika. [191][192][184][183][193][194][195][196][174][197][198][199] |
” |
Godina izgradnje džamije nije označena u brojkama, nego je data u ebdžed-sistemu, gdje je u brojčanoj vrijednosti slova poslednjeg distiha izražena godina. Preračunavanjem brojčane vrijednosti se dobija 987. hidžretska godina, što odgovara 1579./1580. godini n.e.[193][175][192][184][183][182][198][200]Грешка код цитирања: Неважећа ознака <ref>; референце без имена морају имати садржај.
Kao autor ovog, prema mišljenju orijentaliste Mehmeda Mujezinovića, stilski veoma uspjelog i umjetnički izvedenog natpisa, se u pretposljednjem distihu javlja Sipahi.[201][193][196] Mujezinović je mišljenja, pozivajući se na austrijskog orijentalistu Jozefa fon Hamer-Purgštala[202][203], da je riječ o pjesniku Sipahi koji je ujedno bio i sekretar na Ferhad-pašinom Divanu (dvoru) u Banjoj Luci.[203][204][ж] Prema hronogramu čiji je autor, ovaj orijentalista ističe da je riječ o vrsnom pjesniku.[203]
Neposredno ispod ovog tariha ispisan je mastilom na kamenu tekst, sura El-Džumu’a (62) (bs), ajet 10, iz Kurana[192][193][191][198]:
| „ | A kad se obavi namaz, onda se raziđite po zemlji i Allahove blagodeti tražite i Allaha mnogo spominjite, da biste bili spašeni.[191][205][193][198] | ” |
Narodne pjesme
[уреди | уреди извор]Jedna od nekolicine narodnih pjesmi koja tematizuje izgradnju Ferhadije je pjesma „Zidanje džamije Ferhadije“[206][207] (vikizvornik), poznata takođe i kao „O sagrađenju Ferhadije“[178], koju je, u Bihaću, zabilježio hrvatski učitelj i etnograf Antun Hangi[208][178][з]:
Na jabuci sprama Banjaluci,
Na orahu sprama Biogradu.
To ne bila sinja kukavica,
Već to bila Ošpergana majka.
Po imenu pašu dovikuje:
„Aman, paša, mio gospodare!
Pusti meni Ošpergana sina!
Išći blago, koliko ti drago!“
Kad to čuje paša gospodare,
Govori joj paša gospodare:
„Borom tebi, Ošpergana majko!
Namisti mi veliku kaldrmu
Od Tekije do Novoselije!
Po šeheru hamame izvodi!
Namisti mi veliku džamiju
Kao što je tvoja ruška crkva!
Namisti mi sahat-kulu bilu
Kao što je zvonik tvoje crkve!
Još mi dodaj tri tovara blaga,
I tri litre bijela bisera;
Pustit ću ti Ošpergana sina.“
Kad to čuje Ošpergana majka,
Ona kupi mnoge sarahore.
Ona gradi veliku kaldrmu
Od Tekije do Novoselije.
Po šeheru hamame izvodi;
Razvaljuje svoju rušku crkvu,
Pa mu gradi veliku džamiju.
Razvaljuje zvonik svoje crkve,
Pa mu gradi sahat-kulu bilu.
Pa mu nosi tri tovara blaga,
I tri litre bijela bisera.
Kad je taman sve to sagradila
I svoje mu dugovanje dala,
Opet kuka sinja kukavica,
Na jabuci sprama Banjaluci,
Na orahu sprama Biogradu.
Opet kuka Ošpergana majka,
Po imenu pašu dovikuje:
„Aman, paša, mio gospodare!
Ja ti platih svoje dugovanje,
Puštaj meni Ošpergana sina!“
Kad je domu sinak dolazio
I vidio što je i kako je:
Da je majka crkvu porušila
I veliko blago potrošila
Umr sine za tri bila dana,
Umr’ sine od velika jada.
[206][207][209][210]
Kazivač ove narodne pjesme bi mogao biti i hrišćanin i musliman.[178] Kako ističe istoričarka književnosti i etnolog Aiša Softić[211][212], premda kazivačev odnos prema tematici pjesme daje za pretpostavku da je reč o kazivaču hrišćaninu — što se ogleda u favorizovanju ljepote Ruške crkve, imajući u vidu istorijsku činjenicu da je većina stanovništva Krajine prihvatila islam u vremenu uspostavljanja Bosanskog beglerbegluka i Ferhad-paše kao njegovog prvog upravnika, da je moguće kazivač ove pjesme dolazio iz reda takozvanih friških muslimana, a ne nužno iz reda hrišćanskog stanovništva.[178]
Analizirajući ovu pjesmu ovaj etnolog navodi da kazivač, u duhu tradicije epskih narodnih pjesama, uvodi majku zarobljenog Engelberga, Ošperganu majku. Na njenu molbu za oslobađanjem svog sina, paša zahtjeva otkupninu, ali ona se, kako se razaznaje iz konteksta u pjesmi, ne materijalizuje kroz novčanu sumu, nego se sami objekti navode kao uslov majci za oslobađanje sina. Kako ističe Softićeva, ovakva formulacija spada u domen tzv. pjesničkih sloboda (koja su zajamčena usmjenom pjevaču kao i svakom umjetniku), a ne faktografske istine, premda, prema njenom uvidu, ni suma od 30.000 dukata koju navodi istoričar Pečevija nije bila dostatna za izgradnju same džamije, a kamoli drugih objekata spomenutih u vakufu.[213]
U daljem toku pjesma, kako ističe Softić, poprima baladeskni karakter: po ispunjenju postavljenih zahtjeva, paša pušta Engelberga, ali to ne vodi očekivanom srećnom završetku pjesme[214]:
| „ | Ja ti platih svoje dugovanje, |
” |
Smrt junaka na kraju pjesme sugeriše, prema uvidu ove istoričarke književnosti, smrt hrišćanina koji ne može da podnese rušenje svog vjerskog objekta. Što daje još jedan argument u korist da je pjesma iz hrišćanske tradicije, suprotno većini kazivača iz drugih pjesama koje je Hangi sakupio koji su muslimani. Nadalje, osnovni ton pjesme je, suprotno uvreženim temama južnoslovenske epske pjesme kao što su običaji vremena, ratnička etika i junačko ogledovanje — borba između hrišćanstva i islama. Tematika same pjesme je redukovana samo na oslobađanju Ošper generala, te joj nedostaje ekspozicija koja bi objasnila detalje vezane za njegovo zarobljavanje. Glavna vrijednost ove pjesme se sastoji u tome što ona tematizuje otkupninu koja je vodila podizanju banjalučke džamije. Da kojim slučajem pjesma nije vezana za izgradnju Ferhadije, prema mišljenju Softićeve, ne bi ni po čemu zavređivala značajniju pažnju. A u kontekstu zbirke Hangijevih pjesama, ona se, za razliku od ostalih, razlikuje njenim potencijalnim faktografskim značajem, jer govori o događaju koji se stvarno dogodio.[215]
Još jedna narodna pjesma sa istom tematikom kao prethodna, naslovljena „Kako je sagragjena Ferhadija“, je objavljena u listu „Behar“ br. V 1904/05. godine.[209][216] Ima 96 stihova i prema orijentalisti Aliji Bejtiću dikcijom je bolja od pjesme koju je Hangi objavio.[209]
Koji čador bio, koji crven,
Ferhat pašin od zelene svile;
Tenefi mu od ziata skovani,
Na tenefi od zlata direci,
Na direci alem kamenovi.
Od njiha se vidi pogledati:
Kolika je Lika do Ribnika
I sva sela do bijela Senja,
I banu se vidi večerati,
Al džidija da večera ne će,
Već on viče pašu Ferhat pašu:
Ferhat pašo, turski gospodaru!
Da mi te je živa ufatiti,
Bosa bi te uz konja gonio,
Gologlava po žarkome suncu,
Vrlo gladna kod bijela kruha,
Vrlo žedna kod vode studene.
Kad bih tebe do dvora doveo,
Bacio te na dno u tamnicu,
Tavnovo bi devet godina dana“.
Al mu paša ‘vako odvraćaše:
„Kukavice, vlaški kapetane,
Da mi Bog te dade ufatiti,
Metn‘o bih te na jedeka svoga,
Hranio te sa bilom pogačom
I debelim mesom ovnovinom“.
Al‘ kapetan da miruje ne će,
Već on viče pašu Ferhat pašu:
„Stan pričekaj, turski poglavaru,
Da vidimo: čija j‘ dova kabul“.
Pa na njega on povede vojsku.
Dvi se silne vojske udariše.
Ne vidi se od mene do tebe,
Od onoga praha i olova,
Od dušice konjske i junačke.
Baci paša svilenu serdžadu,
Dragome se Allahu molio:
„Daj mi Bože vihra s Velebita,
Jugovine od Hercegovine,
Da uzdigne maglu sa ravnine,
Da ja vidim čija gine vojska,
Čija gine, čija zadobiva!“
Kod Boga mu dova kabul bila
Puhnu vitar s kršna Velebita,
Jugovina sa Hercegovine.
Pa uzdiže maglu sa ravnine
I on vidje čija gine vojska,
Vlaška gine, turska zadobiva.
Ništo njemu oči utekoše,
Kad li biži pokraj Save bane
Za njime se paša nametnuo
I uhvati vlaškog kapetana.
Što je reko to je učinio,
Jer je turska vira milostiva.
Metn‘o ga je na jedeka svoga,
Hranio ga bijelom pogačom
I debelim mesom ovnovinom,
Pojio ga studenom vodicom.
Kada ga je do dvora doveo,
Metn‘o ga je u svoju tavnicu,
Tavnov‘o je devet godin‘ dana.
Kad nastala deseta godina,
Zakukala sinja kukavica,
Na Jobuci prema Banjoj Luci;
To ne bila sinja kukavica,
Već to bila kapetana majka.
Glavom viče pašu Ferhat pašu:
„Pušćaj meni sina iz tavnice,
Išći blaga, koliko ti drago!“
Odgovara paša Ferhat paša:
„Hajd‘ otale kapetana majko,
Ne moš dati, što bih ti iskao“.
Govorila kapetana majka:
Mogu dati tri tovara blaga,
Što su mi ih tri banice dale,
Kada rodih sina kapetana.
Mogu dati, jer ne može biti“.
Odgovara paša Ferhat paša:
„Donesi mi tri tovara blaga,
Namisti mi bilu Ferhadiju,
Dovedi mi vodu iz Motika,
U avliji biloj Ferhadiji,
Namisti mi sitnu kaldrmicu
Od tekije do nove Selije“.
Dok je ona bilom dvoru došla,
Posla ona tri tovara blaga;
Namisti mu bilu Ferhadiju
I dovede vodu iz Motika,
Namisti mu ravnu kaldrmicu
Od tekije do nove Selije.
Pusti paša sina kapetana.
Kad kapetan bilom dvoru dogje,
Al u dvoru nigdje ništa ima,
I on crče od teške žalosti.[216]
Među pjesmama koje tematizuju sukob Ferhad-paše i Auersberga i izgradnju Ferhadije se nalaze i dvije pjesme u neobjavljenoj zbirci pjesama folkloriste i nekadašnjeg prvog upravnika Zemaljskog muzeja u Sarajevu Koste Hermana[217] (etimološki: Kosta Hörmann) (hr), takođe skladištene u navedenoj instituciji.[218] Kako ističe etnolog Softić, obje su zaokruženije i pjesnički razrađenije i svojim karakteristikama su u potpunosti u domenu onoga što se naziva prava epska pjesma. U poređenju sa njima pjesma koju je zabilježio Hangi je najslabija. Ona takođe ističe, da iako sve tri pjesme potiču iz Bosanske Krajine, Herman je, za razliku od Hangija koji je premda i sam službovao na spomenutom području, imao više sreće kako sa kazivačima tako i sa zapisivačima narodnih pjesama na terenu, te se „antologijska vrijednost“ ove poezije podjednako prirpsuje i njima.[218]
Jedna od dvije pjesme nosi naziv „Udaranje njemačkog bana na Ferhet-pašu pod Banja Lukom“ i ima 115 stihova. Kazivač pjesme je nepoznat, premda je, imajući u vidu način korišćenja naslijeđenih episkih modela, kako ističe Softić, riječ o nadarenom i vještom kazivaču. Pjesmu je zabilježio Omer efendija Čirkinagić u Prijedoru. Kad je o fabuli riječ, u središtu pjesme je Ferhet-paša, predstavljen kao srednjovjekovni vitez. Pjesma se ne zasniva isključivo na sukobu njemačkog bana i Ferhet-paše na bojnom polju, nego je produžena na plan etike i junačke časti. Ovo se ogleda u stihovima gdje su kontrastirani ban i turski vojskovođa; dok je njemačkom banu isključivo stalo do uništenja neprijatelja bez i malo zazora, Ferhet-paša je u prvom redu vitez, junak sa sabljom u ruci, ali i junak u srcu.[218] Stoga, na banovu prijetnju:
| „ | ” |
Na ovo Ferhet-paša odgovara velikodušnošću i duševnošću, koja, prema uvidu spomenute istoričarke književnosti, nadilazi i poražava gore od oružja[219]:
| „ | „A Boga mi, bane gospodine,
Ako li mi mio Bog pomogne, |
” |
Šaljući poruku ove sadržine, Ferhet-paše pobijeđuje bana i prije same bitke. Humanost Ferhet-paše je lajtmotiv cijele pjesme, a ona dolazi do izražaja i u još jednom momentu, kada glavni protagonista čuje kuknjavu banove majke. U tom momentu, on postupa u skladu sa dobrim kućnim vaspitanjem, koje nalaže poštovanje starijeg. Ovo je, kako ističe istoričarka književnosti, i jedan tipski momenat, jer je u načelno u krajiškom tipu muslimanskih epskih pjesama, figura majke podignuta na pijedastal svetosti[219]:
| „ | [...] Kad to čuo paša Ferhet-paša,
Pa on posla svog jednog kavaza: |
” |
Paša potpuno razdvaja svoj odnos prema zarobljenom njemačkom banu i prema njegovoj majci. Dok je ban neprijatelj i kao poraženik u bitci je, prema pravilima ratničke etike, sa pravom osuđen na tamnovanje, majka je majka, pa bila ona i majka neprijatelja.[219]
Kao naznačeno, i u ovoj pjesmi se tematizuje izgradnja banjalučke džamije. Upoređujući je sa Hangijevom pjesmom, Softić ističe da je pjesma „Udaranje njemačkog bana na Ferhet-pašu pod Banja Lukom“, za razliku od prve, motivski usložnjena, i da se sastoji iz sljedećih motiva: 1) razmjena poruka između bana i Ferhet-paše prije samog boja; 2) sukob paše i bana koji je dat tek implicitno, u naznakama (to je ustvari izvještaj o ishodu sukoba); 3) zarobljavanje njemačkog bana od Ferhet-paše; 4) susret paše i banov majke, koja moli za oslobađanje svog sina; i 5) oslobađanje bana za otkupninu koja se upotrebljava za izgradnju Ferhadije.[219]
Međutim, otkup kao uslov za oslobađanje bana je u ovoj Hermanovoj pjesmi formulisan više kao prijedlog, a ne kao zahtjev, banovoj majci; što se, navodi Softićeva, jasno razaznaje iz tona na koji se paša obraća majci[219]:
| „ | [...] Hoćeš ti meni namistiti kaldrmu
Od Tekije do Novoselije |
” |
Druga od dvije neobjavljene pjesme iz Hermanove zbirke nosi naslov „Boj Ferhet-paše sa Ošprg generalom“ i broji 332 stiha.[220][221] U poređenju sa Hangijevom i prvom, spomenutom pjesmom iz Hermanove zbirke, najrazvijenija je pjesma koja tematizuje Sokolovića i izgradnju Ferhadije.[220] Kao i prvu pjesmu, i ovu je zapisao Omer Čirkinagić, tadašnji načelnik Prijedora[220][221], dok je kazivač takođe nepoznat.[220] U poređenju dvije pjesme, Softićeva ističe da je riječ o dva različita kazivača, stim da je potonji bio bolji od kazivača prve pjesme. Čime se samo potvrđuje da je, bez obzira na korištenje tradicionalnih formula kojima su se služili prenosioci usmene tradicije, uobličavanje pjesama istovrsne tematike prije svega zavisilo od vlastitog umijeća pjevača, tj. da je svaki usmenoknjiževni sadržaj u suštini umjetničko djelo svog prenosioca. Ovo se posve jasno ogleda u ovoj pjesmi, „Boj Ferhet-paše sa Ošprg generalom“, koja, kako ističe istoričarka književnosti, zbog načina vođenja radnje, kombinacijom većeg broja motiva te sveobuhvatnosti epskih slika, ukazuje na talentovanijeg i vještijeg kazivača.[220]
Kad je o samoj fabuli pjesme riječ, kako prepričava istoričarka književnosti Đenana Buturović (bs), poslije dvanaest godina car i „ćesar“ uspostavljaju mir i kao granicu određuju Dravu i Bakunju. Sultan je ustvari prevario „ćesara“ i oduzeo mu trideset i tri grada. Kad je za ovo saznao Ošprg-general, odlazi „ćesaru“ i moli ga za dozvolu da zarati sa sultanom. No, pošto su se car i „ćesar“ dogovorili da onaj koji prekrši sklopljen ugovor o miru mora dati tri tovara blaga, Ošprg-general preuzima na sebe taj rizik. Zatim odlučuju da iznesu zastave na vjetar, pa ako ih vihor okrene na tursku stranu — ratovaće. Pošto se upravo to i dogodilo, Ošprg-general kreće sa vojskom na Ferhat-pašu, koji, pak, sa vojskom kod rijeke Korane čeka jutro da udari na Ošperga. Ošprg piše pismo Ferhat-paši da se preda, jel će ga u suprotnom uhvatiti, djecu mu baciti u ropstvo, a njega će bosog po polju goniti dok ga ne zatvori u tamnicu. Paša mu otpisuje da se nikada neće predati, te, ako mu bog da da zarobi Ošprga, da će ga staviti na svog konja i dovesti ga u Banju Luku, sjesti ga tamo gdje i sam sjedi, ogrnuti ga svojom ćurkom, ponuditi mu svoj čibuk, da će ga hraniti mesom i pilavom, „pojiti ga vinom i rakijom“. Buturovićeva nadalje navodi da, kad je svanulo, Ferhatova vojska je klanjala, „halalila se“ i sukobila sa Ošpergovom vojskom.[222]
| „ | [...] Ferhat-paša kroz ordiju viče:
„Gajrat, braćo, sivi sokolovi, |
” |
Ferhat-paša sa sabljom u ruci goni Ošperga. Četiri dana traje bitka, a onda se vojske povlače. Ćato barjaktar hvata Ošprg-generala i dovodi ga paši. Sve što je paša rekao, to je i učinio. Međutim stiže pismo od sultana da baci generala u tamnicu. Ošperg-general tamnuje tri godine dana. Poslije tri godine stiže Ošperganova majka i moli pašu da joj da ključeve od tamnice da bi pokupila sinovljeve kosti i sahranila ga po svom običaju. Kada su otvorili vrata od tamnice, majka zatiče sina živog. Ona ga iskupljuje za dva zlatna đerđefa i dva zlatna topuza, za tri tovara blaga, te uz to podiže „Ferhed-džamiju“, kaldrmu „od Tekije do Nevoselije“, turski hamam, „nalbanthanu“, uređuje „šadrvan vodicu“. Kada su bili mimo pašina dvora, Ošperg je zapjevao: paša nije znao kakvu je pticu uhvatio i nije je znao operutati.[223]
Inače, u kratkom osvrtu na ovu pjesmu, Đenana Buturović ističe da je pjesma vezana za konkretan istorijski događaj, ali uprkos tome, da je ličnost generala Auersperga pogrešno identifikovana sa njegovim sinom Vukom Engelbertom, što je, kako navodi, najznačajnije odstupanje pjesme od stvarnog istorijskog događaja.[224][220]
Analizirajući ovu pjesmu Aiša Softić ističe, da kazivač, prije nego pređe na središnji događaj na kojem se pjesma zasniva — sukob Ferhet-paše i Ošprg generala, prvo, u 87 stihova, oslikava političke prilike na granici Bosne, tj. Osmanskog carstva i Austrije u XVI stoljeću. Kako ističe, specifinost Krajine u ovom periodu je njen istureni granični položaj prema dvijema državama sa kojima se carstvo često sukobljavalo, što je uslovilo formiranje posebnog vida organizacije ovog prostora tj. osmanskog feudalnog sistema, nego u ostatku Bosne. Glavna specifičnost je bilo formiranje kapetanija — ustanova isključivo namijenjenih čuvanju granice, a pored ovoga i timarski sistem je ovdje bio drugačije organizovan nego u ostatku provincije i to tako što se ovdje razvio poseban vojnički red koji u svojoj osnovi nije imao spahiju koji su u rat išli po potrebi, nego vojnike koji su bili smješteni u tvrđavama na granici, a i pored zemljišnog posjeda koji su dobijali, najveći dio službovanja im je isplaćivan u novcu. Kao istorijski poznato, ovaj, krajiški vid organizacije vojske je postao poznat krajem XVII vijeka, vremenu opadanja moći Osmanlija i uspostave sličnog tipa vojne organizacije u susjednoj Austriji u vidu Vojne krajine. Upravo ovaj — krajiški tip ratovanja — istoričarka književnosti je locirala u Hermanovoj pjesmi, kao napomenuto, u njenom uvodu: car i ćesar nakon dvanaest godina ratovanja „sul svezali, među postavili“.[225]
No, kao napomenuto, dogovor se ne poštuje jer osmanska vojska nakon primirja zauzima još 33 kraijška grada a Ošprg general zahtjeva da uzvrati udarac, i uprkos predskazanju da ga neće pratiti ratna sreća, udara na Bosnu. Kako ističe Softićeva, detaljan opis priprema za sukob opisan u pjesmi ukazuje da je kazivač bio dobar poznavalac ondašnjih vještina ratovanja.[226] Središte pjesme je prikaz ovog trenutka, te sam boj[226]:
| „ | Ferhet-paša po ordiji viknu: „Čujte mene, sivi sokolovi, |
” |
Kao prethodno opisano, kazivač poštujući hronološki red događaja, navodi zarobljavanje Ošprg generala te njegovo oslobađanje uz otkupninu, uz prethodno uvođenje figure generalove majke. Za razliku od prve Hermanove pjesme, susret Ferhet-paše i majke je razdijeljen u dva navrata — prvi prije nego što ona odlazi u tamnicu, misleći da joj je sin mrtav; i drugi nakon što u tamnici zatiče živoga sina, nakon čega joj Ferhet-paša postavlja uslove za njegovo oslobađanje, koji su, kao naznačeno iznad, usloženiji nego u drugim pjesmama[228]:
| „ | Podaj meni tri tovara blaga, Dvi sestrice, dva đerđefa zlatna, |
” |
Premda i ova pjesma o Ferhad-paši i izgradnji Ferhadije završava smrću Ošprg generala — koji „crče, a za malom što je njega dao“, kako ističe Softić, njen kraj se ipak razlikuje od svih drugih narodnih pjesama koje tretiraju ovu tematiku; prije stvarne smrti, Ošprg general, kao napomenuto iznad, upućuje Ferhad-paši posve jasnu poruku u kojoj ističe da je pašin zahtjev za visinom otkupnine ipak bio premali u odnosu na ono što je mogao da dobije[229]:
| „ | Ja da znadeš paša Fehret-paša,
Kakvu si pticu uhvatio |
” |
Prema konačnom sudu istoričarke književnosti Softić o ovoj pjesmi: „Varijanta pjesme o Ferhad-paši i Ošper-generalu koja se nalazi među neobjavljenim pjesmama Hörmannovog zbornika sadržajno je najpotpunija i stilski najzaokruženija. Vješto korištenje naslijeđenih epskih formula, te u nizu detalja pečat kazivačeve vlastitosti, svjedoči da je Čirkinagićev kazivač spadao u grupu kazivača koji se nisu zadovoljavali samo pukim reproduciranjem naslijeđenog, nego su naslijeđenoj građi davali pečat vlastite ličnosti“.[229]
Još jedna narodna pjesma u kojoj se tematizuje bitka kod Budačkog je pjesma „Perit paša i Šperbanović“ (vikizvornik), koju je zabilježio srpski filolog i sakupljač narodnih umotvorina Vuk Stefanović Karadžić u šestoj knjizi svojih „Srpskih narodnih pjesama“ objavljenoj 1899. godine.[230][231][232] Imena glavnih protagonista su iskrivljena (Ferhad — Perit; Auersperg — Šperbanović), a kao glavne zadužbine Ferhad-paše se navode: „dvore na stubove, / i jan kuće di gosti dohode, / bezistene, di sede trgovci, / i kaldrmu priko Bajne Luke“.[233][231]
0002 ”Ta kupiću lađu oraovu,
0003 ”I na lađi vesla šimširova,
0004 ”A na veslu vozare junake,
0005 ”Voziću se Savom do Dunava,
0006 ”A Dunavom do mora sinjega,
0007 ”Pogubiću bana od Šperbana,
0008 ”Zarobiću od Šperbanovića,
0009 ”Vodiću ga sobom ne jedeku,
0010 ”Nosiću ga mesto Bajnoj Luki.”
0011 Što s’ falio to je uradio.
0012 Kupio je lađu oraovu,
0013 I na lađi vesla šimširova,
0014 I na veslu vozare junake,
0015 Vozio se Savom do Dunava,
0016 A Dunavom do mora sinjega,
0017 Pogubio bana od Šperbana,
0018 Zarobio od Šperbanovića,
0019 Vodi njega sobom na edeku,
0020 Nosi njega mesto Bajnoj Luki.
0021 Za njim ide mila stara majka,
0022 Besedi joj peša Perit paša:
0023 ”Ao gospojo, od Šperbanovice,
0024 ”A jesi li trudna i umorna?”
0025 Al’ besedi stara mila majka:
0026 ”Gospodaru, paša Perit paša,
0027 ”Da se meni nagledati sina
0028 ”Nit’ bi bila trudna ni umorna.”
0029 Ao gospojo, od Šperbanovice,
0030 ”Kad si tela nagledati sina,
0031 ”Kamo paši gospocki darovi;
0032 ”Kamo paši dva konja kovana,
0033 ”Dva pašića do dva buzdovana,
0034 ”Pašinici srebrnu siniju,
0035 ”Oko koje može večerati
0036 ”Trista dece turskog janičara. ”
0037 Brz’ pomače mila stara majka,
0038 Paši dade dva konja kovana,
0039 Dva pašića do dva buzdovana,
0040 Pašinici srebrnu siniju,
0041 Oko koje može večerati
0042 Trista dece turskog janičara.
0043 Još besedi paša Perit paša:
0044 ”Ao gospo, od Šperbanovice,
0045 ”Još se ne mo’š nagledati sina.
0046 ”Sagradi mi dvore na stubove,
0047 ”I jan-kuće, di gosti dolaze,
0048 ”Bezistene, di sede trgovci.”
0049 Brz’ pomače mila stara majka,
0050 Sagradi mu dvore na stubove,
0051 I jan-kuće di gosti dohode,
0052 Bezistene, di sede trgovci,
0053 I kaldrmu priko Bajne Luke.
0054 Kad se majka nagledala sina,
0055 Onda ode belom dvoru svome.
0056 Al’ besedi od Šperbanoviću:
0057 ”Gospodaru, paša Perit paša,
0058 ”Ceni mene pošto nije cena,
0059 ”Išti blago, što je tebi drago,
0060 ”Puštaj mene miloj mojoj majci.”
0061 Al’ besedi paša Perit paša:
0062 ”Bre ceniću te, pošto nije cena,
0063 ”Ištem blago, što je meni drago.
0064 ”Daćeš meni sa mora galiju,
0065 ”Što j’ u njojzi dumen od kalaja,
0066 ”A katarka od suvoga zlata,
0067 ”A jedeci od svile zelene,
0068 ”A u njojzi jelen dumandžija.”
0069 Al’ besedi od Šperbanoviću:
0070 ”Avaj mene i do Boga moga;
0071 ”Kad ja nemam sad poruka za se,
0072 ”Poruk mi je jedan Bog na nebu,
0073 ”I Eklene verna sluga tvoja.”
0074 Malo mu je paša Perit paša,
0075 Malo mu je roka ostavio:
0076 Jedan mesec i jednu nedelju,
0077 Dok dotera sa mora galiju.
0078 Prođe mesec prođe i nedelja
0079 A kad bilo prid noć u nedelju,
0080 Pak besedi paša Perit paša:
0081 ”Od’ , Eklene, verna slugo moja,
0082 ”Kako hoćeš junak da pogineš,
0083 ”Kroz drugoga da izgubiš glavu.”
0084 Al’ pogleda mlada pašinica
0085 I besedi paši Perit paši:
0086 ”Pogledaj de, paša Perit paša,
0087 ”Di se rodi sunce od zapada.”
0088 Al’ besedi paša Perit paša:
0089 ”Ao gospo, luda pašinice,
0090 ”Nije ono od zapada sunce,
0091 ”Već je ono sa mora galija,
0092 ”U galiji od Šperbanoviću.”
0093 Kad pridade od Šperbanoviću,
0094 Pridade se paši Perit paši,
0095 Jelenu je vrlo žao bilo,
0096 Zanijao na moru galiju.
0097 Al’ besedi od Šperbanoviću:
0098 ”Dur, jelene, ne nijaj galije,
0099 ”Bolje će ti biti kod Turčina,
0100 ”Neg’ kod mene luda kaurina,
0101 ”Kaurina tvoga dušmanina.”
0102 Naveze se na to more sinje
0103 Pak onda je paši prkosio:
0104 ”Lepu s’ ticu bio uvatio,
0105 ”Al’ nisi znao očupati perja.”
0106 Udari se paša po kolenu,
0107 Kako mi se lako udario,
0108 Skerlet čoja pukla na kolenu.
0109 ”Što ti dado dva konja kovana,
0110 ”Dva pašića do dva buzdovana,
0111 ”Pašinici srebrnu siniju,
0112 ”Oko koje može večerati
0113 ”Trista dece Turak’ janičara,
0114 ”To su meni moje sestre dale.
0115 ”Što sagradi dvore na stubove,
0116 ”I jan-kuće di gosti dohode,
0117 ”I kaldrmu priko Bajne Luke,
0118 ”To su meni moji jujci dali.
0119 ”Što ti dado sa mora galiju,
0120 ”Što j’ u njojzi jelen dumendžija,
0121 ”I katarka od suvoga zlata,
0122 ”I jedeci od svile zelene,
0123 ”I u njojzi dumen od kalaja,
0124 ”Te su mene moje tetke dale,
0125 ”U babino ni dirnuo nisam.”
0126 Udari se paša po kolenu,
0127 Te tako se lako udario,
0128 Skerlet čoja pukla na kolenu.
[234][230][232]
Predanja
[уреди | уреди извор]Sukob Ferhad-paše Sokolovića i Herberta Auersberga i posljedična izgradnja Ferhadije je, osim u poetskoj tradiciji, uporedno postojana i u usmenoj proznoj tradiciji u vidu istorijskih usmenih predaja.[229]
Jedna od zabilježenih predaja o izgradnji Ferhadije je objavljena u listu „Bosanska vila“, broj 21 i 22 od 1890. godine, a postpisuje je Risto Sirovina[235][209]:
| „ | [...] Muhamedanci imaju vrlo mnogo svojijeh bogomolja (džamija), no mnog su između njih zapuštene, a među svima u sred čaršije ističe se vrlo lijepa i velika „Ferhadija sa sahat–kulom“, koju sgaradi Ferhad paša god. 1576. To se dogodilo ovako: Ferhad paša, koji je tad u Banjaluci sjedio, upusti se jednom prilikod kod „Radonje“ u boj sa Nijemcima. U istoj bici pogubi njemačkog generala Eberharda Auersperga a sina mu Engelberta živa uhvati. Da bi se Engelbert oslobodio ropstva, moradoše njegovi rođaci za njega Ferhadu platiti 30000 dukata ucjene, koje novce poslije paša upotrebi na zidanje pomenute džamije, koja se po njegovu imenu nazove Feradija. Pripovijeda se, da je paša pozvao najbolje majstore, damu zidaju džamiju i češće bi obilazio i gledao kako oni gore na skelama rade. Jednom prilikom kad su baš majstori počeli munaru (toranj) podizati vikne im paša: — A vjere vam, kažite mi, da li ste iđe bolju, veću i ljepšu džamiju od ove pravili? — Jesmo pašo, al za bolje novce. — Šta?...jeste? Ma pasja vjero il bolju pravite il živi dolje nećete! — Oćemo pašo al za bolje novce, odgovarali su mu zidari, dalje radeći svoj posao. To je pašu jako ražljutilo i odma zapovjedi, te sve skele što su oko džamije ponamještane bile, poskidaju, a ostanu samo one oko munare, na kojima su zidari radili. Mislio je da će im time nauditi, jer moraće ma kad-tad od gladi i žeđi umrijeti. No bilo je sasvim obratno. Kad je vidio majstor-baša Petar, šta je paša naumio, brže bolje sazove momke i rekne im, da će najbolje biti, ako načine sebi krila od jelovih dasaka i izaberu pravce, kojim će koji lećeti. Predlog se svima dopadne i odma se dadu na posao. Kad su bili sasvim gotovi, onda se u nekoliko oproste i preduzmu put. Petar je letio prema sjevero-zapadnoj strani od džamije i padne na jedno brdo, koje se po njemu nazove „Petrićevac.“ Njegov brat poleti na istru stranu, a kad malo dalje padne u nekakvo blato, veseo vikne: „o drago moje blato“, otud selo „Drakulić.“ Treći poleti na zapadnu stranu i poleti i padne na jednu njivu i to na neku motiku, otud selo „Gornje i donje motike.“ Četvrti po imenu Vlajko poleti na jugo-istok i padne na neki brijeg, koji se po njemu prozove „Vlaški brijeg.“ Ne daleko od njega padne na jedno mjesto Branko, otud „Brankovac.“ Ovde se svake godine drže masla. Šesti, po imenu Blaž, poleti na sjevero-istočnu stranu i padne u neko sijeno, otud selo „Blaško.“ Vele da su svi ostali živi, osim sedmog, koji po nesreći poleti na jug, padne na neko brdo i slomije rebro, otud brdo i selo „Rebrovac.“ [...][236] |
” |
Folklorista i etnolog Antun Hangi je u svojoj knjizi „Život i običaji muslimana u Bosni i Hercegovini“ 1906. godine (drugo izdanje) objavio takođe jednu od predaja o izgradnji Ferhadije.[237][229][и] Govoreći o ovoj predaji, prema vlastitim navodima: „Narodna pjesma osniva se više na istini, na istoriji, dok je priča nikla u bistroj glavi našega muslimana.“[237][229] U prvom dijelu predaje Hangi kratko prepričava poznate istorijske činjenice vezane sa podizanje Ferhadije koje su i već bile predmet narodnih pjesama, dok je u drugom dijelu kako ističe Aiša Softić, koji se tiče majstora koji su gradili džamiju, puno detaljniji, možda baš iz razloga što ta tematika nije tretirana u pjesmama[238]:
| „ | [...] Kako naš narod ima bujnu fantaziju, stvorio je priče o postanku skoro svih sela i gradova. Isto tako ima on priče i o postanku većih i ljepših džamija. O sagragjenju Ferhadije u Banjaluci na primjer, ima ne samo priča, nego i pjesma. Narodna pjesma osniva se više na istini, na istoriji, dok je priča nikla u bistroj glavi našega muslimana. Ferhadiju sagradio je bosanski paša Ferhad paša, iza kako je kod Budačkoga godine 1592. potukao austrijsku vojsku pod vodstvom generala Auersperga. U toj bitci pogibe sam Auersperg, a njegov sin Englesberg dopade ropstva. Mati njegova, da spase sina, plati veliku otkupninu i s tom otkupninom sagradi Ferhad paša džamiju, koja se po njemu prozva Ferhadija.[237] Narodna priča lijepo popunjuje pjesmu pa veli: Kada je džamija bila gotova, pitao je Ferhad paša neimara, majstor bašu, Radu, da li bi mu mogao još ljepšu džamiju namjestiti. Rade mu odgovori, da bi, kada bi mu bolje platio. Kad to čuje Ferhad paša, vrlo se razljuti, zatvori Radu i njegove neimare na munaru i reče im, da će ih za tri dana pogubiti. Kad to čuje majstor baša Rade, reče svojim drugovima: „Šta ćemo sada braćo? Ako se ne spasimo svi ćemo poginuti.“ Svi neimari nikom ponikoše i niko ga ne znade svjetovati. Iz te nevolje ipasi ih sam Rade. Na munari naime ostalo je još nešto lipove gragje i on načini od nje krila sebi i svojim drugovima. Kad bi trećega dana u zoru, sleti Rade sa munare, preleti preko Vrbasa i doleti do sela Rebrovca. Tu pane, slomi si rebro i odatle selu ime Rebrovac. Pavao pane u Pavlovcu, Šimun u Šimiću, Ivan u Ivanjskoj, a Dragoje u Dragom blatu i tako su ta mjesta po njima dobila svoja imena.[237][239] |
” |
Ova predaja je dio skupa priča u kojima se tematizuje izgradnja svih značajnih objekata, a neki prepoznatljivi i rašireni motivi kao što je spašavanje pomoću krila, je upisuju i u međunarnodni registar. Nadalje, kako primećuje etnolog Softić, Hangi nije naveo ime kazivača od koga je čuo ovo predanje i jedino što je poznato je da, kako je i navedeno u samom predanju, dolazi iz bošnjačkog miljea. No pošto Hangi predanje donosi u neposrednom kazivanju, zaključuje etnolog, može se reći da se on tu pojavljuje i kao prenosilac usmjene tradicije i kao njen zapisivač.[239]
Osim što pripada širokom krugu predaja koje su vezane za izgradnju značajnih građevina, ova predaja pripada i krugu etimoloških predaja — predanja čija je tematika vezana za porijeklo imena (etimologiju) nekoga lokaliteta. Softićeva ističe da nesuglasice između dobrotvora koji podiže objekat i majstora koji ga gradi jesu dosta čest element u predanjima iz ove kategorije predanja. Ona ovaj motiv, pod kojim rubricira i Hangijevo predanje, specifično naziva — „gradnja sa preprekama“. U svom završnom sudu ove pradaje ističe: „Uključivši i elemente fantastike, Hangijeva predaja o izgradnji banjalučke Ferhadije predstavlja klasičan primjer istorijske usmene predaje koja u sebi sadrži osnovne elemente koji se u literaturi navode kao odlike historijskih usmenih predaja — stvaran događaj, konkretne ličnosti, pojedinosti iz ravni fantastičnog.“[239]
Još jednu od predaja koju je analizirala ovaj etnolog i istoričarka književnosti, a koja je motivska varijacija na prethodnu, je predanje koje je 1914. godine objavio Ivo Šajnović pod naslovom „Ǧamija Veradija. : (Kola u Bosni.)“ u „Zborniku za narodni život i običaje Južnih Slavena“ u izdanju Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu[239][241][242]:
| „ | Ono bio ban u Banoj Luci, neki Ošpergan. Pa Turci kad nadrvati i osvojiti Bosnu, zarobiti i toga bana pa baciti u tamnicu. Ele vrijeme po vrijeme, doći Verad-paša pa mu mater ucijeniti, a bio taj ban zgodan i siguran ko kral jedan. Ucijenio je, reko, da pogradi i napravi kaldrmu iz ovu i iz onu stranu Vrbasa ; ponda, da sagradi i ispravi gamiju, kakve nema u Bosni — ovu istu, što je gledaš, Veradiju. To, veli, sve da joj je zaisko, i to još za tri reda da bude sve gotovo. — Ele mati, ko mati neboga priproda sve, što je gođ imala, pa će to raditi. Nađe, veli, lude i majstore, i zbilam za tri roda sve to pograditi i izmoći.[243][242] Ele, kako mu drago, kad sve to dovršiti, oh kad gamija ko gamija Veradija, pjeva! Onda će paša upitati majstore : „Morete li“, veli, „levšu gamiju napraviti?“ A oni napako po se reći, da mogu, ama za bole novce. To, veli, paši učmetisati, ko paši. „Vidi ti“, veli, „šta Vla izgovara“, te za sablu i osiječe glavu jednom. I čuj, šta će se treviti! Veli, da je bez glave poteko kroza svu čaršiju, pa kroz Hiseta, pa u Gorni Šer, pa više Gornega Šera na ’no brdo sve bez glave. A zvati se taj Ćeh, pa Čeh, a Turci iskrenuti u Šeh, pa eno i danas se zove ono brdo „Šehitluci“. Ele, što ću ti kazivati, bila su još četvorica majstora, pa će ti paša i nima poosijecati glave ; ama oni domoliti pašu, da im dade suhe lipovine, da samo još šerefe na munari dovrše, pa onda veli, nek siječe, vješa, šta hoće nek radi. — A baš, osim oni biti mudri, čut ćeš sad! — Ele paša nima povladiti, a oni, moj brajkoviću, kakvo šerefe, kakvo li što! — pograditi sebi krila, pa kad se obnoćati i uvatiti zgodu, jedan s munare bježi na krilima. Jednom, veli, bilo ime Petar, pa pasti na Dudiću, eno kod namastira, pa se otadaj prozvati to mjesto „Petrićevac“ ; drugi se zvati Pavo, pa đe on pasti, prozvati se mjesto „Pavlovac“ ; treći pasti eno pred rebro Vrbasa na ’nom brdelku pa nekako prebiti, pa se eno i dan dani zove „Rebrovac“ ; četvrti jope pasti u nekakvo blato pa se ne ubiti, pa podviknuti: „Drago moje blato, kad se ne ubih!“ Pa otadaj „Drago blato“.[244][242] A ban? Pravo paša ga pušćo iz tavnice, pa nebog reko : „Uvatio si, pašo, ticu, ama je nijesi znao operušati!“ Uzdo se jadnik u svoje blago i dobro, a vamo nije znao, šta je bilo; pa kad došo kući, niđe ništa, osto go ko prst.[244] |
” |
Analizirajući ovu predaju Softićeva ističe da je ona tematski dosta razvijenija u poređenju sa Hangijevom predajom, te u njoj locira više motivskih segmenata: 1) Osmanlijsko osvajanje Bosne i zarobljavanje Ošpergana; 2) Zahtjev Ferhad-paše za izgradnju džamije i kaldrme kao uslov oslobođenja bana; 3) Priznanje majstora da umije da sagradi i ljepšu džamiju; 4) Pogubljenje jednog od majstora kao kazna; 5) Nastanak lokaliteta Šehitluci; 6) Spašavanje ostalih majstora krilima spravljenih od suve lipovine; 7) Postanak lokaliteta spomenutih u predaji (Petrićevac, Rebrovac, Pavlovac i Drago blato); 8) Spoznaja bana da je ostao siromašan; 9) Naredba Ferhad-paše da uvakufi onoliko zemlje koliko konjanik za dan obiđe; 10) Konj od umora mijenja boju i tako dovodi u sumnju ispravnost obilaženja; 11) Otklanjanje sumnje.[249]
Među pobrojanim motivskim dionicama, Softićeva ističe da je Šajnovićev kazivač u predaju unio više karakterističnih, tipskih motiva: motiv Ikra i Dedala (izgradnja drvenih krila kako bi se spasio život), te motiv junaka koji, iako mu je glava odrubljena, i dalje nastavlja hodati sa glavom u naramku (inače, u bošnjačkoj sredini ovaj se motiv po pravilu vezuje za šehide). Prema sudu istoričarke književnosti — imajući u vidu dio predaje u kojem se govori o Šehitlucima, kazivač predaje je bio hrišćanin. Ali ovaj kazivač, iako druge vjeroispovjesti, je bio upoznat sa predajama o šehidima (inače nastale kao predaje o ratnicima (šehidima) palim u osmanskom osvajanju Bosne i postojane u gotovo svim mjestima u zemlji) koje su tako karakteristične za muslimansku sredinu. Prema njenom mišljenju, ovu predaju o šehidima tj. Šehitlucima, najvjerovatnije je kazivač preuzeo iz bošnjačke sredine te je preinačio i prilagodio hrišćanskoj sredini, što je posebno istaknuto u asocijativnoj igri riječi (šeh — Čeh).[250]
Još jedan važan motiv u Šajnovićevoj predaji je motiv zauzimanja zemlje obilaženjem na konju. Kao i prethodna dva motiva i on je široko rasprostranjen, a u bošnjačko-muslimanskoj sredini najpoznatija predaja koja ovo tematizuje je o begu Kopčiću. U odnosnom predanju motiv zauzimanja zemlje obilaženjem na konju odnosi se na sticanje vakufskog zemljišta na ovaj način tj. na veličinu zemljišta koje će se dobiti i dati u vakuf.[250] Nadalje, kako ističe Softić, premda se motiv zauzimanja zemlje obilaženjem na konju najčešće susreće u predanjima iz vremena osmanske vlasti na Balkanu, poznato je da je ovaj fenomen postojao u Evropi i prije dolaska Osmanlija, te da su ga Osmanlije poznavale i donijele na ove prostore jer je prethodno bio poznat u Aziji i na Dalekom istoku.[251][252] Nadalje, analizirajući ovaj fenomen Softić zaključuje da i način kako je on iskazan u predaji upućuje na kazivača hrišćanina, jer kazivač nije poznavao načela na kojima je počivala institucija vakufa (jedna od glavnih društvenih institucija u osmanskom društvu). Jer, suprotno kako kazuje predanje, uvakufiti se mogla samo privatna svojina. Državna i svaka druga svojina nije mogla postati vakufska.[253]
Ocjenjujući umješnost kazivača ovaj etnolog ističe da on pripada grupi kazivača koju karakteriše vlastiti doprinos u oblikovanju predaje. Ovo zaključuje, imajući u vidu, sa jedne strane, sekvencu gdje kazivač navodi da je Ferhadija podignuta sa takvim graditeljskim umijećem da sama džamija „pjeva“ (čime je, kroz personifikaciju, izrazio vlastito divljenje pred ljepotom građevine kao umjetničkog djela); sa druge strane, način kako je slikovito opisao koliko je jahač umorio konja pri činu obilaženja zemlje.[253]
Tipologija
[уреди | уреди извор]U svom osvrtu na predanje koje je zabilježio Antun Hangi o izgradnji Ferhadije, istoričar umjetnosti Andrej Andrejević ističe da „očigledno se i ovde radi o legendi koja se u našim krajevima prenosila po gradilištima velikih objekata“, a koju je, ističe, obradio istoričar umјetnosti Svetozar Radojčić u svojoj studiji iz 1970. godine naslovljenoj „Opasnosti stvaranja kao tema u narodnom pesništvu“.[254] Radojčić navodi da je tema ovakvih predanja (krilatog graditelja, arhitekte osuđenog da pogine na zidovima svoje građevine)[255], u koje, kao napomenuto, Andrejević svrstava i Hangijevo o izgradnji Ferhadije[254], večna tema u tradiciji evropske pisane i usmjene književnosti; (spomenutog) Dedala i Dedalide i njihove potomke uvijek prati ista sudbina: grešni ili bez grijeha, oni teško iskupljuju svoje stvaralaštvo.[255][256] Kako ističe ovaj istoričar umjetnosti, u epici je društvo uvijek grubo prema veštaku — ako graditelj podigne crkvu ili kulu, treba ga ubiti, da ne sazida drugome bolju; ako kovač sakuje mač, sječe mu se ruka da ne sakuje bolji.[255]
U epskoj pjesničkoj tradiciji, kako ističe hrvatski jezikoslovac i leksikograf Tomislav Maretić (sh): „U nekijem se pjesmama okrutna i divljačka djela čine za kakvu vrlo neznatnu ili upravo nikakvu krivicu; takove pjesme dokazuju, da pjevač ili nije mnogo mislio, šta pjeva ili je bio tako gruba osjećanja, pa je i najveća nečovještva držao za nekakvo sasvijem prirodno pravo jačega, koje ga može upotrebiti, kad hoće“.[255] Kao primjer nečovještva Maretić navodi postupak Marka Kraljevića prema Novaku kovaču u narodnoj pjesmi „Marko Kraljević i Musa Kesadžija“ (vikizvornik), uz ogradu Radojčića, da pjevač Tešan Podrugović ne potpada pod pjevače što „nije mnogo mislio šta pjeva“[255]:
| „ | [...] „Kuj mi sablju, Novače kovaču, |
” |
U nastavku pjesme, pjevač Tešan vješto ispreda scenu — Marko pije tri-četiri dana, dok Novak kuje. Kad je procijenio da je sablja sakovana, junak odlazi kovaču. Kako ističe Radojčić, grubost Marka Kraljevića je efektno sažeta u dijalogu. Junak pita za sablju[255]:
| „ | [...] „Je li dobra, Novače kovaču?“ Novak Marku tiho govorio: |
” |
Marko udara sabljom po nakovnju, presjeca ga na pola i pita Novaka[255]:
| „ | [...] „Oj, boga ti, Novače kovaču, jesi l' ikad bolju sakovao?“ |
” |
U narednom slijedu pjesme, Marko izazvan, nagovara kovača da mu pruži ruku ne bi li mu platio, te mu seče ruku „do ramena“. Kovač junačkog oružja — Hefest narodne pjesme kako primjećuje istoričar umjetnosti, ostaje bez desnice „da ne kuje ni bolje ni gore“. Novak povrijeđuje Markovu sujetu izjavom da je skovao bolju sablju Musi Kesedžiji, za šta ga ovaj kažnjava za ovaj svoj, raniji grijeh; U pjesmi se ne cijeni majstor, nego njegovo djelo, ističe Radojčić. Ako se tvorac onesposobi da stvara, ili ako se ubije, njegovo djelo postaje još vrijednije.[260] No, slava velikih majstora se ne gasi lako. U naraodnoj pjesmi i Marko i Novak ostaju. U realnosti čuveni mačar kotorski Novak nadživljuje Marka Kraljevića (u izvorima se spominje 18. novembra 1395. — poslije bitke na Rovinama gdje gine Marko Kraljević, a njegov sin Marko drži očevu radionicu u XV vijeku, prvo u Kotoru pa zatim u Dubrovniku. Pravi odnos istorijske stvarnosti u epizodi susreta Novaka i Marka je pomućen slobodom pjesničke fantazije. U sadašnjosti niko ne pomišlja da je Marko zaista odsjekao Novaku ruku — dvije istine teku svojim tokom ne miješajući se. Kako ističe Radojčić, dok istorijska istina, potkrepljena dokumentima, ukazuje na postojanost oba lika, u pjevačevoj fantaziji izrasta druga istina, istina narodne pjesme o odnosu naručioca prema majstoru.[261] Govoreći o ovoj istini i locirajući mogući izvor upravo ovakve prirode tog odnosa Radojčić navodi[261]:
| „ | Pevač, možda i sam Tešan Podrugović, na svoj način, priča o postanku sablje i o sudbini njegovog kovača. U stihovima izlazi se iz istorijskih okvira u onu beskrajnu širinu epskih shvatanja koja se stapaju u nama jedva razumljivi sistem konstantno večno primitivnog, onog neuništivnog arhaizma koji se kao čudotvorno jezgro vitalnosti pretapa, nestaje i pojavljuje se uvek isti, od priče grčke mitologije, preko srednjovekovne pesme, do kasnih odjeka u savremenom folkloru. Bojim se da bih se upustio u neko suviše usko objašnjenje mržnje prema stvaraocu kad bih joj tražio poreklo u samom mentalitetu iskonsko seoskog, u onom podsvesnom sukobu građanina i čoveka prirode, koji se i kasnije ispoljavao prilikom ponovnog ulaska Srba u oblike i uslove urbanog života. Koliko se Vuk još 1849. zanosi lepotama i prednostima seoskog života vidi se najbolje po njegovim poređenjima: on je ubeđen da je Dušanov nećak Miloš Vojinović zaista čuvao ovce kao i Paris „sin Trojanskog kralja“ (Prijama). Vukov spontani otpor prema građanima i građanskom načinu života u „Kovčežiću“ je akcentovan skoro do karikature.[261] [...] Čovek, naročito primitivan čovek, ne trpi boljega od sebe; ako se neko istakne, ako zna i ume više, njega okolina odmah sumnjiči da se „poneo“ — a to je greh i po Starom i po Novom zavetu. Još u prvoj polovini našeg XIII veka pri nabrajanju smrtnih grehova, ističe se, među glavnima, i gordost kao stablo koje rađa još i druge grehe kao što su: „ponošenije“, „bezumije“, „voznošenije“ ili „hvalenije“. sve izuzetno, suviše ljudski smelo, osuđuje se. U staroruskom prevodu Malale Dedal i Ikar spominju se, skoro, kao kažnjeni grešnici: „Дедал и Икар убиена бьість, а Дедал усекновен бьість.“ Solomon savetuje sina: „Prođi se svoje mudrosti...jer načini sebi krila i kao orao odleti u nebo“. Aleksandar Veliki, koji je, po legendi, na grifonima uzleteo na nebo, bio je u srednjem veku primer oholosti i neumerenosti čovekove; reljef Aleksandrovog uzletanja na severnoj fasadi mletačkog Sv. Marka slika je ljudske oholosti — superbiae. U francuskom eposu oholost (desmesure) je greh koji se plaća smrću. I u našoj narodnoj pesmi ko se ponese biva teško kažnjen.[262] | ” |
Kao druge primjere nivelisane zajednice koja ne trpi članove izuzetnih sposobnosti, kažnjava ponositog majstora, Radojčić navodi deseterac u regulama svetog Benedikta (en), gdje narodni pjesnik i srednjevjekovni svetac govore isto i o umjetniku. Sličan primjer je i Žitije Alimpija kijevskog ikonopisca, gdje se mržnja prema umjetniku ogleda u denuncijaciji umjetnika od dva monaha da je tri puta naplatio sedam ikona koje nije naslikao. Kasnije se stvar raščišćava, gdje se pokazuje da su denuncijanti u tri maha prevarom uzeli novac i materijal od naručioca i utajili ga.[262] U srednjovjekovnoj književnosti Radojčić ovaj isti motiv — utaju novca prilikom izvođenja umjetničkih djela, ukazuje u poznatoj pjesmi „Zidanje Ravanice“ (vikizvornik), gdje se kao defraudanti navode sami Jugovići[262]:
| „ | [...] Kurve jedne devet Jugovića Sve carevo prodadoše pivo, |
” |
Kad je eksplicitno o tradiciji mučnog podizanja velikih građevina riječ, ovaj istoričar umjetnosti navodi da se one najviše vezuju za ktitore i njihove pomagače. Samim graditeljima se ovdje otvoreno prebacuje oholost. Kako ističe, u južnoslovenskoj epici tragika stvaraoca objekta se uglavnom vezuje za jedne te iste razloge koji ponekad variraju. Tipski sukob je obično između dvije ličnosti — naručioca/ktitora i majstora tj. umjetnika. Pobožni ktitori ovekovječeni na freskama i ikonama gdje pognute glave prinose svoj poklon Hristu, Bogorodici ili nekom svecu, u narodnoj epskoj pjesmi su nemilosrdni prema arhitektima koji grade njihovu zadužbinu. Tako u pjesmi „Zidanje Manasije“ (vikizvornik), ovaj sukob je, kako ističe Radojčić sažet gotovo u obliku balade.[265] U pjesmi Despot Stefan Lazarević želi da podigne ljepšu i veću crkvu od očeve[265]:
| „ | [...] ”Pravi crkvu što god lepšu možeš: ”Na lepotu, da je lepše nema, |
” |
Radojčić ovdje ističe i gotovo tipski karakter stvaraoca, koji se u svim narodnim pjesmama prikazuje sa jednom psihološkom sigurnošću — uvijek je nezadovoljan djelom, ili uvijek izjavljuje da je bolje djelo već stvorio ili da može da stvori još ljepše i bolje. U skladu sa ovim i ovdje je Despotov arhitekta Petar nezadovoljan svojom Manasijom:
| „ | [...] Zla nesreća Petru priskočila, Pak se Petar ponese zanatom: |
” |
Ovakvo Petrovo vajkanje dovodi despota do bijesa, donekle opravdanog jer mu je prethodno rekao da ne štedi. U gnjevu Lazarević naređuje da se živom majstoru iskopaju oči, te i pored odvraćanja od nečovječnog postupka od „Gospode hrišćanske“, on ostaje pri svojoj odluci i arhitekta biva oslijepljen. Na ovo arhitekta „ljuto kune“ Despota.[270] Na ovo Stefan kao brine za Petra te mu ostavlja „tovar i po blaga“. Izraženo u sledećim stihovima, takođe strašnog i neočekivanog kraja[271]:
| „ | [...] Ljuto kune Petre neimare. ”Care Stevo, živ te Bog ubio! |
” |
Kao lajtmotiv pjesme, kako ističe Radojčić, su dvije oholosti koje se sukobljavaju: „careva“, koji želi da sagradi ljepšu crkvu od očeve i majstorova koji žali što nije podigao veću i ljepšu crkvu; na poslijetku jača oholost u sukobu izrasta do zločina. Graditelj vladar je kasnije u tradiciji često opisivan kao manijak; kako navodi Radojčić istorijski se ova književna tradicija „nenasitnog“ cara provlači još od književnosti kasne antike — još od Dioklecijana, a u srpskoj srednjovjekovnoj prozi se pominje od Milutina; Narodna tradicija o vladarima koji muče zidanjem je na južnoslovenskom prostoru živo očuvana i, kako ističe Radojčić, oslanja se na starije vizantijske uzore izrazito plebejskog karaktera.[271]
U staroj gradskoj carigradskoj priči se čuva prototip zlog i lukavog vladara-graditelja. Riječ je o predaji vezanu za glavnog arhitektu crkve Sv. Sofije Ignatija. Naime, kada se završila opravka glavnog kubeta, car Justin, nasljednik Justinijanov je odlučio da pored crkve podigne svoj kip na visokom stubu.[272] No, kako se dalje navodi u legendi:
| „ | [...] ranije spomenuti Ignjatije, graditelj velike crkve, zbog čudesnih dela koje je izveo, postao je kod svih omiljen. Car se uplašio da jedna od dve stranke demosa (carigradskog) Ignjatija ne izviče za cara. Justin nije hteo da ga ubije, kako su mnogi videći zabrinutog cara predlagali, već se zadovoljio da ga uhvati i ostavi da umre od gladi pošto je uklonio skele od kipa podignutog u Augusteumu (hr). Ignjatije je shvatio, kad je dovršio podizanje konjičke statue careve (na visoki stub), da je prepušten sam sebi i oplakivao je svoju sudbinu. Kad je pao mrak, pametno je smislio plan: imao je tanki konac u torbici oko 55 sežanja, ogrtač (himation), donju haljinu, pojas i fakeolidu (neke vrste turban) — sve je to povezao i proverio da li dopire do zemlje. Njegova žena došla je uz veliku kuknjavu i plač; celi grad je spavao, bila je duboka noć. On joj se potužio da će morati tamo (gore) da umre i rekao joj je: „Idi i krišom kupi deblje uže i namaži ga tečnom smolom i vrati se u ponoć.“ Iduće noći ona je došla. Ignjatije je spustio što je imao i uže koje je žena zavezala izvukao je naviše sebi i zavezao za nogu konja; uhvativši se za uže, spustio se živ i zdrav. A učinio je to tako da uže natopljeno smolom ćvršće prione za ruke i osim toga da se ne bi, naglo se spuštajući na zemlju, udario i da uže posle spuštanja spali. Dalje se priča kako se arhitekta sa ženom i decom sklonio u Jedrene; tamo je krišom živeo preobučen u monaha, ali se posle tri godine vratio u Carigrad. Na kraju se sve srećno svršilo: Ignjatije se javio caru na drugi dan Uskrsa kad je on dolazio u hram Svetih apostola. Car je uvideo da je pogrešio, izrekavši sentenciju: „Kad Bog hoće da neko živi, ne može ga ni hiljada ubiti.“[273] | ” |
Prema Radojčićevom uvidu, dok se pedantno i lukavo (bez krvi, fantazije i poezije) smišljeno pričanje carigradskog demosa kreće u okvirima građanske anegdote sa srećnim završetkom (en), u primitivnim balkanskim pričama iste tematike (zlog cara i lukavog arhitekte), sve se mijenja; u epskoj sredini unutrašnjeg Balkana očigledna pozajmica iz carigradske tradicije se preobražava, uz zadržavanje dvije pojedinosti: detalja o rušenju skele i teme o spasavanju ili smrti arhitekte koja varira.[273]
Priča o carigradskom arhitekti Ignjatiju se, kako primjećuje istoričar umjetnosti Svetozar Radojčić, ponavlja u poznatoj rumunskoj legendi o majstoru Manojlu i u nekim dosta lošim pričama o krilatom graditelju u Bosni.[274]
U rumunskoj legendi se uz motiv graditelja kome se ruše skele vezuje motiv o uziđivanju žive žene u temelje građevine. Tako se legenda o majstoru Manojlu jednim svojim dijelom oslanja na ovaj poznati motiv iz pjesme „Zidanje Skadra“[275][276][277] (vikizvornik). Legenda ima stereotipni početak — što se danju sagradi, noću se poruši. Vladaru-graditelju, vojvodi Negru (istorijski tačno Neagoju Basarabu (en)) prekipi i on počinje da prijeti majstorima. Glavnom majstoru Manojlu se u snu objasni da moraju da uzidaju ženu ili sestru nekog od majstora, prvoj koja zorom dođe da majstorima donese hranu. Ujutru, prva dolazi Manojlova žena, te nju, kao i Gojkovicu u Skadar, uzidaju u građevinu. Kako živo dodaje Vuk Karadžić na ovaj motiv u „Zidanju Skadra“: „u narodu se našemu i sad pripovijeda, da se nikakva velika građevina ne može načiniti, dok se u nju kakvo čeljade ne uzida; zato se takovijeh mjesta klone svi, kojima je moguće, jer kažu, da se i sjen čeljadetu može uzidati, pa ono poslije umre.“[274]
Nadalje u rumunskoj legendi o Manojlu, se, slično kao u južnoslovenskoj epici, nadovezuje spominjani motiv uvrijeđenog naručioca. Kako prepričava Radojčić, kada je crkva u Arđešu bila gotova (o zidanju manastira Kurtea de Arđeš govori ova legenda), vojvoda pita majstore da li bi mogli da sagrade još ljepši i sjajniji manastir; „poneti zanatom“ oni odgovore da mogu. Na to sujetni ktitor pobjesni i naredi da se sruše skele, ne bi li majstori ostali na krovu i izginuli. Devet majstora načini krila od šindre u pokušaju da slete na zemlju, ali izginu i pretvore se u kamen. Majstor Manojlo je slušao zapomaganje svoje zazidane žene i on isto pokuša da leti, no i on se sruši. Na mjestu gdje je pao se otvorio izvor, sa malo slane vode, od suza ženinih. Osim ove legende, zidanje Kurtee de Arđeš je bilo i predmet nekih detaljnijih pjesama, gdje se naročito ističe krvoločnost ktitora. Tako se u njima navodi da vojvoda ruši skele da ubije majstore, „vjetar da ih bije, kiša da ih kvasi; glad izjede a žeđ da ih isuši, da više ne žive i da se ne bi pominjao drugi manastir ljepši od njegova.“[278]
Kako ističe istoričar umjetnosti, paralela uvrijeđenog ktitora Neagoje Basaraba sa despotom Stefanom u „Zidanju Manasije“ je očigledna, no rumunska legenda, se za razliku od srpske narodne pjesme, više oslanja na carigradsku priču o izgradnji Svete Sofije. Osim toga, prastari mit o Dedalu, koji se ponovo pojavljuje u legendi o zidanju Kurtee de Arđeš se ponavlja kasnije i u bosanskoj tradiciji, koja je, kako ističe on, i danas živa.[279]
Riječ je o priči koju je od kazivača Miloša Tešanovića zabilježio etnolog Milenko Filipović u selu Bojištima kod Nevesinja[279][280]:
| „ | Rade Neimar gradio je paši Čengiću na Rataju kulu i to na devet bojeva. Paša mu nije platio ništa za tri godine. Onda sluškinja savetovala paši: kad Rade kulu svrši, da kline izvuče, pa da se skele obore te da Rade padne i slomije se, pa da mu nikako i ne plati. A Rade posle stalno govorio da nije gotovo, sve dok sebi nije načinio krila od jelovine. Paša naredio slugama da skele obore. A Rade poleteo i pustio se kilometar i po [sic!] daleko na Jeleču. Potrčale sluge da ga ubiju, a paša reko: ne treba, gotov je on! Kad tamo, samo ona krila, a on utekao živ i zdrav.[279][280] | ” |
Radojčić je mišljenja da, premda pripovjedač nije naročito vješt, da je sadržina dobro prenijeta — motiv pašinog lukavstva koja je posve jasna; poput Justina i Neagoje, i on smišlja klopku, a sve da ne bi platio majstora. No Rade na svojim krilima, poput Dedala, uspijeva da utekne. Kao mogući izvor ove narodne pjesme, prema opisu kule koje daje pripovjedač, Radojčić navodi narodnu pjesmu „Ivo Senjanin i Begler-beg“. U svom zaključnom sudu o ovoj predaji, on ističe da se, iza škrtih rečenica, sa većim iskustvom poznavanja, može razaznati složena tradicija, koja prijeko srednjovjekovnih posrednika, dopire do praoca svih arhitekata Dedala.[281]
Milenko Filipović je zabilježio još jednu bosansku priču o krilatom arhitekti. Kao i prethodna, i ova je kratka, iz zapadne Bosne je i najvjerovatnije muslimanskog porijekla[282][283]:
| „ | U Drinopolju, priča nezabeleženi pripovedač, bio je jedan sultan, koji je s jednim neimarom ugovarao da mu napravi džamiju taku i taku. Kad je napravio, a carska se mora izvršiti, pošto nije odgovaralo onome kako je sa sultanom pogodio, onda je znao kako će ga kazniti, života [tako!] i onda je napravio krila i onda s munare njima poletio i došao na granicu i spasio [opet tako mutavo]. Majstor je bio Grk.[282] Pripovedač se na kraju priseća: Sletio je u neko mesto na granici Bosne, Crne Gore i Turske (dakle negde u Sandžak).[282] |
” |
Kako ističe Svetozar Radojčić, uz opasku da je kazivač nespretno ispričao predaju jer neimar leti od Jedrena do Sandžaka što je geografski nemoguće tj. očigledno ne zna gdje je Jedrene, ovaj istoričar umjetnosti ističe da je sasvim izvjesno predaja nastala po nekom dosta pismenijem uzoru; naime legenda govori o Jedrenu, nekom sultanu i nekoj džamiji; U tom kontekstu sasvim je jasno da se tu govori o čuvenoj džamiji Selimiji, napravljenoj za sultana Selima II u XVI vijeku. Iz ovog, te detalja iz legende gdje se govori o nemogućstvu neimara da se pogodi sa sultanom o izgledu džamije — što alaudira na istorijski poznatu praksu gdje su neimari, prethodno izgradnje, sultanima pravili minijaturne modele objekata koje im grade, Radojčić zaključuje da je posve moguće da je ova legenda blijeđi odjek tradicije o arhitektama iz velikih osmanskih prijestonica.[284] Sumirajući svoj sud o pričama o arhitektama iz Bosne, Radojčić zaključuje:
| „ | Bosanske priče, sklone arhitektama, opet se vraćaju onom prototipu u kome arhitekte nadmudruju cara i naručioca, i ostaju živi. U haotičnom, pozajmljivanju i menjanju sličnih motiva naročito se razlikuju završeci legendi, priča i pesama. Najefektniji je kraj zidara Manasije — i oslepeli arhitekta nastavlja da stvara. Taj čovečni stav pevača prema osakaćenom graditelju možda je i pod uticajem crkve koja svoje gledište, suprotno mentalitetu epskog društva, stvara prema starozavetnim tekstovima skoro ispevanim u pohvalu zanatlija, uz gorku završnu misao da su oni, stvaraoci, osuđeni da ostanu nepoznati i nepriznati.[285] | ” |
U svom zaključnom razmatranju tematike arhitekte u epici i u prethodnim predajama, porijeklu i smislu, Svetozar Radojčić zaključuje:
| „ | Stvaraoci imaju svoju ulogu i svoje sudbine. U stvarnosti naše srednjevekovne istorije — mi znamo iz povelja — arhitekte su bile poznate, imućne i privilegisane; njihova su dela opisivana i hvaljena. Ipak se nameće pitanje: kako je i zašto u narodnoj tradiciji nastao tragični lik arhitekte? Odgovor nije težak. Uvek se u istoriji ukrštaju suprotnosti: svetlosti zvaničnog i javnog i senke ličnog i tajnog. I narodna pesma i narodna priča variraju na sličan način intimnu istoriju stvaraoca; ona je, kao i svaki subjektivni iskaz, svakako preterana, i, na mahove, izmišljena. Ipak ona govori suviše ubedljivo o večnim teškoćama koje su svakog dana prisutne i razumljive. Vladari se boje popularnosti graditelja, ktitori ih sakate i ubijaju da ih spreče da ne nastave svoj stvaralački život.[286] Tragične legende o podizanju čuvenih građevina počele su zaista svoj život u vremenima varvarske sujeverice. „Bauopfer“ stoji na početku. Običaj o ugrađenoj nevesti jeste mračna ljudska žrtva, kako se stari Goethe izrazio „von der wiederwärtigsten Art“. Gojkovica umire da se podigne porodični zamak. To žrtvovanje svog najmilijeg prilikom podizanja grada uzeto je iz Starog zaveta. Isus Navin posle razorenja Jerihona proklinje svakoga ko bi ustao da ga obnovi: „na svom prvencu osnovao ga, i na mjezincu svom postavio mu vrata!“ (Knjiga Isusa Navina 6, 26). I zaista prokletstvo se ispunilo. „Hil Vetiljanin sazida Jerihon. Na Avironu prvencu svojem osnova ga, a na Seguvu mjezincu svojem metnu mu vrata“ (Prva knjiga o carevima (sh) 16, 34).[286] [...] Sve teme o neobičnoj sudbini graditelja stalno se vezuju za istoriju podizanja određenih spomenika: za Svetu Sofiju carigradsku, za Kurtea de Arđeš, za Manasiju, za džamiju Selima II u Jedrenu, za čuvene mostove i kule. Uvek ostaje veliko upoređenje: veliko delo i slavni autor. Ne bih smeo da tvrdim da su teme o arhitektama u našoj narodnoj pesmi i priči učenog porekla, ali sam ubeđen da su one odjek nekih dosta razvijenih legendi o zidanju čuvenih građevina koje su cirkulisale po velikim gradilištima i koje su prenosili vodeći majstori; čini mi se da su to bile priče o graditeljima nastale za njihovu užu sredinu. Jedino na taj način mogla bi se protumačiti preciznost i intenzivnost osećanja pobunjenog stvaraoca koji ponavlja i razrađuje večitu temu svog unutrašnjeg života. Kao antiteza pohvalama ktitora, legende o nemilosrdnim gospodarima graditelja imaju u sebi dragocena zrna istine: one ne pričaju samo o lukavstvu i veštinama poslednjih Dedalida već i o njihovoj spontanoj stvaralačkoj težnji da sami sebe prevaziđu, makar tu svoju poniznost plaćali teškim kaznama sakaćenja, pa i samom smrću. To nisu samodopadljive anegdote uobraženih genija-umetnika, već večito iste jednostavne istine o težini i opasnostima stvaranja.[287] |
” |
Izgled i arhitektura
[уреди | уреди извор]Ferhadija džamija se po svom prostornom rješenju razlikovala od uobičajednog i često primjenjivanog tipa džamija građenih na prostoru bivše Jugoslavije od početka XVI do XVIII vijeka, tzv. klasičnog istanbulskog stila (en). To su džamije jednoprostornog rješenja, gdje jedna kupola pokriva čitav molitveni prostor, a tri kupolice otvoreni trijem. Ferhadija pak ima tlocrtno (hr) razvijenije rješenje koje zbog svojih proširenja rezultiralo višekupolnim natkrivenim sistemom.[288][289][290][177][183][92]
Centralni prostor za namaz (molitvu) Ferhadije se sastojao od središnjeg dijela i dva proširenja sa strane, te malo uzdignutog prostora gdje je bio mihrab. Središnji dio centralnog prostora je bio pokriven kupolom na visokom tamburu, koji je preko pandantifa prenosio opterećenje na tri visoka noseća luka i jedan moćan prislonjeni luk pozicioniran sa ulazne strane. Mihrabski prostor koji se nadovezivao na središnji prostor koga je pokrivala polukupola, dok su dva proširenja sa strane bila pokrivena nekom vrstom koristastih polusvodova.[291][292][293][92][294]
-
![Džamija Ferhadija i okolni objekti kompleksa. Autor: E. H. Ajverdi, 1977. godina.[295][296]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/c/cd/Kompleks_Ferhadije%2C_tlocrt%2C_E._H._Ajverdi.png/440px-Kompleks_Ferhadije%2C_tlocrt%2C_E._H._Ajverdi.png)
-
![Tlocrt Ferhadije dipl. ing. Sulejmana Salihagića, 1941. godina.[297]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/1/1b/Salihagi%C4%87_Ferhadija.png/335px-Salihagi%C4%87_Ferhadija.png)
Tlocrt Ferhadije dipl. ing. Sulejmana Salihagića, 1941. godina.[297] -
![Tlocrt Ferhadije. Autor je arhitekta Mladen Fučić, 1952. godina.[298]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/8/81/Tlocrt_Ferhadije_arh._Mladen_Fu%C4%8Di%C4%87_1952._god.png/290px-Tlocrt_Ferhadije_arh._Mladen_Fu%C4%8Di%C4%87_1952._god.png)
Tlocrt Ferhadije. Autor je arhitekta Mladen Fučić, 1952. godina.[298] -
![Presjek kroz osovinu objekta; Arhitekta Muhamed Hamidović i ostali, 2002.[299]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/0/01/Presjek_kroz_osovinu_Ferhadije.png/345px-Presjek_kroz_osovinu_Ferhadije.png)
-
![Aero-fotometrijski snimci visinskih tačaka Ferhadije: presjek kroz trijem i džamiju sa visinama vijenaca, rasponom i visinom kupole;[300][301]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/5/5c/Presjek_kroz_trijem_i_d%C5%BEamiju_sa_visinama_vijenaca%2C_rasponom_i_visinom_kupole.png/275px-Presjek_kroz_trijem_i_d%C5%BEamiju_sa_visinama_vijenaca%2C_rasponom_i_visinom_kupole.png)
-
![Aero-fotometrijski snimci visinskih tačaka Ferhadije: visinske tačke kupolica trijema. Snimke je napravio ing. geod. Esad Drljević iz Geodetskog zavoda BiH u Sarajevu, prije zemljotresa 1969. godine.[300][301]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/2/2f/Visinske_ta%C4%8Dke_kupolica_trijema.png/331px-Visinske_ta%C4%8Dke_kupolica_trijema.png)
Aero-fotometrijski snimci visinskih tačaka Ferhadije: visinske tačke kupolica trijema. Snimke je napravio ing. geod. Esad Drljević iz Geodetskog zavoda BiH u Sarajevu, prije zemljotresa 1969. godine.[300][301] -
![Aero-fotometrijski snimci visinskih tačaka Ferhadije: visinske tačke vijenaca i kupole.[300][301]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/d/db/Visinske_ta%C4%8Dke_vijenaca_i_kupole.png/217px-Visinske_ta%C4%8Dke_vijenaca_i_kupole.png)
-
![Spoljašnja arhitektura Ferhadije, fotografija iz vremena prije Prvog svjetskog rata.[183]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/a/a2/Ferhadija_pre_Prvog_sv._rata.png/198px-Ferhadija_pre_Prvog_sv._rata.png)
Spoljašnja arhitektura Ferhadije, fotografija iz vremena prije Prvog svjetskog rata.[183]
![Džamija Ferhadija i okolni objekti kompleksa. Autor: E. H. Ajverdi, 1977. godina.[295][296]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Kompleks_Ferhadije,_tlocrt,_E._H._Ajverdi.png)
![Tlocrt Ferhadije dipl. ing. Sulejmana Salihagića, 1941. godina.[297]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Salihagi%C4%87_Ferhadija.png)
![Tlocrt Ferhadije. Autor je arhitekta Mladen Fučić, 1952. godina.[298]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Tlocrt_Ferhadije_arh._Mladen_Fu%C4%8Di%C4%87_1952._god.png)
![Presjek kroz osovinu objekta; Arhitekta Muhamed Hamidović i ostali, 2002.[299]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Presjek_kroz_osovinu_Ferhadije.png)
![Aero-fotometrijski snimci visinskih tačaka Ferhadije: presjek kroz trijem i džamiju sa visinama vijenaca, rasponom i visinom kupole;[300][301]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Presjek_kroz_trijem_i_d%C5%BEamiju_sa_visinama_vijenaca,_rasponom_i_visinom_kupole.png)
![Aero-fotometrijski snimci visinskih tačaka Ferhadije: visinske tačke kupolica trijema. Snimke je napravio ing. geod. Esad Drljević iz Geodetskog zavoda BiH u Sarajevu, prije zemljotresa 1969. godine.[300][301]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Visinske_ta%C4%8Dke_kupolica_trijema.png)
![Aero-fotometrijski snimci visinskih tačaka Ferhadije: visinske tačke vijenaca i kupole.[300][301]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Visinske_ta%C4%8Dke_vijenaca_i_kupole.png)
![Spoljašnja arhitektura Ferhadije, fotografija iz vremena prije Prvog svjetskog rata.[183]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Ferhadija_pre_Prvog_sv._rata.png)
Izuzetno vedro ozračje molitvenog prostora osiguravali su brojni prozori. Njih dvanaest u kupoli, a na polukupoli pet — koji su svojom visinom sa unutrašnje strane ulazili u zakrivljenu površinu ovih konstrukcija, dok su sa spoljašnje strane džamije ostajali u vertikalnoj ravnini zida kružnog tambura. Na prozorima na polukupoli gornji završetak bio je jednostavan prelomljen luk, dok je kod prozora na kupoli to bila razvijenija linija islamskog luka. Nekada su kamene, a do rušenja 1993-e drvene tranzene, zastakljene raznobojnim staklom i ukrašene raznim geometrijskim motivima, zatvarale ove prozore i osiguravale igru svjetlosti i bogatom iluminacijom ugodno ozračje molitvenog prostora.[302][303][304][294] Pored ovih, u donjoj zoni objekta je bilo još 10 prozora i dvije niše, raspodeljeni tako da je na svakoj fasadi bilo po dva prozora. Bili su pravougaonog oblika, obrađeni bogato profilisanim kamenim okvirima, zaštićeni, sa spoljašnje strane kovanim demirima, a sa unutrašnje strane drvenim kapcima.[305][303][304][92][306] Sa unutrašnje i sa spoljnje strane ovih prozora su se nalazili prelomljeni lukovi, čija je unutrašnja površina u enterijeru bila ukrašena kaligrafijom ili arabeskom u hataji i rumi ornamentici. sa spoljašnje strane pak, ove površine su, urađene od kamena, bile malo uvučene u odnosu na lukove. Osim ovih, džamiju je krasio još jedan red prozora, njih dvanaest, koji su se završavali prelomljenim lukom (osim jednog, smještenog na jugoistočnoj fasadi, koji je cijeli bio pravougaoni). Prozori na sjeveroistočnoj i ulaznoj fasadi bili su iste obrade kao i prizemni prozori, samo nešto uži. Osim ovih prozora, postojala su još tri prozora na ulaznoj fasadi džamije, postavljena u grupi gdje je središnji od tri bio malo povišen. Oni su bili locirani na kockastom postolju iznad trijema džamije, nad središnjom kupolicom. Ovo postolje je sa ulazne strane bilo stepenasto rješeno sa skokom naglašenim kamenim vjencem.[305][307][92][308]
Ferhad-pašina džamija je bila jedna od najbolje osvijetljenih džamija u ovom dijelu Balkana, što je, osim same funkcije, imalo ishodište i u islamskoj teologiji — „da je Alah, dž.š., Svjetlost Nebesa i Zemlje“ (Kuran, sura 24), te da svjetlost izražava Božje jedinstvo, osvjetljavajući naš zemaljski svijet. U prilog osvjetljenosti Ferhadije je i sud istoričara umjetnosti profesora Andreja Andrejevića koji, u svojoj studiji iz sredine 80ih godina 20. vijeka, navodi da ovoliko izraženo obilje svjetlosti u unutrašnjosti jedne džamije nije se više na ovdašnjem tlu igde javilo, niti prije niti poslije zadužbine Ferhad-paše Sokolovića.[309][304]
-
![Prozori na polukupoli i kupoli u obnovljenoj Ferhadiji; [avgust 2015. godine.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Unutra%C5%A1njost_Ferhad-pa%C5%A1ine_d%C5%BEamije_02.JPG/400px-Unutra%C5%A1njost_Ferhad-pa%C5%A1ine_d%C5%BEamije_02.JPG)
Prozori na polukupoli i kupoli u obnovljenoj Ferhadiji; [avgust 2015. godine.] -
![Svijetlo ozračje unutar džamije; [jun 2019.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_125127.jpg/169px-%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_125127.jpg)
Svijetlo ozračje unutar džamije; [jun 2019.] -
![Rekonstruisani prozori na polukupoli; [jun 2019.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124816.jpg/534px-%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124816.jpg)
Rekonstruisani prozori na polukupoli; [jun 2019.] -
![Prozori obnovljene kupole; [avgust 2017.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Dome_of_Ferhadija_Mosque_%28Banja_Luka%2C_Republika_Srpska%29.jpg/384px-Dome_of_Ferhadija_Mosque_%28Banja_Luka%2C_Republika_Srpska%29.jpg)
Prozori obnovljene kupole; [avgust 2017.] -
-
![Reskonstruisani prozor i prelomljeni luk sa arabeskom; [avgust 2015.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Unutra%C5%A1njost_Ferhad-pa%C5%A1ine_d%C5%BEamije_11.JPG/225px-Unutra%C5%A1njost_Ferhad-pa%C5%A1ine_d%C5%BEamije_11.JPG)
Reskonstruisani prozor i prelomljeni luk sa arabeskom; [avgust 2015.] -
![Prelomljeni luk i kaligrafija u procesu obnove; [avgust 2015.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Unutra%C5%A1njost_Ferhad-pa%C5%A1ine_d%C5%BEamije_14.JPG/400px-Unutra%C5%A1njost_Ferhad-pa%C5%A1ine_d%C5%BEamije_14.JPG)
Prelomljeni luk i kaligrafija u procesu obnove; [avgust 2015.] -
-
![Drveni kapci zatvaraju prozore iznutra; [jun 2019.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_125105.jpg/534px-%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_125105.jpg)
Drveni kapci zatvaraju prozore iznutra; [jun 2019.] -
![Izgled džamije spolja. Karakteristično kockasto postolje ulazne fasade, visoki tambur i tri prozora iznad trijema; [april 2016.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%28%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0%29_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_5.jpg/201px-%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%28%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0%29_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_5.jpg)
Izgled džamije spolja. Karakteristično kockasto postolje ulazne fasade, visoki tambur i tri prozora iznad trijema; [april 2016.] -
![Slično rješenje kockastog postolja sa tri mala prozora ima i džamija Mehmed-paše Sokolovića na Kadrigi u Istanbulu[310]; [jul 2011.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Mehmet_Pasha_Mosque_16.jpg/453px-Mehmet_Pasha_Mosque_16.jpg)
Slično rješenje kockastog postolja sa tri mala prozora ima i džamija Mehmed-paše Sokolovića na Kadrigi u Istanbulu[310]; [jul 2011.] -
![Tri prozora iznad trijema na džamiji poznatog velikog vezira u Istanbulu; [jul 2011.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Mehmet_Pasha_Mosque_2.jpg/453px-Mehmet_Pasha_Mosque_2.jpg)
Tri prozora iznad trijema na džamiji poznatog velikog vezira u Istanbulu; [jul 2011.]
![Prozori na polukupoli i kupoli u obnovljenoj Ferhadiji; [avgust 2015. godine.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Unutra%C5%A1njost_Ferhad-pa%C5%A1ine_d%C5%BEamije_02.JPG)
![Svijetlo ozračje unutar džamije; [jun 2019.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_125127.jpg)
![Rekonstruisani prozori na polukupoli; [jun 2019.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124816.jpg)
![Prozori obnovljene kupole; [avgust 2017.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Dome_of_Ferhadija_Mosque_(Banja_Luka,_Republika_Srpska).jpg)
![Reskonstruisani prozor i prelomljeni luk sa arabeskom; [avgust 2015.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Unutra%C5%A1njost_Ferhad-pa%C5%A1ine_d%C5%BEamije_11.JPG)
![Prelomljeni luk i kaligrafija u procesu obnove; [avgust 2015.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Unutra%C5%A1njost_Ferhad-pa%C5%A1ine_d%C5%BEamije_14.JPG)
![Drveni kapci zatvaraju prozore iznutra; [jun 2019.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_125105.jpg)
![Izgled džamije spolja. Karakteristično kockasto postolje ulazne fasade, visoki tambur i tri prozora iznad trijema; [april 2016.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_(%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0)_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_5.jpg)
![Slično rješenje kockastog postolja sa tri mala prozora ima i džamija Mehmed-paše Sokolovića na Kadrigi u Istanbulu[310]; [jul 2011.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Mehmet_Pasha_Mosque_16.jpg)
![Tri prozora iznad trijema na džamiji poznatog velikog vezira u Istanbulu; [jul 2011.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Mehmet_Pasha_Mosque_2.jpg)
Trijem
[уреди | уреди извор]Impozantan, visok i prostran trijem pruža se cijelom sjeverozapadnom, čeonom stranom džamije. Nosila su ga četiri monolitna okrugla stuba, koji su sa prelomljenim nosećim lucima formirala tri, kupolicama presvedena traveja.[254][311][312][313][314] Kapiteli stubova su bili obogaćeni precizno obrađenom kamenom plastikom stalaktitnih i geometrijskih oblika. Baze stubova su bile polukružne, sa naglašenim torusom i ojačane bakrenim obručima, isto kao i dijelovi stuba ispod kapitela. Čelične zatege su povezivale stubove sa zidom džamije, a koje su bile postavljene iznad kapitela.[311][177]
Trijem je bio podjeljen na tri dijela. Središnji dio je osiguravao ulaz u džamiju, dok su druga dva činile sofe[к], malo podignute. Tu je bilo mjesto za obavljanje molitve, što su omogućavali po jedan mali kameni mihrab sa svake strane. Tri kupolice pokrivale su trijem, a središnja je bila malo povišena naglašavajući time ulaz. Kupolice su stajale na niskim osmougaonim tamburima, a njihova se težina, putem pandantifa (po četiri) prenosila na lukove.[311][254][312][92][316][317]
Ispred ovog trijema je, kroz istoriju, bio i jedan još niži trijem koji je okruživao džamiju sa tri strane. Imao je kosi krov oslonjen na deset kamenih stubova, čiji su kapiteli i baze bili slabije obrade nego glavni stubovi trijema.[318][177][317] Kako ističe arhitekta Sabira Husedžinović, imajući u vidu primitivnu obradu kapitela stubova ovog trijema, moguće je da je ovaj dodatak nastao kasnije i da su ga gradili domaći majstori, a ne kao dio džamije prvobitno izgrađene. Ona je takođe mišljenja da je ovaj dodatak vjerovatno nastao kako bi približio džamiju sitnim dućanima banjalučke čaršije.[318][177]
Husedžinović ističe da se ovakva rješenja trijema susreću i kod nekih džamija u turskoj prijestonici, ali i u Bosni i Hercegovini, kao kod Karađozbegove džamije u Mostaru, Aladža džamije u Foči, Sinan-begove džamije u Čajniču i Arnaudije džamije u Banjoj Luci. Od džamija u bivšoj osmanskoj prijestonici, prema njoj, Rustem-pašina džamija ima posebno zanimljivo riješen trijem, sličan rješenju banjalučke džamije. Kad je o dimenzijama riječ, spoljašnji trijem je bio širok 4,5 metara, pa je stoga služio kao pomoćni prostor džamije, a u XIX vijeku, za vrijeme austrijske okupacije, je zazidan. Tada je na njemu otvoreno 18 prozora sa polukružnim završecima, a malterisana fasada zazidanog trijema je bila ukrašena plitkim arhivoltama.[319][177][317] U bombardovanju Banje Luke 29. maja 1944. godine ovaj trijem je, od eksplozije bombe u neposrednoj blizini teško oštećen i ubrzo porušen, te je tako fasada džamije oslobođena ovog dodatka.[320][321][322][177][323][92] Ostaci stubova ovog trijema su postojali svde do rušenja džamije 1993. godine.[322][177]
-
Izgled Ferhadije dok je imala spoljašni trijem, srušen u savjezničkom bombardovanju 1944. godine -
![Rekonstruisani trijem Ferhadije nakon rušenja 1993. godine. Dva mala mihraba omogućuju molitvu na ovom prostoru; [septembar 2017.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B00006.jpg/450px-%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B00006.jpg)
Rekonstruisani trijem Ferhadije nakon rušenja 1993. godine. Dva mala mihraba omogućuju molitvu na ovom prostoru; [septembar 2017.] -
![Čeoni pogled na rekonstruisani trijem; [avgust 2016.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/NKD138_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%28%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0%29_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B06.jpg/450px-NKD138_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%28%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0%29_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B06.jpg)
Čeoni pogled na rekonstruisani trijem; [avgust 2016.] -
-
![Rustem-pašina džamija u turskoj prijestonici, koja ima slično rješenje trijema kao Ferhadija; [fotografija iz 2014. godine.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/New_Mosque_%28Istanbul%29_view.jpg/400px-New_Mosque_%28Istanbul%29_view.jpg)
Rustem-pašina džamija u turskoj prijestonici, koja ima slično rješenje trijema kao Ferhadija; [fotografija iz 2014. godine.] -
![Trijem Rustem-pašine džamije; [septembar 2003.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/R%C3%BCstem_Pasha_Mosque_courtyard_and_porch_in_2003_1826.jpg/400px-R%C3%BCstem_Pasha_Mosque_courtyard_and_porch_in_2003_1826.jpg)
Trijem Rustem-pašine džamije; [septembar 2003.] -
-
![Karađozbegova džamija u Mostaru; detalj, trijem noći; [jun 2013.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f9/20130606_Mostar_286.jpg/225px-20130606_Mostar_286.jpg)
Karađozbegova džamija u Mostaru; detalj, trijem noći; [jun 2013.] -
![Trijem mostarske džamije; [jul 2012.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/IMG_5451Bosznia_Mostar_%287586311942%29.jpg/450px-IMG_5451Bosznia_Mostar_%287586311942%29.jpg)
Trijem mostarske džamije; [jul 2012.] -
![Čeoni pogled na obnovljenu džamiju i trijem Aladže džamije u Foči; [septembar 2019.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Alad%C5%BEa_d%C5%BEamija_u_Fo%C4%8Di.jpg/443px-Alad%C5%BEa_d%C5%BEamija_u_Fo%C4%8Di.jpg)
Čeoni pogled na obnovljenu džamiju i trijem Aladže džamije u Foči; [septembar 2019.] -
![Profilna perspektiva trijema obnovljene, prijethodno u ratu srušene, Aladže džamije u Foči; [septembar 2019.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/D%C5%BEamija_Alad%C5%BEa_31.jpg/225px-D%C5%BEamija_Alad%C5%BEa_31.jpg)
Profilna perspektiva trijema obnovljene, prijethodno u ratu srušene, Aladže džamije u Foči; [septembar 2019.]
![Rekonstruisani trijem Ferhadije nakon rušenja 1993. godine. Dva mala mihraba omogućuju molitvu na ovom prostoru; [septembar 2017.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B00006.jpg)
![Čeoni pogled na rekonstruisani trijem; [avgust 2016.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:NKD138_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_(%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0)_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B06.jpg)
![Rustem-pašina džamija u turskoj prijestonici, koja ima slično rješenje trijema kao Ferhadija; [fotografija iz 2014. godine.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:New_Mosque_(Istanbul)_view.jpg)
![Trijem Rustem-pašine džamije; [septembar 2003.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:R%C3%BCstem_Pasha_Mosque_courtyard_and_porch_in_2003_1826.jpg)
![Karađozbegova džamija u Mostaru; detalj, trijem noći; [jun 2013.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:20130606_Mostar_286.jpg)
![Trijem mostarske džamije; [jul 2012.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:IMG_5451Bosznia_Mostar_(7586311942).jpg)
![Čeoni pogled na obnovljenu džamiju i trijem Aladže džamije u Foči; [septembar 2019.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Alad%C5%BEa_d%C5%BEamija_u_Fo%C4%8Di.jpg)
![Profilna perspektiva trijema obnovljene, prijethodno u ratu srušene, Aladže džamije u Foči; [septembar 2019.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:D%C5%BEamija_Alad%C5%BEa_31.jpg)
Minaret
[уреди | уреди извор]
Uz desni prednji ugao molitvenog prostora bio je prislonjen šesnaesostrani minaret, jedan od najljepših u Jugoslaviji prema mišljenju istraživača Asima Muftića[317], u koji se ulazilo posebnim ulazom — spolja, pored trijema. Bio je oslonjen na masivno, poligonalno rješeno podnožje, koje se kao napomenuto, dijelom naslanjalo na zid džamije. Oktogonalno postolje (ćup) munare oslonjen na zid džamije je bio petostran i ukrašen pravougaonim poljima sa lijepo klesanim ivicama koja su naglašavala njegovu poligonalnost. Ovu najnižu zonu munare je završavao pravougaono profilisan kameni vijenac sa nizom dekorativnih kamenih konzolica. Iznad njega je slijedio kosi dio munare koji se završavao kamenim prstenom, koji je ujedno označavao i kraj horizontalnog dijela munare i početak vertikalnog dijela.[325][326][327][92][328][329]
Tijelo munare ispod šerefeta je krasio polukružno profilisani vijenac sa četiri reda stalaktita.[330][254][331][317] Ogradu šerefeta je bila bogato dekorisana, a činile su je kamene ploče dekorisane kamenom plastikom u obliku „mušepka“ i spojene klanfama. Završetak minareta se sastojao od visokog krovića na kojem je bio mizrak sa alemom. Prijethodno razornog zemljotresa koji je pogodio Banju Luku 1969. godine visina minareta je, prema aerofotogrametrijskim mjerenjima koje je načinio Geodetski zavod Bosne i Hercegovine, iznosila 42,70 metara. No, nakon što je gornji dio minareta porušen zemljotresom, usljedelom rekonstrukcijom visina minareta je, kako ističe Husedžinović vjerovatno zbog konstruktivnih problema, smanjena i iznosila je 40,59 metara. Takođe, rekonstrukcijom su izmjenjeni i odnosi između gornjeg dijela munare iznad šerefeta (kace) prema kroviću na vrhu. Broj kamenih stepenica koji su vodili do šerefe bio je 128, a debljina zida minareta u donjim zonama je bio između 52,5 do 54 cm, dok je debljina u gornjim zonama bila manja. Krajevi stepenica sa unutrašnje strane su činili sastavni dio centralnog strupa.[332][92]
-
![Minaret obnovljene Ferhadije; [jul 2015.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_09.JPG/225px-%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_09.JPG)
Minaret obnovljene Ferhadije; [jul 2015.] -
![Izgled obnovljenog minareta iz daljine; [avgust 2017]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0_%28Ferhat-pasha_mosque%2C_Banja_Luka%2C_Republika_Srpska%29.jpg/270px-%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0_%28Ferhat-pasha_mosque%2C_Banja_Luka%2C_Republika_Srpska%29.jpg)
Izgled obnovljenog minareta iz daljine; [avgust 2017] -
-
![Dekoracija obnovljenog minareta; [avgust 2017]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Minaret_Ferhadija_%28Banja_Luka%2C_Republika_Srpska%29.jpg/225px-Minaret_Ferhadija_%28Banja_Luka%2C_Republika_Srpska%29.jpg)
Dekoracija obnovljenog minareta; [avgust 2017]
![Minaret obnovljene Ferhadije; [jul 2015.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_09.JPG)
![Izgled obnovljenog minareta iz daljine; [avgust 2017]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0_(Ferhat-pasha_mosque,_Banja_Luka,_Republika_Srpska).jpg)
![Dekoracija obnovljenog minareta; [avgust 2017]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Minaret_Ferhadija_(Banja_Luka,_Republika_Srpska).jpg)
Dimenzije
[уреди | уреди извор]Ferhad-pašina džamija svojim dimenzijama spada u red džamija srednje veličine. Arhitektonsko snimanje svih njenih dimenzija se, od različitih pojedinaca i institucija, događalo u više navrata tokom dvadesetog vijeka. Prvi snimak je napravio arhitekta Salihagić 1941. godine, a detaljna snimanja je radio Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine prije i poslije zemljotresa 1969. godine. Bitan prilog je dao i Geodetski zavod Bosne i Hercegovine koji je prije zemljotresa načinio aerofotogrametrijske snimke kompleksa džamije. Kako ističe Sabira Husedžinović, sa ovih snimaka Geodetskog zavoda se mogu očitati sve najznačajnije visinske vrijednosti pojedinih delova džamije, kupole, kupolica trijema, vijenaca, svih dijelova minareta, tambura, kao i svih drugih objekata u kompleksu. Nakon zemljotresa i neki drugi pojedinici i institucije su vršili snimanje, među njima i poznati turski istraživač Ekrem Haki Ajverdi koji je 1977. godine snimio sve objekte kompleksa džamije i objavio u svojoj radnji koja se bavi islamskim naslijeđem na prostoru Jugoslavije.[333]
Detaljna snimanja svih dijelova džamije pomoću postavljene skele unutar džamije su načinili stručnjaci banjalučkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirode prilikom statičko-sanacijskih radova na džamiji 1989. godine, rađenih po projektu ing. Stojana Ribnikara, koje je Zavod nadzirao. Same radove sanacije je izvodila građevinska grupa Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa iz Kotora čiji su rukovodioci takođe vršili detaljna mjerenja pojedinih dijelova džamije. Oni su snimili sve detalje prozora, trijema, tambura, a posebno stepeništa u minaretu. Tako je tokom 20. vijeka nastalo nekoliko različitih arhitektonskih snimaka (v. tabelu ispod), koji su pomogli i timu za obnovu Ferhadije nakon njenog rušenja 1993. godine.[333]
| Arhitektonski snimci Ferhadije džamije | Arh. Salihagić 1941. | Alija Bejtić 1952. | Prof. Džemal Čelić 1965. | Zavod za zaš. kult. i prirodnog naslijeđa BiH 1975. | Ekrem Hakki Ayverdi (Avropa′da Osmanli Mimari) 1977. | Asim Kapić, dipl. ing. (nadzor IVZ 1989.) | Radna grupa / Zavod za zaštitu k. h. n. Kotor/C. Gora, 1989. | Zavod za zaštitu spomenika kulture i prirode Banja Luka 1989. | Arhitektonski fakultet Sarajevo, Projekat rekonstrukcije, 2002. |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Vanjska ukupna dužina od sofa do kraja mihraba | 19,59 sa str. trij. | 18,75 | X | 18,93 | 18,90 | 18,79 | X | 18,89 | 18,65 |
| Vanjska dužina bez sofa sa i bez mihraba | 10,00 | 14,05 sa mihr. | X | 10,12 14,10 sa mihr. |
10,12 14,10 sa mihr. |
10,38 | X | 10,40 14,39 sa mihr. |
14,05 sa mihr. |
| Dubina sofa džamije | 4,75 | X | X | 4,72 | 4,80 | X | X | 4,75 | 4,73 |
| Vanjska širina džamije | 14,93 | 14,65 | X | 14,65 | 14,76 | 14,83 | X | 14,79 | 14,67 |
| Promjer stupova trijema i razmak između stupova | 0,70 4,00 |
X | X | 0,68 4,00 |
0,70 4,00 |
X | X | 0,685 4,00 |
0,70 |
| Unutrašnja dužina od portala do jugoistočnog zida | 12,10 | 12,10 | 12,10 | 12,50 | 12,10 | X | X | 12,50 | 12,5 |
| Unutrašnja mjera prostora omeđenog lukovima | X | 6,58 7,08 |
X | 6,58 7,07 |
6,58 7,07 |
7,03 6,51 |
X | 6,58 7,07 |
6,58 |
| Unutrašnja širina | 12,60 | 12,60 | 12,60 | 12,50 | 12,50 | X | X | 12,50 | 12,50 |
| Unutrašnji raspon kupole | 6,58 | 6,58 | X | 6,58 | 6,58 | X | 6,58 | 6,58 | 6,58 |
| Visina tjemena velike kupole | 17,00 | 18,05 | 18,05 | 18,00 | X | 17,67 | 18,05 | 18,05 | 18,05 |
| Visina tjemena malih kupola na sofama | X | X | X | 10,05 | X | X | 10,05 | 10,05 | 10,05 |
| Visina šerefeta | X | X | X | X | X | 29,22 | 28,95 | 28,95 | X |
| Visina munare | 42 | 42,5 | 42,5 | 1975. g. 40,93 |
X | 43,30 42,02 |
1989. 40,95 |
1989. 49,95 |
42,7 |
| Debljina zida munare | 9 | X | X | 53 | X | 53 | 53 | 52,2—54 | 54 |
| Debljina zidova u cm | 110 | X | X | 105 110,5 |
113 | 115 | 115 | 105 i 115 | 105 |
- X — ovaj znak znači da autor ne daje tu dimenziju[334]
- Geodetsko snimanje temelja napravio Živorad Gavrilović dipl. ing. 2002. god.: 18,95/10,15/14,69[334]
Aršin i simbolika brojeva
[уреди | уреди извор]Mjere kojima je građena Ferhadija džamija nisu bile one kojima se danas ljudi služe. Najvjerovatnije je to bil neka vrsta turskog aršina[л], čiji se broj i međusobni odnosi, osim na standarde gradnje, prije svega oslanjaju na vjerske i numeričke kanone (metafizička i simbolička značenja brojeva).[335][336][337]
Kako ističe arhitekta i istraživač numeričkih i modularnih odnosa islamskih sakralnih objekata Tine Kurent[338][333]: „Nauka o brojevima, matematika s praktičnom primenom u arhitekturi, u filozofiji, pa i u religiji dobija esoterički karakter. Brojevi dobijaju svoje simboličko značenje. Mogli bi smo ga tražiti u tabelama arapskih brojeva i njihovih značenja, kao što je prikazana kompilacija Avicenine doktrine. [...]“[339][333]
Tine Kurent
[уреди | уреди извор]
Analizirajući osnovne proporcijske dijelove Ferhadije, Tine Kurent u radu naslovljenom „Ferhadija — numerički simbol kosmosa“ iz 1983. godine, je pretpostavio da je veličina modula (M) koja je poslužila za njenu izgradnju bilo turski aršin gäz, u iznosu od 0,95 metara, tj. dužine tri stope, dok za elevaciju predlaže modul od 0,98 metara. Razliku između ova dva modula objašnjava time da je Ferhadija džamija pripadala klasičnom istanbulskom stilu, gdje je vertikalnost objekta morala biti naglašena. Kurent pretpostavlja da je Ferhadija bila zamišljena kao mikrokosmos čiji su elementarni simboli brojevi 3, 4 i 5. On uočava kako se na džamiji pojavljuju tri kupolice na trijemu, koje nose četiri stuba, a između njih je pet lukova. Prema ovom arhitekti elementi egipatskog trougla sa stranama 3, 4 i 5 su bili osnova proporcionisanja svih dijelova Ferhadije.[343][344][345] Kako ističe Kurent:
| „ | Džamija Ferhad-bega Sokolovića u Banjaluci iz 1579. godine tipološki se oslanja na dva uzora, oba iz ranog otomanskog perioda. Njen trijem je kao kod Firguz-agine džamije u Istanbulu iz 1491. godine, a njen veliki prostor proširuje se bočno i na čelu u tri sporedna broda kao kod stambolske Atik Ali-pašine mošeje iz 1498. godine.[344] Ulazni trem džamije pokrivaju tri kupolice koje nose četiri stupa sa pet šiljastih lukova. Brojevi 3, 4 i 5 kao kod egipatskog trougaonika, dominiraju dimenzionalnom kompozicijom Ferhadije.[344] Merna jedinica u kompoziciji naše džamije zove se gäz, a to je aršin od tri stope. Dimenzije u kompoziciji Ferhadije su produkti jedinice zvane gäz, sa brojevima 3, 4 i 5 ili sa njihovim kvadratima, produktima i sumama. Brojevi 3, 4 i 5 su apstrakcije trougaonika, kvadrata i petougaonika, a to su stranice Platonovih regularnih tela, tetraedra, oktaedra, ikozaedra, kocke i dodekaedra. Zbog toga brojevi 3, 4 i 5 važe kao elementarni simboli kosmosa. Moram napomenuti da je numerička kosmologija verovatno starija od pitagorejstva i da je ne treba olako odbaciti. Otišli bismo predaleko da se na ovom mestu upustimo u platoničku teoriju, jer nas u ovom radu brojevi zanimaju samo kao deo arhitekture. Ali možemo zaključiti da je Ferhad-begova džamija koncipirana kao mikrokozmos.[344] Mere koje su u našoj kompoziciji najuočljivije, jesu interkolumnij trema. Aksijalno odstojanje stubova je 5 gäza. Mer od 5 gäza ponavlja se kao modul u vertikalnim dimenzijama Ferhadije. U osnovi, međutim, ponavlja se kao modul mera od 4 gäza. Širina osnove je 4 modula, dakle 16 gäza, a isto toliko je i njena dužina bez čeone lađe; ukupna dužina džamije, zajedno s brodom koji čuva mihrab, iznosi 5M (4 gäza) ili 20 gäza.[344] Visine starih zgrada teže je utvrditi od vodoravnih mera u osnovi zbog sleganja. Ali uprkos kontrakciji visina, modularni ritam od 5 gäza lako je uočiti u vertikalnoj kompoziciji Ferhadije: po jedan modul visoka je kolonada trema, pa iznad nje zid sa šiljastim lukovima, nad njim četvorougaona osnova koja nosi tambur sa kupolom, čija je zajednička visina opet jednaka modulu. Visina zgrade do vrha kubeta teoretski iznosi 4 M (5 gäza) ili 20 gäza, ali je ustvari za skoro dve stope manja. Visina munare je teoretski jednaka 9 M (5 gäza) ili 45 gäza; do danas se njena konstrukcija skratila za više od 4 stope. Podnožje munare visoko je 6 gäza, a prelaz iz podnožja u poligonalno stablo minareta ima visinu 5 gäza. Visina šerefe (njena ograda zajedno sa stalaktitnom potporom) je 7 gäza, a postavljena je tako da je njen pod 6 M (5 gäza) ili 30 gäza iznad terena. Visina oštrog kupastog krova nad minaretom iznosi 7 gäza bez zaključka.[344] Unutrašnji oblik kupolica iznosi 4 gäza, a prečnik velike kupole Ferhadije meri 7 gäza. Njihove spoljašnje mere su, međutim, 4, 5 gäza ili 9 lakata, a kod velike kupole 9 gäza.[339] Kao modularne multiple primenio je, dakle, muhadis Ferhadije brojeve aleksandrijskog trougaonika, kao i njihove kvadrate, produkte i sume[339]: 3 4 5 6 = 3+3 7 = 3+4 9 = 3² 16 = 4² 20 = 4x5 30 = 5(3+3) 45 = 5x3²[339] Činjenica da je vodoravni modul M (4 gäza) manji od uspravnog koji meri M (5 gäza), ukazuje na kontinuitet principa proporcijske korekture: vesina se uvek povećava, a za to služe parovi brojeva iz istih pitagorejskih trougaonika.[339] Iz komponovanja pomoću pitagorejskih brojeva razvio se u persijskoj matematici izbor kompletnih ili kāmil brojeva.[339] 7 = 3+4 9 = 3x3 12 = 3x4 28 = 4x7[339] Nauka o brojevima, matematika s praktičnom primenom u arhitekturi, u filozofiji, pa i u religiji dobija esoterički karakter. Brojevi dobijaju svoje simboličko značenje. Mogli bi smo ga tražiti u tabelama arapskih brojeva i njihovih značenja, kao što je prikazana kompilacija Avicenine doktrine. Iako esoterički smisao brojeva u kompoziciji Ferhad-begove džamije prevazilazi svrhu ovog traktata, ipak moram da upozorim da se kod komparacije dimenzija sa numeričkim simbolima ne sme zaboraviti na mnogostruko značenje mera. Jedan gäz vredi dva lakta, ili 3 stope, ili 6 semisa, ili 9 triensa, ili 12 dlanova, ili 36 palaca, ili 48 prstiju, ili 144 sicilka. Višestruko značenje mera može dovesti do mnogobrojnih različitih interpretacija, pa bi smo se sa detaljnim razrađivanjem simbola sigurno izgubili.[339] |
” |
Arhitekta Sabira Husedžinović dovodi u sumnju ovaj Kurentov modul, ističući da Kurent dodaje na elevaciju još jedan modul kako bi dobio cjelovit broj modula u visini (što Kurent objašnjava slijeganjem objekta). Husedžinovićeva ističe da se primjenom modula — aršina al dira al Istanbuliyya, za koji je inače Tine Kurent utvrdio da je modul po kojem je zidana Gazi Husrev-begova džamija u Sarajevu, koji iznosi 68,579 cm (a koji je isti i u osnovi i elevaciji) na neke dijelove Ferhadije džamije dobijaju cijeli brojevi (za dužinu džamije 28 aršina, za širinu 21, za promjer stubova trijema 1, prvobitnu visinu munare 62 aršina). No kada se ovaj aršin primjeni na unutrašnje dijelove džamije, dužinu i širinu, dobijaju se polovični brojevi, stoga Husedžinović dovodi u pitanje da je ovaj aršin sarajevske džamije bio isti po kojem je građena Ferhadija. Ovaj arhitekta je mišljenja da, zbog toga što je unutrašnji prostor nosilac svih duhovnih, vjerskih i simboličkih značenja čiji je osnov Islam, da zato mjere unutrašnjeg prostora treba da daju odgovor koji je bio modul izgradnje džamije.[346] (v. opširnije ispod).
Muhamed Hamidović
[уреди | уреди извор]
Arhitekta profesor Muhamed Hamidović, inače glavni arhitekta prilikom obnove Ferhadije nakon rušenja 1993. godine, je pronašao aršin u Arheološkom muzeju u Istanbulu te ga koristio kod projekta rekonstrukcije Ferhadije.[348][346][349] Modul aršin iznosi 51,80 cm, odnosno veliki aršin 110,35 cm, stopa ili ayak iznosi 17,65 a parmak (palac) 1,75 cm. Kad se ovaj aršin primjeni na neke dijelove džamije dobijaju se cijeli brojevi.[348][346]
Sabira Husedžinović
[уреди | уреди извор]Sabira Husedžinović simboliku brojeva kod aršina Ferhadije traži u bektašijskom dijelu biografije ktitora Ferhadije. Naime, broj 12 je kod Bektašija imao posebno značenje, a Ferhad-beg je bio pripadnik ovog derviškog reda — na njegovom sarkofagu (kaburu) je bila ćalma od 12 ovoja što je bio znak pripadnosti redu bektašija. Inače bektašijsko učenje se temeljilo na narodnoj mistici, a imalo je i hrišćanskih primesa. Poznato je da su janjičari bili bektašije. Ovaj red je priznavao 12 imama (sh), nosili su čalme sa 4 ili 12 ovoja. Broj 12 je za njih imao posebno metafizičko značenje.[350]
Kako ističe ovaj arhitekta, kada bi se gore spomenuti aršin (modul koji je koristio Hamidović) korišćen prilikom obnove Ferhadije (51,80, tj. udvojenom ovom veličinom od 103,60 cm), primjenio na dijelove džamije, dobija se unutrašnja širina od 12 modula, dužina takođe približno od 12 modula, što bi bilo u skladu sa simbolikom ovog broja. Ona ističe da se ovaj broj javlja na skoro svim bitnim elementima džamije: 10 prozora i 2 niše u prizemlju, 12 prozora na spratu, 12 prozora na tamburu, dvanaesostrani stubovi mahfila, 12 stepenica minbera, dvanaest česmi na šadrvanu itd. U svojim proračunima iznosi da bi prema ovom modulu, visina minareta bila 40 M ili 80 malih modula, unutrašnja visina kupole 17 M, a spolajšnja 18 M, dok se primjenjivanjem modula od 110,35 dobija raspon kupole od 6 M i takođe cijeli brojevi za neke druge elemente džamije. Ona ističe da je to bila debljina zida džamije (iako se pojavljuje širina od 105 i 115 cm). Stoga ističe da se jedino otkopavanjem temelja džamije može doći do pravog aršina/modula po kojem je građena Ferhadija, te da svi ovi i ostali modeli ostaju samo u domeni špekulacije.[351]
Dimenzioniranje
[уреди | уреди извор]Za dimenzioniranje korištene su kružnice i trouglovi, a najvjerovatniје najčešće je korišten egipatski trougao. No, poznato je u istoriji osmanske arhitekture, da su njenim neimari bile poznate proporcije zlatnog presjeka — kao što je bio slučaj kod Aladže džamije u Foči, Selimije džamije u Jedrenu, Sulejmanije džamije u Istanbulu i Kuršumlije džamije u Cezariji. Kako naglašava Husedžinovićeva, premda se na Ferhadiji formalno mogu uočiti sličnosti sa proporcijama dobijenim po pravilima zlatnog presjeka, „prije bi se moglo reći, poznavajući islamsku filozofiju, da su ti odnosi nastali kao posljedica kombinacija numeričkih i simboličkih značenja brojeva u metafizičkom i kosmičkom smislu, a ne zbog formalno estetskih pravila. Postoje podaci u djelima nekih matematičara i astronoma, koji su se bavili izračunavanju lukova i svodova, kupola, oblika stalaktita, da su matematičkim metodama davali preprouke za proporcioniranje i veličinu arhitektonskih elemenata. Tako je još u XV v. na Bliskom istoku pažljivo vršeno proprcioniranje građevina „po nekim izgubljenim i za nas nepoznatim formulama.“[љ] Postignuta ravnoteža u proporcioniranju svih dijelova objekta u horizontalnom i vertikalnom smislu, posebno znalački dobro rješeni ovi odnosi na trijemu i glavnoj fasadi, govore da je, osim specifičnog prostornog rješenja, to bio jedan od najvažnijih problema graditelja, a koji je on uspješno riješio.“[352]
Kako zaklučuje ovaj arhitekta: „Plemeniti metrički odnosi Ferhadije džamije, kao i brojnih drugih osmanskih sakralnih objekata, bili su određeni, vjerskim i numeričkim kanonima, ali je potrebno još mnogo vremena posvetiti izučavanju metričkih odnosa ovog izuzetnog graditeljskog ostvarenja.“[342][353]
Prostorno-plastične odlike
[уреди | уреди извор]
Posebnost prostornog rješenja je, kako ističu Andrej Andrejević i Sabira Husedžinović, džamiju Ferhadiju svrstala u jedne od najinteresantnijih i najznačajniih objekata islamske sakralne arhitekture na prostoru bivše Jugoslavije.[304][355] Džamija ima atribute klasičnog stila osmanske arhitekture što se ogleda u skladu njenih proporcija i arhitektonskog volumena, a posebno njenom izraženom vertikalnošću.[356][304][355] Tražeći više i vitkije objekte, kako naglašava Husedžinović, klasični osmanski stil ne izvlači samo munaru kao naglasak te vertikalnosti, nego svi elementi objekta nose u sebi te karakteristike. Osim toga, ovi elementi se raščlanjuju, pa se stoga svaki dio konstrukcije osjeća kao poseban. No, kako ističe ovaj arhitekta, ovo raščlanjivanje se ne može uporediti sa ovakvim postupkom karakterističnim za renesansu, jer kod ovakvih građevina osmanske arhitekture nema razlike između nosivih i nošenih dijelova konstrukcije.[355]
Govoreći o karakteristikama klasičnog osmanskog stila, istoričar umjetnosti Andrej Andrejević ističe da je ovaj stil, koji je otpočeo krajem rainoistanbulskog stila izgradnjom istanbulske džamije Bajazita II (en), a koji je svoj procvat doživio u drugoj polovini XVI vijeka, vrijemenu velikih ratnih osvajanja i slijevanja ogromnih materijalnih dobara u osmansku prijestonicu, željom vladarske dinastije i njihovih vezira za što većim i ljepšim zadužbinama, u žižu graditeljskog interesovanja je jednim većim fokusom stavio Justinijanovu Aju Sofiju — njene fascinantne dimenzije, konstruktivnu shemu, umnožene polukupole koje su podstakle ovakvo rješenje i na islamskim građevinama centralnog tipa, te njen dekorativni sistem. Svi ovi elementi su dobro analizirani, studirani i shvaćeni, a svestranošću Mimara Sinana — „turskog Mikelanđela“ kako se od određenih autora naziva, koji je dobro poznavao sve prijethodne stilove starije islamske umjetnosti i osnovne odlike vizantijske arhitekture, doprinjela tako velikom procvatu osmanske arhitekture ovog perioda.[357]
Kako ističe Andrejević, ovaj period arhitekture karakterišu jednostavan i monumentalan unutrašnji prostor, koji se sa druge strane reflektovao i u logičnom spoljnom izgledu.[357] Kako navodi Andrejević:
| „ | Bio je to period kada je u arhitekturi počeo da dominira jednostavan, monumentalan i jasan unutrašnji prostor, koji se sa druge strane, reflektovao i u logičkom spoljnom izgledu. Kupole, koje su prekrivale središnji deo ovog prostora, dobijale su u ovoj stilskoj grupi najveće dimenzije. Harmoničnom proporcionisanju cele građevine u horizontalnom i vertikalnom planu, a posebno njene glavne fasade — visinskim odnosima trema, centralnog kubusa, njegove kupole i minareta — posvećuje se osobita pažnja. Prednost mehanizma neprekidne podele tj. proporcija sa svojstvima zlatnog preseka i ovde se, slično renesansnoj Italiji, koja je na tom polju u graditeljskoj baštini imala dugu tradiciju, u arhitektonskoj kompoziciji počinju uočavati i kod najznačajnijih zdanja primenjivati. Elegancija se, uopšte, tražila i nalazila u višim i vitkijim oblicima koji, nasuprot ranijoj masivnosti, prožimaju celu građevinu i, naročito, vertikalu njenog strelastog minareta. Dosledno i sa vanrednim osećanjem mere u enterijeru je počelo da se sprovodi raščlanjivanje svih arhitektonskih elemenata — trompi, pendantifa, lukova, polukupola i kupola, koje se sada plastikom ili bojom čak naglašavaju. Kamenom mobilijaru se takođe poklanja puna pažnja. On se potencira bogatom dekorativnom plastikom, koja formira gotovo autonomne celine. Isto tako i polihromna dekoracija, u vidu fajansnih pločica ili ornamentalnog slikarstva izvedenog na malteru, u ovoj stilskoj grupi sve češće i obilatije krasi unutrašnjost kupolnih džamija.[358] | ” |
Na prostoru bivše Jugoslavije je u ovom stilu, za razliku od ostalih ranijih stilova, podignut najveći broj kupolnih džamija. Mnoge od njih kako ističe Andrejević, a posebno jednu skupinu od oko petnaestak džamija, krase izuzetni, raprezentativni stilski elementi karakteristični za džamije u osmanskoj prijestonici.[359] Kako ističe Andrejević:
| „ | [...] Tako su Hajdar-kadijinu džamiju u Bitolju odlikovali harmonično usklađeni odnosi masa, lepo izvedena plastika na mermernim kapitalima trema, a nekada je ukrašavalo i zidno slikarstvo. Jeni džamija (mk) u istom gradu (1558/59.), ne samo da je još zadržala svoju prvobitnu kupolu velikog raspona (od oko 12,75 m), meremerne stubove u tremu i isto takav mobilijar u unutrašnjosti, nego ona danas predstavlja jedinu džamiju u našoj zemlji koja je na svojim zidovima, oko bogato profilisanog mermernog portala, očuvala polirhomnu dekoraciju sa fajansnim pločicama izničkog porekla. Aladža džamija u Foči, sa takođe mermernim stubovima i blago posuvraćenim lukovima u tremu, kao i pažljivo odmerenim visinama trema, kubusa, kupole i minareta, koje stoje u plemenitim proporcijskim odnosima svojstvenim za jedan od nizova zlatnog preseka, ima slično istovremenim džamijama u Jedrenu ili Carigradu, i bujnu floralnu plitkoreljefnu i slikanu dekoraciju čije poreklo seže do daleke Persije i Istočnog Turkestana (en). Obližnja džamija Husein-paše Boljanića u Pljevljima, opet, još nosi na uglovima oko svoje kupole dve od nekadašnjih četiri slepih dekorativnih kupolica-tornjića koje su, kao i njena raskošna geometrijska dekorativna plastika što prekriva portal, mihrab, minber i mahvil, izvedene u isto vreme kada su ovako markantna stilska obeležja nastajala i u prestonici.[359] | ” |
Locirajući Ferhadiju unutar kruga džamija podignutih (poznim) klasičnim stilom, ali i kontrastirajući ih u odnosu na spomenute četiri džamije na prostoru bivše Jugoslavije, istoričar umjetnosti ističe[359]:
| „ | Kada je poznije, nasuprot dekorativnosti rane faze ovog stilskog perioda, u doba već kasnog Sinanovog stvaralaštva, u osmanskoj arhitekturi ovladfala zrela i donekle puristička faza, koja je u okviru iste stilske grupe počela da odbacuje svaki nepotrebni detalj i uzdržanije koristi dekoraciju, kod nas je takođe, u poslednjoj četvrtini XVI veka, podignuto nekoliko zadužbina sa tim odlikama. Stroga monumentalnost arhitekture banjalučke džamije Ferhad-paše Sokolovića i njena kamena plastika, koja je smišljeno svedena na manje površine samo nekoliko mesta, najbolje svedoče o ovim stilskim promenama i njihovom odražavanju na našem tlu.[359] | ” |
Оsim spomenute raščlanjenosti, prostorno-plastičnu koncepciju Ferhadije karakteriše naglašena dinamika svih elemenata džamije u elevaciji i opštoj konturi uz naglašene visinske komponente. A manifestuje se ubrzanim stepenovanjem masa od tla prema temenu kupole (od stupova trijema, kupolica na njemu, dalje preko kockastog postolja, stepenasto rješenog tambura do kupole). Sastavni dijelovi objekta se izdvajaju svojom individualnošću, a opet spajaju u jedinstvenu kompozicionu cjelinu koja oblikom teži piramidalnosti.[304][355][356] Kao već iznad od Andrejevića napomenuto, i Husedžinovićeva podvlači brojne kamene profilacije koje naglašavaju upravu tu razgibanost masa. Ističe posebno one izvedene na tamburu u formi pilastara koji su izvučeni iz mase zida, a između kojih su uvučeni prozori sa tranzenama, što, kako ona ističe, uz bogato profilisane vijence od kamena koje se javljaju na svim spojevima između pokrivača i zida, stvara sjenke, pojačavajući tako arhitektonsku dinamiku objekta.[355]
U vlastitoj analizi Ferhadije, arhitekta Džemal Čelić na sljedeći način ukazuje na ove prostorno-plastične vrijednosti i dinamiku kao njenu glavnu crtu[356]:
| „ | Prostorno plastična kocenpcija banjalučke Ferhadije na specifičan način sadrži sve ono što smo naprijed istakli kao karakteristike [klasične] škole. U spoljašnjoj plastičnoj manifestaciji osjeća se razgibanost prostornog rješenja, a muskulatura unutarnjih sila posebno je izražena na izlomljenim površinama visokog tambura glavne kupole. Same proporcije su takve, da se skupni dojam približava djelovanju kocke; ovo se posebno osjeća danas, kada je nakon ratnih razaranja 1944. uklonjen vanjski trijem, koji je visoki centralni prostor objekta kosim plohama svog krova povezivao sa znatno nižom okolnom gradnjom. Visina glavnog objekta (oko 18 m) i minareta (41,5 m) u odnosu na mjerilo okoline predstavljaju dominantu i akcent šireg urbanog ansambla, a u proporciji s osnovom objekta naglašavaju tendencije vitkosti u većoj mjeri nego kod bilo koje džamije u Bosni i Hercegovini.[356] | ” |
Osim zanimljivog tlocrta, Ferhadija je imala zanimljivo konstruktivno rješenje. Naime, dok je kod drugih kupolnih džamija u Bosni i Hercegovini opterećenje kupole prihvataju zidovi to ovdje čine prelomljeni lukovi. Na prostoru BiH jedino još Gazi Husrev-begova džamija u Sarajevu ima ovakvo konstruktivno rješenje.[360][355]
Centralni kupolni prostor
[уреди | уреди извор]Kad je o unutrašnjosti džamije riječ, u njoj su postavljena četiri prelomljena luka, od kojih su tri slobodna, a četvrti je prislonjen uz sjeverozapadni zid džamije. Osim njega, simetrično su na obje strane takođe prislonjeni uz zid manji i niži lukovi koji olakšavaju masu zida, pošto su ispod njih pozicionirani prozori. Između ovih lukova je provučena gvozdena zatega. Dva luka dijele centralni molitveni prostor od proširenja sa strane, a jedan luk odvaja mihrab od molitvenog prostora.[355][361][362][294] Dok Andrejević navodi da je osnova kupole elipsastog oblika,[355][292] Husedžinovićeva protivreči, navodeći da je graditelj u želji da ostvari jedan od lavnih postulata osmanske arhitekture — „ostvariti idealan krug nad idealnim kvadratom“, morao pravougaoni centralni prostor da svede na približan kvadrat u podnožju tambura da bi dobio kružnu a ne elipsastu osnovu kupole.[355] Kako ističe, graditelj je ovu citiranu normu ispunio konzolnim ispuštanjem dijela zida za otprilike 25 cm iznad tjemenih dijelova prelomljenih lukova, i to luka kod mihraba kao i luka prislonjenog na unutrašnji portalni zid. Tambur je visoko uzdignut da bi se naglasilo mjesto relativno male kupole.[363][92]
Prijenos opterećenja kupole na stubove je bio preko pandantifa[364][292][362][294], koji su kao značajni dijelovi konstrukcije naglašeni bojom i kaligrafskim natpisima. Ovaj način rješenja opterećenja preko pandantifa je svojevremeno bio savremeniji način od korišćenja trompi koje su se inače koristile kod džamija na prostoru Bosne i Hercegovine.[364]
Ferhadiju od ostalih džamija na prostoru Balkana izdvaja kombinacija kupole i polukupole kao i koritastih polusvodova koji su tvorili centralni prostor džamije. Sami koritasti polusvodovi su bili vrlo rijetko korišteni na džamijama na Balkanu, a ovaj način presvođenja je dosta češće prisutan kod džamija u Maloj Aziji, kao i kod nekih Sinanovih džamija — Muradije džamije (en) u Manisi i Šemsi-pašine džamije (en) u Istanbulu. Na prostoru Balkana ovim rješenjem je interesantno džamija (mk) u selu Banjice kod Strumice u Makedoniji (XVI—XVII vijek) čitavim molitvenim prostorom presvođena ovakvim svodovima.[364][365]
-
Pandantifi prihvataju opterećenje polukupole i prenose ga na lukove.[366] (obnovljena polukupola nakon rušenja 1993. godine); [avgust 2015. godine.]
-
![Kupola sa dvanaest prozora, prislonjeni luk na sjeverozapadnom zidu sa tri karakteristična prozora[367]; [obnovljena kupola Ferhadije, avgust 2015.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/Unutra%C5%A1njost_Ferhad-pa%C5%A1ine_d%C5%BEamije_03.JPG/400px-Unutra%C5%A1njost_Ferhad-pa%C5%A1ine_d%C5%BEamije_03.JPG)
Kupola sa dvanaest prozora, prislonjeni luk na sjeverozapadnom zidu sa tri karakteristična prozora[367]; [obnovljena kupola Ferhadije, avgust 2015.] -
-
![Rozeta na sjeverozapadnom zidu.[364]; [jun 2019.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124750.jpg/534px-%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124750.jpg)
Rozeta na sjeverozapadnom zidu.[364]; [jun 2019.] -
-
-
Molitva u prstenu kupole: „U ime Allaha, Milostivog Samilosnog Tebe Allaha, Gospodara svjetova, hvalimo, Milostivog Samilosnog Vladara Dana sudnjeg, Tebi se klanjamo i od Tebe pomoći tražimo! Uputi nas na pravi put, na put onih kojima si milost Svoju darovao, a ne onih koji su protiv sebe srdžbu izazvali, niti onih koji su zalutali“ (Kuran, sura „El-Fatiha“)[367]; [avgust 2017.]
-
![Muradija džamija u Manisi; [mart 2007.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Manisa_Muradiye_Camii_side_to_east_6127.jpg/199px-Manisa_Muradiye_Camii_side_to_east_6127.jpg)
Muradija džamija u Manisi; [mart 2007.] -
![Šemsi-pašina džamija u Istanbulu; [april 2011.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d2/%C5%9Eemsi_Pa%C5%9Fa_Complex%2C_%C3%9Csk%C3%BCdar%2C_Istanbul_%2816034805140%29.jpg/445px-%C5%9Eemsi_Pa%C5%9Fa_Complex%2C_%C3%9Csk%C3%BCdar%2C_Istanbul_%2816034805140%29.jpg)
Šemsi-pašina džamija u Istanbulu; [april 2011.] -
![Unutrašnjost Šemsi-pašine džamije; [maj 2014.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Semsi_Ahmet_Pasha_mosque_6256.jpg/451px-Semsi_Ahmet_Pasha_mosque_6256.jpg)
Unutrašnjost Šemsi-pašine džamije; [maj 2014.] -
![Unutrašnjost Šemsi-pašine džamije; [maj 2014.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/%C5%9Eemsi_Ahmet_Pa%C5%9Fa_Mosque_in_2014_6255.jpg/451px-%C5%9Eemsi_Ahmet_Pa%C5%9Fa_Mosque_in_2014_6255.jpg)
Unutrašnjost Šemsi-pašine džamije; [maj 2014.] -
![Stara džamija u strumičkom selu Banica, Makedonija; [april 2016.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Old_mosque_-_Banica_%281%29.JPG/225px-Old_mosque_-_Banica_%281%29.JPG)
Stara džamija u strumičkom selu Banica, Makedonija; [april 2016.]
![Kupola sa dvanaest prozora, prislonjeni luk na sjeverozapadnom zidu sa tri karakteristična prozora[367]; [obnovljena kupola Ferhadije, avgust 2015.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Unutra%C5%A1njost_Ferhad-pa%C5%A1ine_d%C5%BEamije_03.JPG)
![Muradija džamija u Manisi; [mart 2007.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Manisa_Muradiye_Camii_side_to_east_6127.jpg)
![Šemsi-pašina džamija u Istanbulu; [april 2011.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%C5%9Eemsi_Pa%C5%9Fa_Complex,_%C3%9Csk%C3%BCdar,_Istanbul_(16034805140).jpg)
![Unutrašnjost Šemsi-pašine džamije; [maj 2014.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Semsi_Ahmet_Pasha_mosque_6256.jpg)
![Unutrašnjost Šemsi-pašine džamije; [maj 2014.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%C5%9Eemsi_Ahmet_Pa%C5%9Fa_Mosque_in_2014_6255.jpg)
![Stara džamija u strumičkom selu Banica, Makedonija; [april 2016.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Old_mosque_-_Banica_(1).JPG)
Tehnika građenja i majstori
[уреди | уреди извор]Okosnicu materijala od kojeg je građena Ferhadija džamija je činila „kristalna“ sedra, u blokovima, koji su bili različitih veličina, pažljivo klesani i sastavljani tečnim malterom, klamfama uz korišćenje tečnog olova. Kupola, polukupola, koritasti polusvodovi, pandantifi, tambur, pilastiri tambura, kao i kupolice trijema, su bili zidani tuglom — „turskom“ opekom.[368][369][370]
Kad je o dimenzijama riječ, zidovi na džamiji su bili različite debljine — od 105 do 115 cm, dok je slična situacija bila i u minaretu gdje je debljina u donjoj zoni stabla minareta bila od 52,5 do 54 cm, dok je u gornjim zonama zid minareta bio tanji. Dimenzije tugle kojim su zidane kupola i ostali nabrojani dijelovi džamije, su bile različite, a utvrđene su tek nakon rušenja 1993. godine mjerenjem porušenih dijelova džamije. Širina tugli je bila od 14 do 15 cm, dužina 28,5;29;31,5;32;32,5 i 33,5 centimetara, dok je debljina tugli bila od 2,9 do 3,5 cm. Husedžinovićeva navodi i zanimljiv nalaz posebnih kvadratičnih opeka 24/24 cm i debljine 4,5 cm. Ovaj arhitekta navodi i da su određeni istraživači osmanske ahritekture otkrili da su postojala pravila zidanja gdje se, zavisno od raspona kupole, određivala debljina zidova (tako je na nekim prijestoničkim džamijama za raspon kupole od 13 m, debljina zidova bila 1,3 m, a za raspon od 10,5 m debljina je bila 1,1 m). Imajući u vidu raspon kupole Ferhadije od 6,58 metra, sa debljinom zidova od 105 — 115 cm, ona zaključuje da je sigurno da su zidovi bili predimenzionirani.[368]
Tri vrste kamena su se nalazile na čeonom zidu džamije, koji iako su bili krečnjačkog porijekla, nisu se razlikovali po boji i strukturi. Kako ističe Husedžinović, ovo je naročito bilo izraženo kod malih mihraba na sofama koji su bili izgrađeni od krečnjaka, za razliku drugih zidova sazidanih od sedre. Pošto se na pojedinim dijelovima džamije, osobito na sjeveroistočnoj fasadi, uočavao slabiji kvalitet rada, to ovu arhitektu navodi na zaključak da je moguće da su Ferhadiju gradili majstori različite stručnosti. Za razliku od ove fasade, tehnički bezprijekorno bili su sazidani prelomljeni lukovi trijema, kao napomenuto kameni mihrabi na trijemu, okviri prozora i minaret, a posebno portal džamije. Za zidanje svih dijelova tuglom korišten je krečni malter, poslije čega su oni omalterisani. Malter je pripreman sa mnogo kreča pa je tokom vijekova došlo do kalcifikacije cijele zidne mase.[368]
Malter pripreman od različitih dodataka se u osmanskoj arhitekturi, u svojstvu brzog vezivanja, negdje koristio pri gradnji svodova i kupola. Vjerovatno je, ističe Sabira Husedžinović, to bio slučaj i kod Ferhadije. Kod munare banjalučke džamije je korišćen vodonepropusni malter („lućum“) za povezivanje kamenih blokova, koji se pripremao od živog kreča, pamuka i maslinovog ulja.[368][371] Kao rezonatori pri pjevanju molitve, ali i moguće kao neka vrsta sakupljača kondenzata služili su komadi cijevi od pečene cigle ugrađenih u kupolu. Za njihovo postojanje se nije znlo sve do nakon rušenja džamije kada su pronađeni.[372]
Kako navodi Husedžinović, realizacija Ferhadije je vrlo vjerovatno bila povjerena inženjerima i majstorima iz osmanske prijestonice. A osim njih, kako ističe, vrlo je vjerovatno da su u gradnji učestvovali i dubrovački majstori. Naime, istorijski je utvrđeno da su dubrovački majstori, nakon srednjeg vijeka, učestvovali i u gradnji za vrijeme Osmanlija na njihovim građevinama od XVI do XVIII vijeka u Bosni i Hercegovni.[373][374] Tako je gotovo izvjesno da su učestvovali u izgradnji Gazi Husrev-begove džamije i bezistana u Sarajevu, Aladže džamije u Foči, Karađoz-begove džamije u Mostaru. Dalje indicije za ovu tezu, Husedžinovićeva nalazi i u istorijskoj činjenici da je dubrovačka vlada slala poklone Ferhad-paši prilikom ustoličenja njegovog za beglerbega novoformiranog Bosanskog elajeta. Osim toga, ona navodi da se ovaj zaključak može izvući i iz analize klesarske obrade pojedinih elemenata Ferhadije — nekih dijelova kamene plastike, a istaknuto konzolica na podnožju minareta kao i kružnih otvora na turbetu legatora Ferhadije. U ovim spomenutim elementima, tj. nihova obrada se može vezati za uticaje mediteranske arhitekture, premda se karakteristični kružni otvori mogu naći i na nekim osmanskim prijestoničkim zdanjima (kao na Sulejmaniji džamiji). U prilog svoje teze Husedžinović navodi i činjenicu iz nekih istraživanja koja govore da su postojale čitave grupe dubrovačkih majstora koje su se, uz osmanske majstore, osposobljavali za samostalno zidanje osmanskih građevina.[374]
Dekorativna plastika
[уреди | уреди извор]Graditelj Ferhadije je, kao iznad već napomenuto, nastojao da sačuva čistoću prostornog rješenja arhitektonske kompozicije, a sa druge strane ostane u okvirima islamske arhitekture gdje je dekoracija uvijek u službi arhitekture. Imajući ova dva načela u vidu, karakteristična za kasniju fazu Sinanovog stvaralaštva, sva dekorativna plastika Ferhadije je bila podređena njima.[359][375]
Eksterijer
[уреди | уреди извор]Zbog iznad napomenutog, kameni kapiteli stubova trijema su ostali bez individualnosti, tj. djeluju kao sastavni element čitave kompozicije. Stalaktitna dekoracija, koja se inače počela razvijati još u ranoislamskoj umjetnosti IX i X vijeka a koja je svoj procvat doživjela u klasičnom istanbulskom stilu i koja je najčešća na obradi stubova, je kod Ferhadije bila prisutna na kapitelima dva unutrašnja stuba trijema.[376][377] Reprezentativni primjeri na drugim džamijama sa izrazitom stalaktitnom dekoracijom su Kara Ahmed-pašina džamija (en) i Zai Mahmud-pašina džamija (en), obje u Istanbulu, te kod Karađoz-begove džamije u Mostaru gdje je stalaktitna dekoracija na svim kapitelima stubova.[377]
Na druga dva, krajnja stuba dekoracija je data u romboidnoj formi — tzv. „baklavali“ ornament.[378][377] Sličan ovakav ornament se na bivšem jugoslovenskom tlu nalazi na stubovima bitoljske Hajdar-kadijine džamije[378][377], ali i na velikom broju Sinanovih prijestoničkih ostvarenja — Sulejmanije džamije, Rustem-pašine džamije, Haseki medrese (en).[377]
Stalaktitna dekoracija je primjenjena i kod obrade niša malih mihraba na sofama, koje su osim njih ukrašavela još simetrično postavljene dve rozete, te ploča za natpis koji, prema uvidu Sabire Husedžinović, tu vjerovatno nikada nije bio isklesan.[379]
Unutrašnjost kupola trijema nije bila posebno dekorisana, osim kod srednje kupolice kod koje su bila sitno profilisana rebra, dok su pandantifi bili omalterisani i na njima ucrtani okviri koji su pratili njihov oblik.[379]
Šesnaestostrana munara je bila postavljena na masivno postolje čije su strane bile dekorisane profilisanim kamenim okvirima, a niz kamenih konzolica naglašavao je prijelaz prema kosom dijelu minareta. Kao već napomenuto, iznad kosog stabla i vertikalnog dijela minareta je bio postavljen kameni prsten, tačno u visini glavnog vijenca džamije. Isti ovakav detalj se nalazio i ispod četiri reda lijepo obrađenih stalaktita šerefeta. Ogradu šerefe su činile kamene ploče bogato ukrašene geometrijskim motivima.[380][381]
Izrazit detalj u dekorativnoj obradi fasade su činili blago usječeni uglovi mihrabskog prostora sa stalaktitnom dekoracijom pri vrhu.[380]
-
![Unutrašnji stubovi trijema Ferhadije, autor: Mato Biško, 1959. god.[321][377]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/b/bb/Stubovi_1.png/127px-Stubovi_1.png)
-
![Spoljašnji stubovi trijema Ferhadije, autor: Mato Biško, 1959. god.[313][377]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/c/c4/Stubovi_2.png/105px-Stubovi_2.png)
-
![Unutrašnji stubovi Ferhadije nakon rekonstrukcije u 21. vijeku; u pozadini se vide ukrasi na srednjoj kupolici trijema u vidu sitnih rebara izvedenih u štuku; [avgust 2016. godine.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/5/52/Stubovi.png/633px-Stubovi.png)
Unutrašnji stubovi Ferhadije nakon rekonstrukcije u 21. vijeku; u pozadini se vide ukrasi na srednjoj kupolici trijema u vidu sitnih rebara izvedenih u štuku; [avgust 2016. godine.] -
![Spoljašnji i unutrašnji stubovi trijema Ferhadije i dekoracija na njima; [avgust 2015.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_14.JPG/400px-%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_14.JPG)
Spoljašnji i unutrašnji stubovi trijema Ferhadije i dekoracija na njima; [avgust 2015.] -
![Izrazita stalaktitna dekoracija na kapitelima Kara Ahmed-pašine džamije u Istanbulu; [jun 2009.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Gazi_Ahmet_Pasha_Mosque_1117.jpg/199px-Gazi_Ahmet_Pasha_Mosque_1117.jpg)
Izrazita stalaktitna dekoracija na kapitelima Kara Ahmed-pašine džamije u Istanbulu; [jun 2009.] -
![Dekoracija na kapitelima na Kara Ahmed-pašinoj džamiji izbliza; [jun 2009.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/1/17/Kara_ahmed_pa%C5%A1ina.png/608px-Kara_ahmed_pa%C5%A1ina.png)
Dekoracija na kapitelima na Kara Ahmed-pašinoj džamiji izbliza; [jun 2009.] -
![Stalaktitna dekoracija na kapitelima Zai Mahmud-pašine džamije u Istanbulu; [decembar 2015.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Zal_Mahmut_Pasha_mosque_4732.jpg/451px-Zal_Mahmut_Pasha_mosque_4732.jpg)
Stalaktitna dekoracija na kapitelima Zai Mahmud-pašine džamije u Istanbulu; [decembar 2015.] -
![Spoljašnji stub Ferhadije u baklavali ornamentici. Nakon rekonstrukcije poslije rušenja 93'e godine; [avgust 2015.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/c/c0/Stubovi_3.png/658px-Stubovi_3.png)
Spoljašnji stub Ferhadije u baklavali ornamentici. Nakon rekonstrukcije poslije rušenja 93'e godine; [avgust 2015.] -
![Hajdar-kadijina džamija u Bitolju; spoljašnji stubovi trijema džamije su u baklavali ornamentici; [april 2017.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Hajdar_Kadi_Mosque_%28Bitola%29.jpg/346px-Hajdar_Kadi_Mosque_%28Bitola%29.jpg)
Hajdar-kadijina džamija u Bitolju; spoljašnji stubovi trijema džamije su u baklavali ornamentici; [april 2017.] -
![Rustem-pašina džamija, Istanbul; [maj 2006.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/DSC04153_Istanbul_-_R%C3%BCstem_Pasha_camii_-_Foto_G._Dall%27Orto_26-5-2006.jpg/225px-DSC04153_Istanbul_-_R%C3%BCstem_Pasha_camii_-_Foto_G._Dall%27Orto_26-5-2006.jpg)
Rustem-pašina džamija, Istanbul; [maj 2006.] -
![Dekoracija stubova trijema Rustem-pašine džamije u Istanbulu; [maj 2006.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/DSC04137a_Istanbul_-_R%C3%BCstem_Pasha_camii_-_Foto_G._Dall%27Orto_26-5-2006.jpg/400px-DSC04137a_Istanbul_-_R%C3%BCstem_Pasha_camii_-_Foto_G._Dall%27Orto_26-5-2006.jpg)
Dekoracija stubova trijema Rustem-pašine džamije u Istanbulu; [maj 2006.] -
![Karakteristično dekorisano podnožje minareta Ferhadije; [mart 2016.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/5/5b/Podno%C5%BEje_minareta_Ferhadije.png/392px-Podno%C5%BEje_minareta_Ferhadije.png)
Karakteristično dekorisano podnožje minareta Ferhadije; [mart 2016.]
![Unutrašnji stubovi trijema Ferhadije, autor: Mato Biško, 1959. god.[321][377]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Stubovi_1.png)
![Spoljašnji stubovi trijema Ferhadije, autor: Mato Biško, 1959. god.[313][377]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Stubovi_2.png)
![Unutrašnji stubovi Ferhadije nakon rekonstrukcije u 21. vijeku; u pozadini se vide ukrasi na srednjoj kupolici trijema u vidu sitnih rebara izvedenih u štuku; [avgust 2016. godine.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Stubovi.png)
![Spoljašnji i unutrašnji stubovi trijema Ferhadije i dekoracija na njima; [avgust 2015.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_14.JPG)
![Izrazita stalaktitna dekoracija na kapitelima Kara Ahmed-pašine džamije u Istanbulu; [jun 2009.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Gazi_Ahmet_Pasha_Mosque_1117.jpg)
![Dekoracija na kapitelima na Kara Ahmed-pašinoj džamiji izbliza; [jun 2009.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Kara_ahmed_pa%C5%A1ina.png)
![Stalaktitna dekoracija na kapitelima Zai Mahmud-pašine džamije u Istanbulu; [decembar 2015.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Zal_Mahmut_Pasha_mosque_4732.jpg)
![Spoljašnji stub Ferhadije u baklavali ornamentici. Nakon rekonstrukcije poslije rušenja 93'e godine; [avgust 2015.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Stubovi_3.png)
![Hajdar-kadijina džamija u Bitolju; spoljašnji stubovi trijema džamije su u baklavali ornamentici; [april 2017.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Hajdar_Kadi_Mosque_(Bitola).jpg)
![Rustem-pašina džamija, Istanbul; [maj 2006.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:DSC04153_Istanbul_-_R%C3%BCstem_Pasha_camii_-_Foto_G._Dall%27Orto_26-5-2006.jpg)
![Dekoracija stubova trijema Rustem-pašine džamije u Istanbulu; [maj 2006.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:DSC04137a_Istanbul_-_R%C3%BCstem_Pasha_camii_-_Foto_G._Dall%27Orto_26-5-2006.jpg)
![Karakteristično dekorisano podnožje minareta Ferhadije; [mart 2016.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Podno%C5%BEje_minareta_Ferhadije.png)
Portal
[уреди | уреди извор]Portal je najreprezentativniji dio ulazne fasade Ferhadije. Sačinjen je od bogato profilisanog okvira od sedre, izvučenog iz mase zida, koga na vrhu ukrašava vijenac od kitnjasto izrezanih i naizmenično postavljenih većih i manjih trolisnih motiva.[382][92][317] Vrata, niža od spoljašnjeg okvira, učvršćuju dovratnici od crvenog lijepo brušenog kamena krečnjaka koje međusobno povezuje segmentni luk. Floralni motivi, rađeni u dvije nijanse crvenog krečnjaka, naizmenično postavljeni po segmentnom luku, bili su kako ističe Husedžinović, najprepoznatljiviji dio ulaza.[382][92]
Prema tipologiji koju je u svojoj studiji o islamskoj sakralnoj arhitekturi razradio istoričar umjetnosti Andrej Andrejević, portal Ferhadije spada u tip monumentalnih portala, koje karakteriše najveća reprezentativnost po dimenzijama i upotrebljenoj građi te isturenosti okvira u središnji prostor trema (a u suprotnosti sa druga dva tipa — prvog, gdje luneta sa natpisom portala zaklapa snažan prelomljeni luk (kao kod Aladže džamije u Foči); ovi portali su znatno manjih dimenzija i manje ispadaju iz ravni zida od monumentalnog tipa portala; drugi tip, tj. treći sveukupno, je predstavljala još slabija verzija drugog tipa).[383][382] Inače, ovako riješen segmentni luk iznad ulaza postoji i na Gazi Husrev-begovoj džamiji u Sarajevu, Jahja-pašinoj džamiji (mk) u Skoplju[383][382], te na džamiji Mehmed-paše Sokolovića na Kadrigi u Istanbulu, a tipološki je vrlo sličan i kod Selimije džamije u Jedrenu i Sulejmanije džamije u Istanbulu.[382]
Kao već u dijelu iznad spomenuto, iznad vrata je postavljena uska kamena ploča sa uklesanim tekstom molitve, te kameni tarih koji daje podatke o izgradnji Ferhadije je postavljen iznad ploče sa molitvom.[382] (v. iznad) Sve ovo uokvirjuju dva sedrena luka, od kojih jedan ostaje u masi zida, dok je drugi izvučen i prema riječima Husedžinovićeve „daje ovom stilski uravnoteženom ali reprezentativnom dijelu džamije posebno mjesto.“[382][92]
Kameni vijenci su, kako navode Andrejević i Husedžinović, bili značajni element dekoracije džamije, podjeljeni na kordonske i krunske, koji su dijelili zasvedenu konstrukciju od glavnog dijela zida.[307][380] Kako ističe Husedžinović: „bogato profilisani, oni nisu imali samo ulogu završetka zidne mase, nego su, uz sjenke, stvarali utisak dinamične napetosti ovih elemenata. Ovu igru sjeniki nastavljali su i mnogobrojni pilastri na kupoli i polukupoli koji su sa vijencima služili istoj svrsi.“[380]
Vrata su bila izrađena od hrastovine i dekorisana motivima, te ukrašena mesinganim okovom.[382][92]
-
![Crtež portala Ferhadije arhitekte Muhameda Hamidovića iz 1969. godine.[384]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/5/53/Portal_Ferhadije.png/351px-Portal_Ferhadije.png)
Crtež portala Ferhadije arhitekte Muhameda Hamidovića iz 1969. godine.[384] -
![Rekonstruisani portal obnovljene Ferhadije; [avgust 2016. godine.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/NKD138_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%28%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0%29_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B07.jpg/450px-NKD138_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%28%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0%29_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B07.jpg)
Rekonstruisani portal obnovljene Ferhadije; [avgust 2016. godine.] -
-
-
![Vrh portala bogato ukrašen trolisnim motivima, naizmenično postavljenim; [avgust 2016.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/9/90/Portal2.png/623px-Portal2.png)
Vrh portala bogato ukrašen trolisnim motivima, naizmenično postavljenim; [avgust 2016.] -
-
![Portal fočanske Aladže, nakon rekonstrukcije džamije koja je porušena 90-ih godina; [septembar 2019.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/D%C5%BEamija_Alad%C5%BEa_20.jpg/400px-D%C5%BEamija_Alad%C5%BEa_20.jpg)
Portal fočanske Aladže, nakon rekonstrukcije džamije koja je porušena 90-ih godina; [septembar 2019.] -
![Portal Gazi Husrev-begove džamije u Sarajevu; [avgust 2012.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Sarajevo_Gazi_Husrev_Beg_Moschee_5.JPG/200px-Sarajevo_Gazi_Husrev_Beg_Moschee_5.JPG)
Portal Gazi Husrev-begove džamije u Sarajevu; [avgust 2012.] -
-
![Portal džamije Mehmed-paše Sokolovića na Kadrigi u Istanbulu; [decembar 2013.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/20131203_Istanbul_243.jpg/400px-20131203_Istanbul_243.jpg)
Portal džamije Mehmed-paše Sokolovića na Kadrigi u Istanbulu; [decembar 2013.] -
![Portal na ulazu u dvorište Sulejmanije džamije u bivšoj osmanskoj prijestonici; [jul 2013.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/S%C3%BCleymaniye_entrance.JPG/200px-S%C3%BCleymaniye_entrance.JPG)
Portal na ulazu u dvorište Sulejmanije džamije u bivšoj osmanskoj prijestonici; [jul 2013.] -
![Glavni ulaz u dvorište Sulejmanije džamije; [mart 2013.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/S%C3%BCleymaniye_-_Haupteingang.jpg/200px-S%C3%BCleymaniye_-_Haupteingang.jpg)
Glavni ulaz u dvorište Sulejmanije džamije; [mart 2013.] -
![Portal izbliza; [maj 2006.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ac/Istanbul_-_S%C3%BCleymaniye_camii_-_Foto_G._Dall%27Orto_-_bearbeitet.jpg/163px-Istanbul_-_S%C3%BCleymaniye_camii_-_Foto_G._Dall%27Orto_-_bearbeitet.jpg)
Portal izbliza; [maj 2006.] -
![Portal ulaza u kompleks Selimije džamije u Jedrenu; [novembar 2010.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Selimiye_Camii_-_%CE%91%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%8D%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B7_-_5172709878.jpg/400px-Selimiye_Camii_-_%CE%91%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%8D%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B7_-_5172709878.jpg)
Portal ulaza u kompleks Selimije džamije u Jedrenu; [novembar 2010.]
![Crtež portala Ferhadije arhitekte Muhameda Hamidovića iz 1969. godine.[384]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Portal_Ferhadije.png)
![Vrh portala bogato ukrašen trolisnim motivima, naizmenično postavljenim; [avgust 2016.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Portal2.png)
![Portal fočanske Aladže, nakon rekonstrukcije džamije koja je porušena 90-ih godina; [septembar 2019.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:D%C5%BEamija_Alad%C5%BEa_20.jpg)
![Portal Gazi Husrev-begove džamije u Sarajevu; [avgust 2012.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Sarajevo_Gazi_Husrev_Beg_Moschee_5.JPG)
![Portal džamije Mehmed-paše Sokolovića na Kadrigi u Istanbulu; [decembar 2013.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:20131203_Istanbul_243.jpg)
![Portal na ulazu u dvorište Sulejmanije džamije u bivšoj osmanskoj prijestonici; [jul 2013.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:S%C3%BCleymaniye_entrance.JPG)
![Glavni ulaz u dvorište Sulejmanije džamije; [mart 2013.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:S%C3%BCleymaniye_-_Haupteingang.jpg)
![Portal izbliza; [maj 2006.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Istanbul_-_S%C3%BCleymaniye_camii_-_Foto_G._Dall%27Orto_-_bearbeitet.jpg)
![Portal ulaza u kompleks Selimije džamije u Jedrenu; [novembar 2010.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Selimiye_Camii_-_%CE%91%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%8D%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B7_-_5172709878.jpg)
Enterijer
[уреди | уреди извор]Isto kao i u eksterijeru Ferhadije, i njen enterijer je karakterisala suzdržanost u korištenju dekorativnih elemenata, građenim u klasičnom istanbulskom stilu. Suzdržanost je dala osnovni pečat svim elementima enterijera, koji pored svoje vjerske funkcije, su bili i u skladu sa osnovnom arhitektonskom logikom Ferhadije.[385][386]
Mihrab
[уреди | уреди извор]Mihrab je zauzimao središnje mjesto na jugoistočnom zidu Ferhadije džamije i bio fokusna tačka ovog zida. Njegova funkcija je da označi zid kible i usmjeri pravac molitve prema Meki kojoj se vjernici okreću, a njegova niša je namijenjena predvodniku molitve. Mihrab ima glavnu ulogu u čitavom prostoru džamije. Naglašene visine, vitkih oblika (7,5 m visine i 2,25 m širine) mihrab ima glatku nišu koju stepenasto pri vrhu završava sedam redova stalaktita, te dva ukrasna cvijeta simetrično postavljena i ukrasnom jabukom na vrhu.[385][387][92][306] Kao iznad spomenuto, mihrab je, kako ističe Andrej Andrejević, karakterisalo upadljivo pojednostavljenije i uzdržanije korištenje dekorativne plastike, koje je u postpunosti poticalo iz ornamentalnog repertoara i cijelog sistema dekoracije velikih osmanskih umjetničkih centara. U poređenju sa džamijama na bivšem jugoslovenskom tlu, kako navodi Andrejević, sličan oblik mihraba i rasporeda stalaktitne dekoracije ima Boljanićeva džamije u Pljevljima.[385][387] Oblinu niše uokviravali su sa strane elementi peščanog sata, podsjećajući na prolaznozt ovog svijeta. Isti motiv se pojavljuje i na krajnjim rubovima okvirnog dijela mihraba, čime ga odvaja od mase zida u koji je izgrađen.[387] Iznad ukrasne jabuke je bio ispisan tekst molitve, zlatnom bojom na crvenoj podlozi, sura Ali Imran, dio 37. ajeta Kurana[387][388][306] (bs):
| „ | Kad god bi joj Zekerijjah u hram ušao...[389][388][306] [Prema prijevodu muftije banjalučkog Ibrahima ef. Halilovića][389] |
” |
U unutrašnjosti glatkog dijela mihraba je takođe bio ipisan tekst molitve, 144. ajet iz Kurana, sura El Bekare[387] (bs):
| „ | Okreni zato svoje lice Mesdžid-ul haramu (Časnom hramu)[389] [Prema prijevodu muftije banjalučkog Ibrahima ef. Halilovića][389] |
” |
Gornji dio okvirenog dijela mihraba ukrašavala je kruna sa stilizovanim pupoljcima, čiju su cijelu površinu preprlitali vegetabilni ornamenti u obliku loze, a obogaćeni polihromijom. Inače, ovaj krunski dio mihraba je kako navodi Husedžinović, bio veoma sličan mihrabu Aladže džamije u Foči.[386]
Mihrab kakvim ga opisuje Sabira Husedžinović kakav je bio prije rušenja 1993. godine je takav izgled stekao prilikom poslijednje restauracije džamije prije rušenja, iz 1975. godine. Tada je on ukrašen obiljem plave, crvene i zlatne boje. No, o njegovoj autentičnoj dekoraciji, kako ističe ova ahritekta, nema puno podataka. Uvidom u skormnu fotodokumentaciju nastalu u periodu poslije Drugog svjetskog rata arhitekta ističe da su unutrašnji dijelovi mihraba bili oslikani uz primjenu šablona sa ornamentima.[386]
-
-
![Mihrab nakon rekonstrukcije 2010-ih godina; [avgust 2015.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Unutra%C5%A1njost_Ferhad-pa%C5%A1ine_d%C5%BEamije_06.JPG/225px-Unutra%C5%A1njost_Ferhad-pa%C5%A1ine_d%C5%BEamije_06.JPG)
Mihrab nakon rekonstrukcije 2010-ih godina; [avgust 2015.] -
![Mihrab nakon rekonstrukcije 2010-ih godina; [avgust 2015.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Unutra%C5%A1njost_Ferhad-pa%C5%A1ine_d%C5%BEamije_06.JPG)
Minber
[уреди | уреди извор]Minber — stepeničasta predikaonica sa koje se petkom održava propovjed, je bio drugi značajni element enterijera. Izgrađen je u kamenu i sastojao se od ulaznog dijela, stubišta i piramidalnog krovića. U dužini je bio 3,5 metra, a u visini 6,5 m. Ulaz u minber je, poput u istanbulskim džamijama, bio sačinjen od segmentnog luka od crvenog kamena koji se oslanjao na vitke stubiće, sa kojima je tvorio portal.[386][92][306] Iznad luka se nalazila ploča sa uklesanom surom El Isra, 79. ajet iz Kurana[390][388][391] (bs):
| „ | I probdij dio noći u molitvi, to je samo tvoja dužnost, Gospodar tvoj će ti na onom svijetu hvale dostojno mjesto darovati.[392][388][391] | ” |
Prema sudu arhitekte Husedžinović, najraskošnije obrađen dio enterijera u cijeloj džamiji je bila portalna kruna minbera. Sačinjavali su je stilizovani cvijetovi i pupoljci sa stalaktitima, obojeni crvenom i žutom bojom, naizmjenično postavljeni sa listovima, dok je ispod njih bio, kao naznačeno, red precizno obrađenih i takođe obojenih zaobljenih stalaktita izdužene forme. Motiv na krunskom dijelu minbera je bio sličan krunskom dijelu portala Ferhadije.[393][254]
Na vrh minbera, koji je bio rezervisan za imama, su vodile stepenice. Vrh minbera je bio u obliku strme heksagonalne piramide, na čijem je vrhu stajao alem kao ukras. Ovaj krović je stajao na četiri stubića koji su povezani islamskim lukovima. Ograda minbera, kao i trougaone bočne strane krovića nisu bile posebno dekorisane, samo su njihovi rubovi bili profilisani i posebno obojeni. Prolaz kroz minber je imao vitličast luk kao završetak iznad koga je rozeta. Podnožje je bilo ukrašeno sa četiri otvora, takođe u obliku vitličastih lukova. Inače, pri posljednjoj restauraciji prije rušenja, minber je bio oplemenjen sa polihormijom, posebno je oslikan krović minbera u rumi ornamentici.[394]
Lijevo od mihraba se nalazio ćurs — katedra za porvremena predavanja koji je bio jednostavnog četvorougaonog oblika načinjen od kamena, takođe obojen.[395][317]
-
![Obnovljeni minber današnje Ferhadije džamije; [jun 2019.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124953.jpg/169px-%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124953.jpg)
Obnovljeni minber današnje Ferhadije džamije; [jun 2019.] -
-
![Obnovljeni minber današnje Ferhadije džamije; [jun 2019.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124953.jpg)
Mahvil
[уреди | уреди извор]
Mahvil je galerija koja služi mujezinu koji uz imama predvodi molitvu, ali i za povećanje molitvenog prostora (najčešće su ga koristile žene). U Ferhadiji mahvil je bio postavljen asimetrično, oslonjen na zid kod ulaza jednom stranom, a drugom na sjeveroistočni zid, te na pet kamenih dvanaestostranih stubova.[395][317] Prema klasifikaciji koju je napravila arhitekta Madžida Bećirbegović, džamija Ferhadija spada u grupu džamija sa mahvilom duž dva zida. Ovaj arhitekta ističe da je ovaj način građenja mahvila je karakterističan za Bosansku Krajinu, te da je mahvil u Ferhadiji poslužio kao uzor za izgradnju mahvila u brojnim drugim džamijama na ovom prostoru.[396][395] U Banjoj Luci to su Gazanferija i Hadži-pervizova džamija[395], a šire u Krajini to su džamija Hatinac u Bihaću, džamija u Krasuljama kod Ključa, zatim džamija u Pećigradu, u Maloj Kladuši, džamija u utvrđenju Stijena kod Cazina i džamija u Todorovu.[397][395]
Stubovi mahvila su imali baze izgrađenje od krečnjaka, stepenasto oblikovane, isto kao i kapiteli no koji su bili izgrađeni od drveta. Sabira Husedžinović dokumentuje da je izgled ovih stubova u restauraciji 1972—75. godine potpuno promijenjen, kao i čitava konstrukcija mahvila. Kako ona ističe: „Na ranijoj fotodokumentaciji vidljiv je doksatni prepust poda mahfila, poduprt nizom lijepo rezbarenih drvenih konzolica, a ograda se sastojala od vertikalnih jednostavnih stubića, izrađena po sistemu trabozana. Stop ispod mahfila bio je ukrašen šesterokutnim zvijezdama, rađenim u intarziji od tri vrste drveta. Restauracijom poslije zemljotresa 1969. godine [izvedenom pod rukovodstvom arhitekte Nedeljka Rosića] mahfil je dobio potpunuo novu ogradu sa valovito obrađenim tokarenim stubićima a uništeni su doksatni prepusti i konzolice, dok je za intarziju napravljena loša imitacija. Autori ovih izmjena nisu dali nikakvo objašnjenje zašto su to uradili. Ispod mahfila bile su maksure, niskom ogradicom odvojeni dijelovi prostora za namaz.“[398][308]
Na mahvil su vodila dva kamena stepeništa ugrađena u masivne kamene pilastre izvučene iz zida.[395] Dok je arhitekta Džemal Čelić ovom detalju džamije, stepeništu mahvila, pripisivao unikatnost[399][304][395], ovaj podatak je odbacio Andrej Andrejević koji ističe da je na jugoslovenskom prostoru, osim Ferhadije, ovako izvedeno stepenište imala i Singur Čauševa Eski džamija (bg) u Bitolju, Ishakija džamija u istom gradu, te Gazi Husrev-begova u Sarajevu.[304][395] Dvostruka stepeništa kao u Ferhadiji se nalaze još kod Jahja-pašine džamije (mk) u Skoplju, a na prostoru Turske još kod džamija Murata I (en), Bajazita I (en) i Mehmeda I (en) u Bursi, Murata II (en) u Jedrenu, Hatunija džamija (en) u Tokatu, džamija Bajazita II (en) u Amasiji i Sinanova Šehzade džamija (en) u Istanbulu.[395]
Pod u džamiji Ferhadiji je bio od velikih kamenih ploča, prekriven ćilimima.[395]
Slikarstvo i kaligrafija
[уреди | уреди извор]Kad je o prvobitnom zidnom slikarstvu Ferhadije riječ, danas je veoma malo podataka kako je ono izgledalo.[400][401] To malo podataka je poznato kroz pera pojedinih putopisaca koji su zabilježili njen izgled, spomenuvši i slikarsku dekoraciju. U „Putopisu“ poznatog Evlije Čelebije se ne navodi ništa kako je iznutra izgledala Ferhadija, premda je ovaj putopisac znao da opisuje i ove detalje u svom Putopisu.[401] Hrvatski političar i književnik Ivan Kukuljević Sakcinski u svom „Putovanju po Bosni“ iz 1858. godine, dakle tek dva vijeka nakon Čelebije, navodi o ukrasima Ferhadije: „Sama džamija zidana je s kamena. Pročelje iskitjeno je šarenim uresom i arabskim napisom. Iz nutra izgleda kao kerstjanska rotunda t. j. okrugla cerkva. Naprema vratama stoji oltar, t. j. obojani šareni zid s arabskimi napisi iz korana, a sa strane stoje velike debele vošćanice.“[402][403][404][405][401] Književnik i političar Mihovil Pavlinović (sh) u svojim „Putima. (Godine 1867-75)“ piše o „bjelilo i zelenilo sa svih strana iznutra i izvana; našarani obloci“.[406][407][408][405][409][401] Opširniji opis daje Asim Muftić u svojoj disertaciji o Ferhadiji, gdje navodi samo kaligrafske natpise iz Kurana.[401][410] Tu on, pored ostalog, navodi i arapski tekst koji je bio rukom ispisan na lijevom zidu od ulaza, na visini od 1,25 m, u divani pismu (en), a citirao je motive iz Kurana (sure 40, 45 i 56).[317][401] Ovaj zapis je bio postojan sve do zemljotresa 1969. godine, kada je uništen u restauraciji koja je usljedila. Natpisu se ne zna porijeklo.[401]
U skladu sa Kuranskim nagovještajem zabrane predstavljanja ljudske figure, a koju je definitivno potvrdila islamska tradicija, i Ferhadija je bila oslikana samo arabeskama. Prema skormnoj fotodokumentaciji iz perioda prije restauracije 1972—75. arabeske su bile urađene u rumi ornamentici. Inače, rumi arabeska se sastoji od stilizovanih i isprepletenih cvjetova, bez centralnog motiva. U istoriji umjetnosti se pretpostavlja da su je Turci preuzeli od rumskih Seldžuka iz Male Azije. Kako ističe arhitekta Husedžinović na spomenutim fotografijama se „mogu uočiti dvije vrste oslikavanja pored originalnih kaligrafskih natipisa. Tako jedna vrsta slikane dekoracije, koja je prekrivala zidove svojim šarenilom i motivima, podsjeća na obično maljanje koje su izveli, vjerovatno, majstori u razdoblju austorugarske okupacije. Pošto je to prikazano na crno-bijelim fotografijama, ne mogu se identificirati boje.“ Ona navodi i da postoje istorijski podaci o tome kako je i Gazi Husrev-begova džamija u Sarajevu djelomično oslikama 1886. godine, a zatim i Aladža džamija u Foči 1909. godine. Tako se u istoriografiji pretpostavlja da je u ovo vrijeme Zemaljska vlada u Sarajevu pokrenula neku vrstu akcije oslikavanja i maljanja islamskih bogomolja po Bosni. Husedžinović stoga pretpostavlja da je i u ovo vrijeme omaljana i Ferhadija te da je time uništena ujedno i njena prvobitna dekoracija.[411]
Nadalje, kako ističe Husedžinović, prema sačuvanoj fotodokumentaciji, „majstori su ostavili kamene okvire oko prozora, potpuno naglašavajući konstrukciju, pažljivo oslikavajući i same kamene lukove. Zanimljivo je da su floralni motivi arabeske kojom su ukrašeni prelomljeni lukovi, vrlo slični motivu kamene plastike gornjeg dijela minbera. Ove trake, jednostruke ili udvojene ukrašavale su i zidove. Međutim, ostale površine, kupola i polukupole, kako se vidi na fotografijama, jako su oštećene, pa se djelomično naziru arabeske. One su, vjerovatno, i bile originalne, pa su kasnijom restauracijom, 1972—75. godine, djelomično i restaurirane. Na kupoli ova arabeska se sastoji od dvanaest traka koje polaze iz centra (to je mjesto potpuno oštećeno, pa je tu kasnije izvedena rozeta), trake se završavaju zanimljivim prepletima u vrhu prozora pa se čini da prozori vise na njima.“[412] Inače autor, slikar-restaurator, koji je vršio restauraciju 1972-75. bio je Nihad Bahtijarević.[413]
Unutar donjeg pojasa kupole se pojavljuju medaljnoni sa cvijetnim motivima i oni su, kako ističe arhitekta, posve restaurirani u odnosu na fotodokumentaciju. Takođe su kao prvobitno oslikani, restaurirani i vitličasti ukrasi između prozora na polukupoli.[414]
Kad je o pandentifima riječ Husedžinović dovodi u pitanje da li originalna fotodokumentacija prikazuje pandantife kakvi su oni originalno bili oslikani. Naime, oni su bili oslikani okruglim medaljonima koji se sastoje od dva svijetlija prstena unutar kojih je šest manjih krugova, u čijem središtu su ispisana imena Allah, dž.š., i Muhamed, a.s. te imena četvorice halifa (Omer i Ebu Bekir, naprijed, što je, kako ističe Husedžinović, pogrešno pošto su mjesta izmijenjena; Osman i Alija pozadi, što je, kako navodi, ispravno napisano). Prilikom restauracije sredinom 70-ih ovo je tekstualno potpuno ponovljeno. No, kako uočava Husedžinović, novi medaljoni su sa drugačijim motivima, a u njihovom oslikavanju su kombinovane rumi i hataji[м] ornamentika.[416]
Restauracijom 70-ih je promijenjen prvobitni motiv oslikanih površina iznad prozora. Prvobitna slikana dekoracija, vidljiva u spomenutoj fotodokumentaciji, sastojala se od stilizovanog pupoljka kao centralnog motiva, oko kojega su se simetrično preplitali drugi sitniji cvjetovi i listovi, što je bila kombinacija rumi i hataji arabeske. Restauracijom, kao napomenuto, promijenjen je motiv koji je zamijenjen znatno krupnijim cvjetovima oslikanim u hataji ornamentici. Nova oslikavanja su promijenila i motive na lukovima, koji su sa donje strane dobili niz cvjetnih rozeta, oslikanih na crvenoj podlozi, istovjetnih kao što je donji pojas kupole. Osim toga, zidove su ukrašavale i rozete različitih motiva i boja. Husedžinović konstatuje da je prenaglašeno korištenje crvene, plave, zelene i zlatne boje prilikom nove restauracije davalo jak utisak novog slikarstva u džamiji, vjerovatno drugačijeg nego što je ona bila u svom izvornom izgledu.[412]
Predmet poštovanja svih izvođača koji su oslikavali džamiju jeste detalj konzolnog istaka prelomljenih lukova koji nosi tambur, a koji su i prije i poslije restauracije 70ih u boji zida, što čini da ostaju neprimijećeni, što je, prema mišljenju Husedžinovićeve, vjerovatno i originalna zamisao projektanta džamije.[412]
Kad je o kaligrafiji riječ, osim spomenutih tekstova na portalu, mihrabu i minberu, oni se u Ferhadiji javljaju i pri ukrašavanju prozora. Tako iznad četiri prozora u prizemlju, u prostoru mihraba, na plavoj podlozi, izgrađena u kamenoj plastici, ispisana je zlatnom bojom sura El-Fatiha iz Kurana, koja se čita od prozora do prozora, sa desna na lijevo. Istovjetan tekst se nalazio u kružnom prstenu tambura ispod kupole, ispisan zlatnom bojom na zelenoj podlozi, dok je u podnožju polukupole istom tehnikom i bojom bila ispisana sura El Ahzab (bs).[417][418]
Arhietka Sabira Husedžinović navodi da su svi slikarski radovi u džamiji bili u secco-tehnici (en), s tim što je vjerovatno, kao i kod ostalih džamija na ovdašnjem tlu, malter posebno pripravljan sa dodatkom kozje dlake koja omogućava bolje vezivanje boje i njenu trajnost. Ona takođe navodi da je vrlo vjerovatno da su korištene boje bile organskog porijekla, čemu džamija zahvaljuje utisak harmoničnog stapanja boja međusobno, što nije bio slučaj kod restauriranog enterijera nakon 70ih. Svi ovi elementi, slikarski kako i kaligrafski, svojom nenametljivom ulogom u vrijeme kada je džamija izgrađena, vjerovatno su još više isticali svu čistoću stila same džamije, mišljenja je arhitekta.[419]
Stilske karakteristike Ferhadije u poređenju sa drugim džamijama
[уреди | уреди извор]Prema tipologiji koju je razvio Andrej Andrejević klasifikujući kupolne džamije XVI vijeka na prostoru bivše Jugoslavije, Ferhadija džamija spada u kategoriju višeprostornih kupolnih džamija sa razuđenom osnovom (pored ove, on na jugoslovenskom tlu klasifikuje još standardni tip kupolne džamije, tip džamije sa dvotravejnim tremom, te džamije sa kupolom na heksagonalnoj i oktogonalnoj osnovi). Na ovom dijelu Balkana, kako ističe Andrejević, one su bile najreprezentativnije i građene u najvećim dimenzijama, a podizali su ih kao svoje zadužbine obično najviši provincijski funkcioneri.[420] Ističući distinkciju ovog tipa u odnosu standardni tip kupolne džamije iz XVI vijeka na ovom dijelu Balkana, istoričar umjetnosti ističe[420]:
| „ | U prostornoj koncepciji, razlika između ovih bogomolja i standardnih jednoprostornih džamija nisu se toliko ogledale u rešenju centralnog molitvenog prostora, koji je manje-više ostao isti, koliko u opštoj kompozicionoj strukturi koja je ovde, pored njega, obuhvatala i nove elemente. Oni se na ovim džamijama javljaju u vidu pridodanih bočnih prostorija koje su svojom širinom uticale na povećanje i monumentalizaciju ulaznog trema. On će, međutim, kod ovog tipa ponegde čak sa sve četiri strane uokviravati popločano dvorište, na ulaznoj strani, sa šadrvanom u sredini.[420] | ” |
Ovom, karakterističnom tipu džamija na bivšem jugoslovenskom tlu, Andrejević danas ubraja samo još tri zdanja, koja se u logičnom hronološkom nizu javljaju u najvažnijim centrima turskog perioda — Jahja-pašina džamija (mk) u Skoplju, Gazi Husrev-begova džamija u Sarajevu i Ferhad-pašina džamija u Banjoj Luci.[421][422] Ono što Ferhadiju izdvaja od ove tri spomenute džamije jeste da su prve dvije pripadale većoj grupi osmanskih višefunkcionalnih zavijskih zdanja (sh) (gdje je spomenuta bočna prostorija svoje porijeklo imala u potrebi smještaja putujućih derviških redova[420][422]), dok Ferhadija predstavlja samo izrazito monumentalnu varošku džamiju; njeni prostrani, podužno postavljeni i zanimljivo presvedeni bočni dijelovi čine homogenu cjelinu sa centralnim potkupolnim prostorom i, kako zaključuje Andrejević, nikada nisu imali zasebne, bočne portale.[423][422]
Od ostvarenja na prostoru današnje Turske koja imaju ovakva karakteristična proširenja sa bočnih strana, Husedžinović ističe, su džamije građene u brusanskom i ranoistanbulskom stilu, gdje su ona veoma česta. Primjeri su Jildirim džamija (en) iz XV vijeka, Muradija (tr) iz 1415., Jesil džamija (en) u Bursi (1415 — 1425.), Muradija džamija (en) u Jedrenu (1425), te Bajazitova džamija (en) u Amasiji (XV vijek). Zasebnu grupu džamija predstavljaju one koje pored proširenja sa bočnih strana imaju kombinovane sa izvučenim mihrabom pokrivenim najčešće polukupolom, kao što su Karača-beg džamija (tr) u Ankari (1415. g.), Rum Mehmed-pašina džamija (en) u Istanbulu i Begler-beg džamija u Jedrenu. Kod poslijednje je nad mihrabom kriškasta polukupola, dok su joj bočna proširenja pokrivena jednom većom kupolom, što je slično sa Muradijom džamijom u Jedrenu i Kača-beg džamijom u Ankari. Dvije kupolice pokrivaju proširenja na Rum Mehemed-pašinoj džamiji u Istanbulu i Bajazitovoj džamiji u Amasiji, te Muradiji u Bursi. Sa to tri kupolice, tj. kombinacijom kupolica i koritastih polusvodova proširenja su dobijena kod Jildrim džamije i Jesil džamije u Bursi.[424]
Kad je o poređenju Ferhadije sa znamenitom Gazi Husrev-begovom džamijom u Sarajevu riječ, kako ističu Andrejević i Husedžinović, iako je sarajevska džamija dispoziciono slična Ferhadiji, ona se potpuno razlikuje u prostornom i kompozicionom smislu[425]: karakteristična proširenja kod Gazi Husrev-begove džamije ne služe samo za povećanje molitvenog prostora, nego imaju posebnu funkcionalnu ulogu što potvrđuju i zasebni ulazi, dok su, kao napomenuto, kod Ferhadije bočna proširenja samo plod arhitektonske zamisli džamije.[426][427] Osim toga, stilski posmatrano, Gazi Husrev-begova džamija, kao i njen uzor Imaret džamija u Silivriji, pripada ranoistanbulskom stilu u kojem su više izražene zdepaste forme, za razliku od kasnijeg klasičnog istanbulskog stila, kog do svog vrhunca dovodi arhitekta Mimar Sinan, a iz čije škole će proizaći i projekat Ferhad-pašine džamije. Zbog svega navedenog, zaklučuje Husedžinović, poređenje Ferhadije i Gazi Husrev-begove džamije je više formalno, odnosno one su samo slične po obliku osnove, a stvarni izgled i prostorno rješenje su im posve različiti. Imajući ovo u vidu ovaj arhitekta navodi da bi se Ferhadija džamija prije mogla komparirati sa džamijama klasičnog istanbulskog stila građenim na prostoru bivše Jugoslavije koje, iako nemaju isti tlocrt ni višekupolni sistem kao ona, drugim elementima (posebno proporcijama, opštim izgledom i kompozicijama), sa Ferhadijom imaju više sličnosti. Primjeri su Aladža džamija u Foči, Mehmed-bega Karađoza i Koski Mehmed-pašina (bs) u Mostaru, Ali-pašina i Ferhad-begova (bs) u Sarajevu, Kalaun Jusuf-pašina (bs) u Maglaju, Sinan-bega Boljanića u Čajniču, Husein-paše Boljanića u Pljevljima i Hajdar-kadijina u Bitolju.[426]
-
![Jahja-pašina džamija u Skoplju, Sjeverna Makedonija; [januar 2005. godine]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f2/Bit_Pazar_Mosque_02_%282256282882%29.jpg/225px-Bit_Pazar_Mosque_02_%282256282882%29.jpg)
Jahja-pašina džamija u Skoplju, Sjeverna Makedonija; [januar 2005. godine] -
![Gazi Husrev-begova džamija u Sarajevu, Bosna i Hercegovina (FBiH); [avgust 2015.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/08/Sarajevo_Gazi_Husrev_Beg.JPG/411px-Sarajevo_Gazi_Husrev_Beg.JPG)
Gazi Husrev-begova džamija u Sarajevu, Bosna i Hercegovina (FBiH); [avgust 2015.] -
-
![Unutrašnjost Gazi Husrev-begove džamije; [avgust 2018.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/L%27int%C3%A9rieur_de_la_mosqu%C3%A9e_Gazi_Husrev-beg.jpg/400px-L%27int%C3%A9rieur_de_la_mosqu%C3%A9e_Gazi_Husrev-beg.jpg)
Unutrašnjost Gazi Husrev-begove džamije; [avgust 2018.] -
![Jildirim džamija u Bursi, Turska; džamija je dio Jildirim kompleksa (tr); [novembar 2008.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/YILDIRIM_K%C3%9CLL%C4%B0YE_-_panoramio_-_HALUK_COMERTEL.jpg/532px-YILDIRIM_K%C3%9CLL%C4%B0YE_-_panoramio_-_HALUK_COMERTEL.jpg)
Jildirim džamija u Bursi, Turska; džamija je dio Jildirim kompleksa (tr); [novembar 2008.] -
![Unutrašnjost Jildirim džamije u Bursi; [decembar 2006.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Yildirim_Mosque_1386.jpg/452px-Yildirim_Mosque_1386.jpg)
Unutrašnjost Jildirim džamije u Bursi; [decembar 2006.] -
![Muradija džamija u Bursi, dio Muradija kompleksa (en); [april 2019.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Bursa_Muradiye_Camisi_bah%C3%A7esinden_g%C3%B6r%C3%BCn%C3%BCm%C3%BC.jpg/400px-Bursa_Muradiye_Camisi_bah%C3%A7esinden_g%C3%B6r%C3%BCn%C3%BCm%C3%BC.jpg)
Muradija džamija u Bursi, dio Muradija kompleksa (en); [april 2019.] -
![Unutrašnjost Muradije u Bursi; [april 2019.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Bursa_Muradiye_Cami_%C4%B0%C3%A7i.jpg/223px-Bursa_Muradiye_Cami_%C4%B0%C3%A7i.jpg)
Unutrašnjost Muradije u Bursi; [april 2019.] -
![Jesil džamija u Bursi; [decembar 2007.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Ye%C5%9Fil_Cami_D%C4%B1%C5%9F_G%C3%B6r%C3%BCn%C3%BC%C5%9F.jpg/450px-Ye%C5%9Fil_Cami_D%C4%B1%C5%9F_G%C3%B6r%C3%BCn%C3%BC%C5%9F.jpg)
Jesil džamija u Bursi; [decembar 2007.] -
![Unutrašnjost Jesil džamije u Bursi; [novembar 2017.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/45/Bursa_Ye%C5%9Fil_Camii_-_Green_Mosque_%2829%29.jpg/877px-Bursa_Ye%C5%9Fil_Camii_-_Green_Mosque_%2829%29.jpg)
Unutrašnjost Jesil džamije u Bursi; [novembar 2017.] -
![Muradija džamija u Jedrenu, Turska; [april 2017.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Muradiye_mosque_3468.jpg/450px-Muradiye_mosque_3468.jpg)
Muradija džamija u Jedrenu, Turska; [april 2017.] -
![Bajazitova džamija u Amasiji, Turska; [avgust 2012.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Amasya-Mosque-04.JPG/400px-Amasya-Mosque-04.JPG)
Bajazitova džamija u Amasiji, Turska; [avgust 2012.] -
![Unutrašnjost Bajazitove džamije u Amasiji; [jun 2008.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Amasya_II.Beyazid_camii.jpg/416px-Amasya_II.Beyazid_camii.jpg)
Unutrašnjost Bajazitove džamije u Amasiji; [jun 2008.] -
![Rum Mehmed-pašina džamija u Istanbulu, Turska; [april 2009.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Rum_Mehmed_Pasha_Mosque%2C_%C3%9Csk%C3%BCdar.jpg/497px-Rum_Mehmed_Pasha_Mosque%2C_%C3%9Csk%C3%BCdar.jpg)
Rum Mehmed-pašina džamija u Istanbulu, Turska; [april 2009.] -
![Unutrašnjost Rum Mehmed-pašine džamije; [maj 2014.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bb/Rumi_Mehmet_Pasha_Camii_6270.jpg/451px-Rumi_Mehmet_Pasha_Camii_6270.jpg)
Unutrašnjost Rum Mehmed-pašine džamije; [maj 2014.] -
![Unutrašnjost Begler-beg džamije u Jedrenu; [decembar 2008.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0e/Beylerbeyi_mosque_in_Edirne_6252.jpg/451px-Beylerbeyi_mosque_in_Edirne_6252.jpg)
Unutrašnjost Begler-beg džamije u Jedrenu; [decembar 2008.] -
![Aladža džamija u Foči; [septembar 2019.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d9/Alad%C5%BEa_d%C5%BEamija--.jpg/450px-Alad%C5%BEa_d%C5%BEamija--.jpg)
Aladža džamija u Foči; [septembar 2019.] -
![Karađoz-begova džamija u Mostaru; [jul 2011.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Karadjoz-Bey%27s_Mosque_1.jpg/224px-Karadjoz-Bey%27s_Mosque_1.jpg)
Karađoz-begova džamija u Mostaru; [jul 2011.] -
![Koski Mehmed-pašina džamija u Mostaru; [jun 2012.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Mostar_IMG_9637.JPG/200px-Mostar_IMG_9637.JPG)
Koski Mehmed-pašina džamija u Mostaru; [jun 2012.] -
![Ali-pašina džamija u Sarajevu; [februar 2019.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Alipasha_Mosque.jpg/225px-Alipasha_Mosque.jpg)
Ali-pašina džamija u Sarajevu; [februar 2019.] -
![Ferhad-begova džamija u Sarajevu; [decembar 2014.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Sarajevo_Capitol_of_Bosnia_and_Herzegovina_%2815840490028%29.jpg/225px-Sarajevo_Capitol_of_Bosnia_and_Herzegovina_%2815840490028%29.jpg)
Ferhad-begova džamija u Sarajevu; [decembar 2014.] -
![Jusuf-pašina "Kuršumlija" džamija u Maglaju; [avgust 2013.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Maglaj%2C_me%C5%A1ita.jpg/451px-Maglaj%2C_me%C5%A1ita.jpg)
Jusuf-pašina "Kuršumlija" džamija u Maglaju; [avgust 2013.] -
Sinan-begova džamija u Čajniču; fotografija nastala oko 1900. godine. -
![Husein-pašina džamija u Pljevljima; [jul 2008.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Pljevlja_Mosque_1.JPG/223px-Pljevlja_Mosque_1.JPG)
Husein-pašina džamija u Pljevljima; [jul 2008.]
![Jahja-pašina džamija u Skoplju, Sjeverna Makedonija; [januar 2005. godine]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Bit_Pazar_Mosque_02_(2256282882).jpg)
![Gazi Husrev-begova džamija u Sarajevu, Bosna i Hercegovina (FBiH); [avgust 2015.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Sarajevo_Gazi_Husrev_Beg.JPG)
.jpg)
![Unutrašnjost Gazi Husrev-begove džamije; [avgust 2018.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:L%27int%C3%A9rieur_de_la_mosqu%C3%A9e_Gazi_Husrev-beg.jpg)
![Jildirim džamija u Bursi, Turska; džamija je dio Jildirim kompleksa (tr); [novembar 2008.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:YILDIRIM_K%C3%9CLL%C4%B0YE_-_panoramio_-_HALUK_COMERTEL.jpg)
![Unutrašnjost Jildirim džamije u Bursi; [decembar 2006.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Yildirim_Mosque_1386.jpg)
![Muradija džamija u Bursi, dio Muradija kompleksa (en); [april 2019.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Bursa_Muradiye_Camisi_bah%C3%A7esinden_g%C3%B6r%C3%BCn%C3%BCm%C3%BC.jpg)
![Unutrašnjost Muradije u Bursi; [april 2019.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Bursa_Muradiye_Cami_%C4%B0%C3%A7i.jpg)
![Jesil džamija u Bursi; [decembar 2007.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Ye%C5%9Fil_Cami_D%C4%B1%C5%9F_G%C3%B6r%C3%BCn%C3%BC%C5%9F.jpg)
![Unutrašnjost Jesil džamije u Bursi; [novembar 2017.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Bursa_Ye%C5%9Fil_Camii_-_Green_Mosque_(29).jpg)
![Muradija džamija u Jedrenu, Turska; [april 2017.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Muradiye_mosque_3468.jpg)
![Bajazitova džamija u Amasiji, Turska; [avgust 2012.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Amasya-Mosque-04.JPG)
![Unutrašnjost Bajazitove džamije u Amasiji; [jun 2008.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Amasya_II.Beyazid_camii.jpg)
![Rum Mehmed-pašina džamija u Istanbulu, Turska; [april 2009.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Rum_Mehmed_Pasha_Mosque,_%C3%9Csk%C3%BCdar.jpg)
![Unutrašnjost Rum Mehmed-pašine džamije; [maj 2014.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Rumi_Mehmet_Pasha_Camii_6270.jpg)
![Unutrašnjost Begler-beg džamije u Jedrenu; [decembar 2008.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Beylerbeyi_mosque_in_Edirne_6252.jpg)
![Aladža džamija u Foči; [septembar 2019.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Alad%C5%BEa_d%C5%BEamija--.jpg)
![Karađoz-begova džamija u Mostaru; [jul 2011.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Karadjoz-Bey%27s_Mosque_1.jpg)
![Koski Mehmed-pašina džamija u Mostaru; [jun 2012.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Mostar_IMG_9637.JPG)
![Ali-pašina džamija u Sarajevu; [februar 2019.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Alipasha_Mosque.jpg)
![Ferhad-begova džamija u Sarajevu; [decembar 2014.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Sarajevo_Capitol_of_Bosnia_and_Herzegovina_(15840490028).jpg)
![Jusuf-pašina "Kuršumlija" džamija u Maglaju; [avgust 2013.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Maglaj,_me%C5%A1ita.jpg)
![Husein-pašina džamija u Pljevljima; [jul 2008.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Pljevlja_Mosque_1.JPG)
Poređenje i veza sa Muradijom džamijom u Manisi
[уреди | уреди извор]
U istraživanju Ferhadije džamije Andrej Andrejević je otkrio i uspostavio njenu jasnu i čvrstu vezu sa Muradijom džamijom (en) u Manisi blizu Izmira, utvrdivši njihovu sličnost u dispozicionom i prostornom rješenju. Ovim je posredno otkrivena i veza sa istanbulskim ateljeom Mimara Sinana, a u svjetlu otkrivanja autora Ferhadije.[116][428] Naime, kako navodi Andrejević, džamija Murata III u Manisi iz 1585/86. godine, u svojoj osnovi pokazuje izrazite sličnosti sa Ferhadijom, i to ne samo da su bočni prostori istovetno koncipovani i presvedeni, nego je tako presveden i mihrabski prostor. On navodi, da pored razumljivih razlika koje se javljaju kod Muradije kao sultanske zadužbine — uobičajena dva minareta, trijem pokriven većim brojem kupolica (5) i većih visina svih dijelova džamije, uključiv i kupolu, kod Muradije se javljaju brojni konstruktivni detalji slični i zajednički banjalučkoj džamiji.[429] Kako navodi Andrejević:
| „ | Pre svega, i ovde [kod Muradije] je kupola, srazmerno malog raspona, prema opštoj prostranosti građevine, konstruisana nad prelomljenim lucima sa pandantifima; unutrašnja strana čeonog zida takođe je rešena sa dubokim prislonjenim lucima; i ovde je obilje svetlosti postignuto neobično velikim brojem prozorskih otvora postavljenih samo u više zona; u spoljnom izgledu dominira isto horzontalno oživljavanje fasada kordonskim i krovnim vencima. Čak su i u detaljima kamenog nameštaja vidljive neke istovetnosti: isto je rešen i proporcionisan mihrab, do tančina je jednaka i kamena plastika ulaznog dela mihraba. Sve to ukazuje ne samo na istovetan opšti pristup arhitektonskom rešavanju problema — u Manisi samo znatno razrađenije osnovne neimarove zamisli — već i govori da su za neke delove unutrašnje dekorativne plastike kod oba spomenika mogli čak biti korišteni isti nacrti, odnosno, kartoni.[430] | ” |
Pošto je poznato da je Sinan posjetio Manisu 1583. godine vraćajući se sa hadžiluka, turski istraživač Ahmed Refik (de), otkrivši ova dokumenta, zaključio je da je projektant džamije Murata III bio upravo Mimar Sinan. No, pošto je tada Sinan bio u dubokoj starosti, sa svoje 94. godine izvođenje na terenu povjerio je najboljem od svojih carigradskih pomoćnika — neimaru Mahmudu. Izvršavajući povjereni zadatak Mahmud je, što je poznato iz arhivskih podataka, umro u Manisi te odmah bio zamijenjen neimarom Mehmed-agom (en), inače budućim graditeljem Plave džamije u Istanbulu. Mehmed-aga je ubrzo, 1586. godine i završio džamiju u Manisi.[430][431]
Osim ovih podataka, od važnosti za razriješenje pitanja graditelja Ferhadije je i činjenica poznata u istoriografiji da je atelje glavnog neimara carstva u Istanbulu uvijek imao dosta iskusnih i vještih ljudi, u stanju da korektno izvedu građevinu na terenu prema prethodno urađenoj osnovi, pogotovo ako je za nju bio pripremljen i najrudimentraniji model znanja.[430][432] Takođe je poznato da su pri izvođenju džamija i drugih monumentalnih građevina uvijek crtane osnove, a da, po svemu sudeći, nije bilo crtanih vertikalnih presjeka — čime se mogu objasniti variranja koja su se javljala kod nekih Sinanovih ostvarenja, pored izvjesnih nespretnosti koja su se sporadično pojavljivala.[430][433] Na osnovu svega iznad iznetog, Andrejević zaključuje:
| „ | Pošto je Ferhadija nastala samo četiri godine pre postavljanja kamena temeljca džamiji u Manisi, logično je pomišljati i da su njeni planovi nastali u prestonici Carstva. I njeno izvođenje, u dalekoj Bosanskoj Krajini, mogao je Sinan poveriti takođe neimaru Mahmudu ili nekom rumelijskom neimaru-timarniku koji je živeo i radio u tom delu Carstva. Moguće je možda pretpostaviti i da je njen projektant bio i sam neimar Mahmud, koji je prosto mogao biti zadužen da, pred buduće izvođenje zadužbine tadašnjeg sultana, Murata III (1574—1595), na Ferhadiji, kao polaznom i oglednom objektu, proveri ovakvo, potpuno novo rešenje. I Sinan i Sokolovići, a pre svih Mehmed-paša, bili su istog, hrišćanskog porekla, i dugo vremena svaki od njih u svom domenu na vrlo odgovornim položajima u Carstvu. Mozaik istorijskih podataka govori nam da su Sinan i veliki vezir, sa plejadom njegovih srodnika, više decenija ne samo uspešno sarađivali već i prijateljevali. Sam Sinan je Mehmed-paši Sokoloviću, pored dve izvanredne džamije u Carigradu, projektovao i niz drugih zadužbina u Trakiji i Maloj Aziji a njegovom stričeviću Mustafa-paši 1578. džamiju u Budimu. Podsećanje na te činjenice samo olakšava razumevanje i nekih drugih mogućih koincidencija vezanih za Ferhad-bega Sokolovića, potonjeg budimskog pašu i njegovu banjalučku zadužbinu. Naime, kao što je džamija Mehmeda Sokolovića (en) na obali Zlatnog Roga u Carigradu (1577) po osnovnoj zamisli bila neka vrsta umanjene naknadne replike Selimije u Jedrenu (1575) — tj. tipa džamije sa kupolom na oktogonalnoj bazi — tako je i Ferhadija mogla da nastane kao eksperiment u malom buduće sultanske džamije u Manisi. U svakom slučaju, posle indicija koje je pružila stilska analiza, sada i analogija sa džamijom u Manisi nedvoslisleno potvrđuje da je rešenje Ferhadije džamije u Banja Luci poniklo u carigradskom dvorskom ateljeu starog neimara Sinana.[434][435] [...] | ” |
-
Plan džamije u Manisi -
![Muradija u Manisi; [mart 2007. godine]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Manisa_Muradiye_Camii_from_garden_6079.jpg/452px-Manisa_Muradiye_Camii_from_garden_6079.jpg)
Muradija u Manisi; [mart 2007. godine] -
![Pogled iz profila; [mart 2004]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/IzManisaM04.jpg/187px-IzManisaM04.jpg)
Pogled iz profila; [mart 2004] -
Pogled na istočnu stranu; [mart 2007.]
-
-
-
![Pogled na južnu stranu; [mart 2007]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Manisa_Muradiye_Camii_side_to_south_6084.jpg/199px-Manisa_Muradiye_Camii_side_to_south_6084.jpg)
Pogled na južnu stranu; [mart 2007] -
-
![Unutrašnjost Muradije u Manisi; [mart 2007]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Manisa_Muradiye_Camii_interior_6098.jpg/452px-Manisa_Muradiye_Camii_interior_6098.jpg)
Unutrašnjost Muradije u Manisi; [mart 2007] -
-
-
-
-
-
![Maketa Muradije u parku Minijaturk (en) u Istanbulu; [mart 2009.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Manisamuradiyecamii.JPG/400px-Manisamuradiyecamii.JPG)
Maketa Muradije u parku Minijaturk (en) u Istanbulu; [mart 2009.]
![Muradija u Manisi; [mart 2007. godine]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Manisa_Muradiye_Camii_from_garden_6079.jpg)
![Pogled iz profila; [mart 2004]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:IzManisaM04.jpg)
![Pogled na južnu stranu; [mart 2007]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Manisa_Muradiye_Camii_side_to_south_6084.jpg)
![Unutrašnjost Muradije u Manisi; [mart 2007]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Manisa_Muradiye_Camii_interior_6098.jpg)
![Maketa Muradije u parku Minijaturk (en) u Istanbulu; [mart 2009.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Manisamuradiyecamii.JPG)
Poređenje sa drugim ostvarenjima Mimara Sinana
[уреди | уреди извор]
Arhitekta Sabira Husedžinović u vlastitom kompariranju Ferhadije sa cjelokupnim Sinanovim stvaralaštvom, a posebno sa njegovim stvaralaštvom poslije 1548. godine — kada izgradnjom džamije Šehzade počinje njegov kreativni put velikog majstora, te samog klasičnog istanbulskog stila — analizom uočava brojne elemente koje povezuju Ferhadiju sa njegovim opusom[436]:
| „ |
|
” |
I Husedžinovićeva, oslanjajući se na Andrejevića, konstatuje posebnu sličnost Ferhadije sa Muradijom u Manisi.[438] Ona uočava i određene sličnosti Ferhadije sa džamijom Mehmed-paše Sokolovića izgrađene 1572. godine ispod starog hipodroma u Istanbulu, a koje su, kako navodi, drugim istraživačima promakle. Sličnost se ne se ogledaju u prostornom rješenju, jer je potonja džamija na heksagonalnoj osnovi, te ima kupolu sa simetrične četiri polukupole, već u obradi pojedinih detalja kamene plastike, istovjetno obrađenog segmentnog luka portala, dvostrukih mihraba na sofama i grupa od tri prozora na ulaznoj fasadi iznad trijema. Kako ističe arhitekta, istovjetna obrada klesanaca nagovještava mogućnost da je pri izvođenju radova na Ferhadiji učestvovala ista grupa majstora.[435]
-
![Selimija džamija u Jedrenu, Turska; [septembar 2014.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Selimiye_Mosque_%2815051985908%29_%28cropped%29.jpg/236px-Selimiye_Mosque_%2815051985908%29_%28cropped%29.jpg)
Selimija džamija u Jedrenu, Turska; [septembar 2014.] -
![Mihrab Selimije džamije i polukupola koja ga natkriva; [decembar 2008.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Interior_of_Selimiye_Mosque_6277.jpg/461px-Interior_of_Selimiye_Mosque_6277.jpg)
Mihrab Selimije džamije i polukupola koja ga natkriva; [decembar 2008.] -
-
-
![Atik Validova džamija u Istanbulu; [april 2011.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Istanbul%2C_%C3%BCsk%C3%BCdar%2C_moschea_dell%27atik_valide%2C_1577-1583_circa%2C_esterno%2C_veduta_della_moschea_e_dei_minareti.jpg/200px-Istanbul%2C_%C3%BCsk%C3%BCdar%2C_moschea_dell%27atik_valide%2C_1577-1583_circa%2C_esterno%2C_veduta_della_moschea_e_dei_minareti.jpg)
Atik Validova džamija u Istanbulu; [april 2011.] -
![Unutrašnjost Atik Validove džamije; [decembar 2012.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Atik_Valide_Mosque_interior_6612.jpg/451px-Atik_Valide_Mosque_interior_6612.jpg)
Unutrašnjost Atik Validove džamije; [decembar 2012.] -
![Mihrabski prostor; [decembar 2012.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Atik_Valide_Mosque_interior_6609.jpg/451px-Atik_Valide_Mosque_interior_6609.jpg)
Mihrabski prostor; [decembar 2012.] -
![Mola Čelebi džamija u Istanbulu; [april 2009.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/%C4%B0stanbul_5428.jpg/225px-%C4%B0stanbul_5428.jpg)
Mola Čelebi džamija u Istanbulu; [april 2009.] -
![Mihrabski prostor i polukupola koja ga pokriva u Mola Čelebi džamiji; [april 2009.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/%C4%B0stanbul_5435.jpg/225px-%C4%B0stanbul_5435.jpg)
Mihrabski prostor i polukupola koja ga pokriva u Mola Čelebi džamiji; [april 2009.] -
![Džamija Mehmed-paše Sokolovića (1577), Bejoglu, Istanbul; [oktobar 2018.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Sokollu_Mehmet_Pasha_Mosque_Azapkapi_7408.jpg/451px-Sokollu_Mehmet_Pasha_Mosque_Azapkapi_7408.jpg)
Džamija Mehmed-paše Sokolovića (1577), Bejoglu, Istanbul; [oktobar 2018.] -
![Unutrašnjost džamije Mehmed-paše Sokolovića, sa pogledom na mihrabski prostor; [oktobar 2018.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Sokollu_Mehmet_Pasha_Mosque_Azapkapi_7394.jpg/451px-Sokollu_Mehmet_Pasha_Mosque_Azapkapi_7394.jpg)
Unutrašnjost džamije Mehmed-paše Sokolovića, sa pogledom na mihrabski prostor; [oktobar 2018.] -
![Mihrabski prostor i polukupola; [oktobar 2018.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Sokollu_Mehmet_Pasha_Mosque_Azapkapi_7368.jpg/200px-Sokollu_Mehmet_Pasha_Mosque_Azapkapi_7368.jpg)
Mihrabski prostor i polukupola; [oktobar 2018.] -
![Džamija Mehmed-paše Sokolovića (1572), Fatih, Istanbul; [2008. godina]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Sokollu_Mehmet_Pasha_Camii_exterior.jpg/227px-Sokollu_Mehmet_Pasha_Camii_exterior.jpg)
Džamija Mehmed-paše Sokolovića (1572), Fatih, Istanbul; [2008. godina] -
![Pogled na trijem džamije Mehmed-paše Sokolovića i dva mihraba na njemu; [oktobar 2018.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Sokollu_Mehmet_Pasha_mosque_7342.jpg/451px-Sokollu_Mehmet_Pasha_mosque_7342.jpg)
Pogled na trijem džamije Mehmed-paše Sokolovića i dva mihraba na njemu; [oktobar 2018.] -
![Tri prozora na ulaznoj fasadi iznad trijema; [jul 2011.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Mehmet_Pasha_Mosque_7.jpg/453px-Mehmet_Pasha_Mosque_7.jpg)
Tri prozora na ulaznoj fasadi iznad trijema; [jul 2011.] -
![Selimija džamija u Jedrenu, Turska; [septembar 2014.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Selimiye_Mosque_(15051985908)_(cropped).jpg)
![Mihrab Selimije džamije i polukupola koja ga natkriva; [decembar 2008.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Interior_of_Selimiye_Mosque_6277.jpg)
![Atik Validova džamija u Istanbulu; [april 2011.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Istanbul,_%C3%BCsk%C3%BCdar,_moschea_dell%27atik_valide,_1577-1583_circa,_esterno,_veduta_della_moschea_e_dei_minareti.jpg)
![Unutrašnjost Atik Validove džamije; [decembar 2012.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Atik_Valide_Mosque_interior_6612.jpg)
![Mihrabski prostor; [decembar 2012.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Atik_Valide_Mosque_interior_6609.jpg)
![Mola Čelebi džamija u Istanbulu; [april 2009.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%C4%B0stanbul_5428.jpg)
![Mihrabski prostor i polukupola koja ga pokriva u Mola Čelebi džamiji; [april 2009.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%C4%B0stanbul_5435.jpg)
![Džamija Mehmed-paše Sokolovića (1577), Bejoglu, Istanbul; [oktobar 2018.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Sokollu_Mehmet_Pasha_Mosque_Azapkapi_7408.jpg)
![Unutrašnjost džamije Mehmed-paše Sokolovića, sa pogledom na mihrabski prostor; [oktobar 2018.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Sokollu_Mehmet_Pasha_Mosque_Azapkapi_7394.jpg)
![Mihrabski prostor i polukupola; [oktobar 2018.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Sokollu_Mehmet_Pasha_Mosque_Azapkapi_7368.jpg)
![Džamija Mehmed-paše Sokolovića (1572), Fatih, Istanbul; [2008. godina]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Sokollu_Mehmet_Pasha_Camii_exterior.jpg)
![Pogled na trijem džamije Mehmed-paše Sokolovića i dva mihraba na njemu; [oktobar 2018.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Sokollu_Mehmet_Pasha_mosque_7342.jpg)
![Tri prozora na ulaznoj fasadi iznad trijema; [jul 2011.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Mehmet_Pasha_Mosque_7.jpg)
Dvorište
[уреди | уреди извор]Šadrvan
[уреди | уреди извор]Šadrvan u kompleksu Ferhadije džamije je lociran na ulazu u džamiju i napravljen je kad i sama džamija. Voda za šadrvan je prvo drvenim, a onda cijevima od pečene gline dovedena iz sela Pavlovca, sa izvora koji se i danas zove Šadrvan.[205][439][92][н] Objekat čini okrugli bazen od crvenkastog krečnjaka sa dvanaest naokolo postavljenih česmi-lula. Iznad bazena je stajala ukrasna mreža od kovanog gvožđa.[205][439][92][440]
Šadrvan je imao i drvenu nadstrešnicu (baldahin), koju je podigao mutevelija Ferhad-pašinog vakufa krajem XIX vijeka, hadži Feslija, a u stilu „turskog baroka“.[205][441][442] Kako ističe Husedžinović, moguće je da je, zbog zaštite vode od zagađenja, ovde i prije Feslijine, postojala nadstrešnica nad bazenom.[439] Ovaj baldahin je imao drvenu kupolu pokrivenu limom, a ukrašavao ga je vijenac s talasastim atikama koje su bile oslikane arabeskama i medaljonima. Kupola se oslanjala na šest drvenih stubova koji su imali kamene stope.[439][205][92] Asim Muftić u svojoj disertaciji iz 1941. godine navodi da je unutrašnjost kupole baldahina bila oslikana primitivnim prizorom Banje Luke, Vrbasa i džamije.[440] Premda je više puta popravljan i preslikavan, uklonjen je nakon Drugog svjetskog rata, 1955. godine.[439][205][92] Dok Husedžinović navodi da je baldahin bio uklonjen zbog trošnosti[439], arhitekta Muhamed Hamidović navodi da je porušen u periodu pokreta „purifikacije“ kulturno-historijskih objekata, kada je zajedno sa njim skinut i malter sa spoljašnih zidova na turbetima u dvorištu.[331]
Šadrvan ispred Ferhad-pašine džamije je uz tekiju na Buni kod Blagaja,[441][443] te Aziziju džamiju (bs) u Brezovom polju kod Brčkog,[444][443][445] jedini očuvani primjer turskog baroka na prostoru Bosne i Hercegovine.[441][443] Kako ističe arhitekta Džemal Čelić, a u kontekstu stilske analize ponovo izgrađene blagajske tekije:
| „ | Spomenuta restauracija 1851. godine [riječ je o obnovi tekije kada je jedan njen dio/musafirhana dobio sadašnji izgled u spomenutom arhitektonskom stilu[446][443]] bila je, izgleda, vrlo velikog obima i potpuno u duhu tadašnjeg gledanja na arhitektonsku problematiku, tako da musafirhana nosi danas isključivo karakteristike dekadentne turske arhitekture iz prve polovine devetnaestog stoljeća. Turska carevina bila je već davno prešla svoju kulminaciju, raspadanje se osjećalo svuda pa i u arhitekturi. Francuski utjecaj u Carigradu bio je jak, barok i rokokoko postadoše stilom carskih i gospodstih palača, pa čak i džamija. A zatim indirektno, preko Carigrada, širi se zapadnjački utjecaj i dalje, on je na stambenoj arhitekturi Makedonije prilično vidljiv, pa i po Srbiji (no tamo ne samo ovim putem, nego i direktno). Bosna je bila daleko na periferiji, a uz to opirala se svemu što je u to doba dolazilo iz Carigrada. Bošnjaci su umirali, ali nisu htjeli obući fes. U arhitekturi, kao i u političkom životu, nastupa u Bosni izvjestan romantični period. Na objektima iz vremena Husein-kapetana Gradaščevića, na Husejniji džamiji (bs) i karaulama Gradačca (bs), narodni drveno-rezbarski motivi potiskuju kanonizirani dekor tursko-bizantiske arhitekture. Mjesto stalaktita i arabesaka, stilizacije iz prirode, one sa preslica, sa stećaka — ako to ne zvuči previše hipotetično — pojavljuju se na šerefi, oko portala, na česmama... Omer-paša Latas trebao je upokoriti Bosnu. Ačik-paša[њ] bio je čovijek iz Carigrada. Nije, dakle, čudo da je ovdje nadvladao onaj drugi, barokno carigradski duh, jače nego na kom drugom objektu u Hercegovini, ili, bolje rečeno, ovaj objekat, uz šadrvan pred Ferhadijom u Banjoj Luci, danas je jedini očuvan primjer takve arhitekture kod nas.[447] | ” |
Period turskog baroka (en) u turskoj likovnoj umjetnosti je inače trajao od 1730. do 1808. godine i, kao spomenuto, odgovara periodu političkih reformi u osmanskoj državi, vremenu kad je ukinuta janjičarska vojska i kada se osjećaju uticaji francuske buržoaske revolucije. Oslobodilački ratovi Srbije, Egipta i Grčke dovode do samostalnosti ovih zemalja, a opadajuća imperija se otvara evropskim kulturnim uticajima, naročito francuskom. Sa zakašnjenjem od tri vijeka dolazi do uticaja renesanse u Turskoj; Barok — vladajući stil u Evropi tog doba — prodire u tursku arhitekturu i potpuno je mijenja. Pri tom se mijenja i sam barok, u težnji da se prilagodi domaćoj umjetničkoj tradiciji. Najreprezentativniji primjeri ovog stila, koji kako ističe arhitekta Husref Redžić predstavljaju pravu dekadensu turske umjetnosti, su izgrađeni na prostoru osmanske prijestonice — Nuri Osmanlije džamija izgrađena za vrijeme sultana Osmana, Laleli džamija (en) izgrađena za vrijeme sultana Mustafe III, rekonstruisana džamija sultana Mehmeda-Fatiha (en), turbe (en) i fontana sultana Abdulhamida I, te džamija sultana Selima III (en).[448]
-
![Obnovljeni šadrvan Ferhad-pašine džamije, pošto je porušen 1993. godine; [maj 2016. godine]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/NKD138_Ferhadija_%C5%A0adrvan.jpg/214px-NKD138_Ferhadija_%C5%A0adrvan.jpg)
Obnovljeni šadrvan Ferhad-pašine džamije, pošto je porušen 1993. godine; [maj 2016. godine] -
![Pogled na šadrvan sa ulice; [septembar 2017.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/F.T.B.L._1.jpg/534px-F.T.B.L._1.jpg)
Pogled na šadrvan sa ulice; [septembar 2017.] -
![Česma obnovljenog šadrvana; [avgust 2016.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/NKD138_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%28%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0%29_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B04.jpg/450px-NKD138_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%28%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0%29_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B04.jpg)
Česma obnovljenog šadrvana; [avgust 2016.] -
![Izgled šadrvana za vrijeme obnove; [avgust 2015.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/D%C5%BEamija_Ferhadija_-_dvori%C5%A1te.JPG/400px-D%C5%BEamija_Ferhadija_-_dvori%C5%A1te.JPG)
Izgled šadrvana za vrijeme obnove; [avgust 2015.] -
![Musarfihana blagajske tekije; [maj 2011.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/P1060635_%285778460292%29.jpg/400px-P1060635_%285778460292%29.jpg)
Musarfihana blagajske tekije; [maj 2011.] -
![Zabat iznad ćoška na glavnoj fasadi, osmanski barok; Kako ističe Čelić ovakva krivulja se ne može vidjeti nigde više u bosansko-hercegovačkoj narodnoj arhitekturi, veoma malo odgovara pokrovu objekta — hercegovačkoj ploči, a još manje odgovara drvenom materijalu od kog je napravljena. Kako ističe ovaj arhitekta, ona je uvezena, kao i dvokrilna vrata na ćošku i njihova razigrana špaleta.[441] [fotografija od avgusta 1989. godine]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/JuBlagajTekija2.jpg/197px-JuBlagajTekija2.jpg)
Zabat iznad ćoška na glavnoj fasadi, osmanski barok; Kako ističe Čelić ovakva krivulja se ne može vidjeti nigde više u bosansko-hercegovačkoj narodnoj arhitekturi, veoma malo odgovara pokrovu objekta — hercegovačkoj ploči, a još manje odgovara drvenom materijalu od kog je napravljena. Kako ističe ovaj arhitekta, ona je uvezena, kao i dvokrilna vrata na ćošku i njihova razigrana špaleta.[441] [fotografija od avgusta 1989. godine] -
![Cijelokupni ansambl blagajske tekije na Buni; [fotografija od aprila 2012. godine]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Vrelo_Bune_i_tekija.jpg/452px-Vrelo_Bune_i_tekija.jpg)
Cijelokupni ansambl blagajske tekije na Buni; [fotografija od aprila 2012. godine] -
-
Нури Османлије џамија у Истанбулу, турски барок; -
Унутрашњост Нури Османлије џамије -
Барокни детаљ ентеријера Нури Османлије -
Барокни детаљ екстеријера Нури Османлије џамије -
Лалели џамија у Истанбулу -
Задња страна Лалели џамије -
Детаљи у ентеријеру Лалели џамије -
Детаљ ентеријера Лалели џамије -
Џамија Мехмеда-Фатиха у Истанбулу -
Унутрашњост џамије Мехмеда-Фатиха -
Детаљи ентеријера џамије Мехмеда-Фатиха -
Турбе султана Абдулхамида I у Истанбулу -
Фонтана султана Абдулхамида I -
Џамија султана Селима III у Истанбулу -
Детаљ екстеријера џамије султана Селима III -
Детаљ екстеријера -
Унутрашњост џамије султана Селима III -
Михраб у овој џамији -
Детаљ михраба
![Obnovljeni šadrvan Ferhad-pašine džamije, pošto je porušen 1993. godine; [maj 2016. godine]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:NKD138_Ferhadija_%C5%A0adrvan.jpg)
![Pogled na šadrvan sa ulice; [septembar 2017.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:F.T.B.L._1.jpg)
![Česma obnovljenog šadrvana; [avgust 2016.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:NKD138_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_(%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0)_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B04.jpg)
![Izgled šadrvana za vrijeme obnove; [avgust 2015.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:D%C5%BEamija_Ferhadija_-_dvori%C5%A1te.JPG)
![Musarfihana blagajske tekije; [maj 2011.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:P1060635_(5778460292).jpg)
![Zabat iznad ćoška na glavnoj fasadi, osmanski barok; Kako ističe Čelić ovakva krivulja se ne može vidjeti nigde više u bosansko-hercegovačkoj narodnoj arhitekturi, veoma malo odgovara pokrovu objekta — hercegovačkoj ploči, a još manje odgovara drvenom materijalu od kog je napravljena. Kako ističe ovaj arhitekta, ona je uvezena, kao i dvokrilna vrata na ćošku i njihova razigrana špaleta.[441] [fotografija od avgusta 1989. godine]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:JuBlagajTekija2.jpg)
![Cijelokupni ansambl blagajske tekije na Buni; [fotografija od aprila 2012. godine]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Vrelo_Bune_i_tekija.jpg)
Turbeta
[уреди | уреди извор]Ferhad-pašino turbe
[уреди | уреди извор]| „ | “Svaka duša će okušati smrt”[о] i računajući sa tom činjenicom da ćemo se svi vratiti svome Gospodaru (Bogu), iako “niko ne zna gdje će umrijeti”[п], to predviđam ako se svojem Gospodaru preselim u Banja Luci, neka se podignuvši mi turbe[р] nad mojim grobom, svakodnevno dvojici turbedara[с] isplaćuje po 4 akče.[449][450][451] | ” |
Prema ovom navodu iz Ferhad-pašine vakufname nije posve sigurno da li je turbe sagrađeno prije 1587. godine, ali je vjerovatno, kako ističe Sabira Husedžinović, tu već postojalo 1590. godine kada je ovdije preneseno tijelo Ferhad-paše, pošto ga je u Budimu septembra prijethodne 1589. ubio njegov rob. U turbetu je kasnije pored paše sahranjen njegov sin ili unuk.[451][205][452][92]
Turbe je smješteno sa desne strane džamije i osmougaone je osnove. Zidovi su od pravilnih kamenih klesanaca sa pravilnim vertikalnim i horizontalnim spojnicama, čija je stilska i dekorativna obrada nešto slabija od one na džamiji. U lučnom dijelu portala, iznad segmentnih vrata, nalazila se ploča s natpisom, koja je davno uništena, stoga je izvor za vrijeme nastanka turbeta tražen, kao napomenuto, u drugim izvorima. Na niskom tamburu takođe oktogonalnog oblika se prijeko pandantifa uzdizala kupola, pokrivena bakrenim limom. Portalni dio turbeta je, kao naznačeno, posebno bio naglašen i u stilskom pogledu je najvrijedniji dio. Ispod izvučenog prelomljenog luka, gdje je kao prethodno rečeno bilo mjesto za natpis, nalazio se segmentni luk koji je premoštavao otvor iznad ulaznih vrata. Na četiri zidne površi nižu se četiri prozora pravougaonog oblika na kojima je sa spoljašnje i unutrašnje strane naglašen šiljasti-orijentalni luk. Donji četverougaoni dio prozora bio je uokviren pervazom od profiliranog kamena, dok je gornji lučni dio zazidan sedrenim kvaderima, koji se po načinu obrade i zidanju ni malo nisu razlikovali od okolnog dijela zida.[453][454][92][440] Specifičnost turbeta, kako ističe Husedžinović, su činili kružni otvori na zdovima prema ulici, čiji su autori vjerovatno bili dubrovački majstori, koji su, kao iznad napomenuto, vrlo vjerovatno učestvovali u izgradnji same džamije.[453][455][92] Kako ističe restaurator Mato Biško, vrijednost turbeta ne leži samo u detaljnoj obradi već, u prvom redu, opštoj koncepciji cjeline, u kojoj se sve plohe i elementi skladno podudaraju na samom objektu i u cijelom ambijentu, te u unutrašnjoj prostranosti za kojom je osnivač i težio.[453][92] Muftić u svojoj radnji iz 1941. navodi da je tada kupola turbeta bila oslikana arabeskama.[440]
Na Ferhad-pašinom sarkofagu je bila karakteristična čalma na dvanaest burma (ovoja), kakvu su nekad nosili bektašijski derviši, što potvrđuje mogućnost da je Ferhad-paša bio pripadnik bektašijskih derviša.[209][455] Inače, kako je ustvrdila Husedžinović, ovaj broj — dvanaest, se često pojavljivao na određenim dijelovima džamije.[455]
-
![Tlocrt Ferhad-pašinog turbeta. Autor: Mato Biško, 1959 god.[452][456]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/a/a9/Tlocrt_Ferhad-pa%C5%A1inog_turbeta%2C_1959_god..png/344px-Tlocrt_Ferhad-pa%C5%A1inog_turbeta%2C_1959_god..png)
-
![Presjek Ferhad-pašinog turbeta. Autor: Mato Biško, 1959 god.[452][456]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/1/1c/Presek_Ferhad-pa%C5%A1inog_turbeta.png/295px-Presek_Ferhad-pa%C5%A1inog_turbeta.png)
-
![Ferhad-pašino turbe 1952. godine. Autor: Džemal Čelić.[457]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/2/29/Ferhad-pa%C5%A1ino_turbe%2C_1952._godina.png/222px-Ferhad-pa%C5%A1ino_turbe%2C_1952._godina.png)
Ferhad-pašino turbe 1952. godine. Autor: Džemal Čelić.[457] -
![Obnovljeno Ferhad-pašino turbe nakon rušenja 1993. godine; [jun 2019.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124505.jpg/169px-%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124505.jpg)
Obnovljeno Ferhad-pašino turbe nakon rušenja 1993. godine; [jun 2019.] -
![Pogled sa ulice na obnovljeno Ferhad-pašino turbe; [jun 2017.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D1%82-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B02.jpg/534px-%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D1%82-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B02.jpg)
Pogled sa ulice na obnovljeno Ferhad-pašino turbe; [jun 2017.] -
![Karakteristični kružni otvor; [avgust 2015. godine]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_12.JPG/225px-%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_12.JPG)
Karakteristični kružni otvor; [avgust 2015. godine] -
![Luk iznad prozora; [jul 2015.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_11.JPG/400px-%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_11.JPG)
Luk iznad prozora; [jul 2015.]
![Tlocrt Ferhad-pašinog turbeta. Autor: Mato Biško, 1959 god.[452][456]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Tlocrt_Ferhad-pa%C5%A1inog_turbeta,_1959_god..png)
![Presjek Ferhad-pašinog turbeta. Autor: Mato Biško, 1959 god.[452][456]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Presek_Ferhad-pa%C5%A1inog_turbeta.png)
![Ferhad-pašino turbe 1952. godine. Autor: Džemal Čelić.[457]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Ferhad-pa%C5%A1ino_turbe,_1952._godina.png)
![Obnovljeno Ferhad-pašino turbe nakon rušenja 1993. godine; [jun 2019.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124505.jpg)
![Pogled sa ulice na obnovljeno Ferhad-pašino turbe; [jun 2017.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D1%82-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B02.jpg)
![Karakteristični kružni otvor; [avgust 2015. godine]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_12.JPG)
![Luk iznad prozora; [jul 2015.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_11.JPG)
Turbe Ferhad-pašinih barjaktara
[уреди | уреди извор]Turbe Ferhad-pašinih barjaktara je situirano ispred džamije, desno od šadrvana. U njemu su se nalazila dva drvena sanduka (sarkofaga) prekrivena zelenom čohom. Prema narodnoj predaji u jednom je pokopan Ferhad-pašin pomoćnik, Mustafa-paša i njegov bajraktar, a po drugoj verziji dvojica Ferhad-pašinih bajraktara. Ovo drugo je vjerovatnije, jer je turbe poznato samo pod tim imenom. Turbe se ne spominje u Ferhad-pašinoj zakladnici, ali je vjerovatno osnovano ubrzo iza njegove smrti. Po svoj prilici nastalo je pod kraj XVI stoljeća dakle kasnije iza gradnje džamije i prethodnog turbeta.[209][458][459][92] Od svog postojanja turbe je nekoliko puta popravljano, ali pri tome nije izmijenilo izgled i tlocrtno rješenje.[458]
Po opštoj koncepciji, rasporedu prozora i vrata, tlocrtnom rješenju i obliku ima dosta sličnosti s Ferhad-pašinim turbetom, ali je mnogo skromnije kako po dimezijama tako i po tehničkoj dotjeranosti cjeline i naročito detalja. Tako su klesanci korišteni samo za obradu prozora s pravougaonim okvirima, a slijepi polukružni lukovi iznad njih imaju samo dekorativnu funkciju.[458][455] Turbe je oktogonalnog oblika koji preko pandantiva prelazi u osmorougli niski tambur na kome leži kamena kupola u obliku polulopte. Na tri strane nižu se tri prozora s istaknutim lukovima s spoljašnje i s unutrašnje strane. Ti lukovi su raznih oblika (polukružni, šiljasti i segmentni). Graditelj je, prema mišljenju Biška, sigurno imao namjeru da napravi šiljaste — orijentalne lukove, ali u tome nije uspio, pa su, kao rečeno, raznih oblika. Ulazni portal je dosta skroman i primitivan, bez ikakve uočljive izražajnosti i uobičajene tehničke dotjeranosti. U lučnom dijelu portala iznad vrata graditelji su većinom ugrađivali kamene ploče s najnužnijim natpisom. Međutim, kod ovog turbeta to nije slučaj, jer na njemu nije nikada bila takva ploča [460][92] Iako svojom kompozicijom zauzima ugao dvorišta okrenutog Čaršiji, pa tako i djelomično zaklanja kompleks, ono svojim mjerilom, kako ističe Husedžinović, ne narušava čitavu kompoziciju.[455]
-
![Tlocrt turbeta Ferhad-pašinih barjaktara, Mato Biško (1959 god.).[458][461]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/9/9c/Tlocrt_turbeta_Ferhad-pa%C5%A1inih_barjaktara.png/221px-Tlocrt_turbeta_Ferhad-pa%C5%A1inih_barjaktara.png)
-
![Poprečni presjek turbeta Ferhad-pašinih barjaktara; Autor: Mato Biško, 1959. god.[458][461]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/5/5d/Popre%C4%8Dni_presjek_turbeta_Ferhad-pa%C5%A1inih_barjaktara.png/322px-Popre%C4%8Dni_presjek_turbeta_Ferhad-pa%C5%A1inih_barjaktara.png)
-
![Obnovljeno turbe Ferhad-pašinih barjaktara nakon rušenja 1993. godine; [jun 2019. godine]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124315.jpg/169px-%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124315.jpg)
Obnovljeno turbe Ferhad-pašinih barjaktara nakon rušenja 1993. godine; [jun 2019. godine] -
-
![Lukovi na obnovljenom turbetu; [septembar 2017.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B00007.jpg/450px-%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B00007.jpg)
Lukovi na obnovljenom turbetu; [septembar 2017.]
![Tlocrt turbeta Ferhad-pašinih barjaktara, Mato Biško (1959 god.).[458][461]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Tlocrt_turbeta_Ferhad-pa%C5%A1inih_barjaktara.png)
![Poprečni presjek turbeta Ferhad-pašinih barjaktara; Autor: Mato Biško, 1959. god.[458][461]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Popre%C4%8Dni_presjek_turbeta_Ferhad-pa%C5%A1inih_barjaktara.png)
![Obnovljeno turbe Ferhad-pašinih barjaktara nakon rušenja 1993. godine; [jun 2019. godine]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124315.jpg)
![Lukovi na obnovljenom turbetu; [septembar 2017.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B00007.jpg)
Safi-kadunino turbe
[уреди | уреди извор]Safi-kadunino trube se nalazilo lijevo od džamije. Manjih je dimenzija i u njemu je bila sahranjena ženska osoba, pretpostavlja se da je bila Ferhad-pašina unuka, imajući u vidu da je objekat nastao znatno kasnije od same džamije.[459][462] Jedini siguran istorijski podatak je da je ime sahranjene osobe Safi-kaduna, jer se u jednom turskom rukopisu od 26. decembra 1733. godine, deponovanom u Državnom arhivu BiH, navodi da je tuzlanski kapetan Kilič-beg Dervišbegović umro u dvoru Ferhad-bega Ferhadpašića i da je pokopan pored turbeta Safi-kadune, koje je uz Ferhadiju džamiju.[457][462]
Kao i druga dva turbeta, i ovo je oktogonalne osnove, manjih je gabarita od druga dva turbeta i pokriveno je šatorastim krovićem i biber crijepom.[463][464][462][459][92] Kao napomenuto, pretpostavlja se da je nastalo krajem XVII ili početkom XVIII vijeka. Prozori su pravougaoni sa slijepim i prelomljenim lukovima, izrađenim u plitkom reljefu, dok je iznad vrata segmentni luk od pravilnih klesanaca. Kako ističu restaurator Mato Biško i arhitekta Sabira Husedžinović, pravilna osmougaona osnova ukazuje na mogućnost da je turbe prvobitno bilo pokriveno kupolom.[463][462]
-
![Tlocrt Safi-kaduninog turbeta; Autor: Mato Biško, 1959. god.[465]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/9/96/Tlocrt_Safi-kaduninog_turbeta%2C_1959_god..png/324px-Tlocrt_Safi-kaduninog_turbeta%2C_1959_god..png)
Tlocrt Safi-kaduninog turbeta; Autor: Mato Biško, 1959. god.[465] -
![Prednja fasada Safi-kaduninog turbeta (Mato Biško, 1959 god.).[465]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/d/d7/Safi-kadunino_turbe%2C_prednja_fasada._.png/304px-Safi-kadunino_turbe%2C_prednja_fasada._.png)
Prednja fasada Safi-kaduninog turbeta (Mato Biško, 1959 god.).[465] -
![Safi-kadunino turbe 1952. godine. Autor fotografije je Džemal Čelić.[466]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/7/7d/Safi-kadunino_turbe%2C_1952._godina.png/335px-Safi-kadunino_turbe%2C_1952._godina.png)
-
![Pogled na obnovljeno Safi-kadunino turbe, prethodno srušeno 1994. godine; iza je zgrada Medžlisa IZ Banja Luka; [jun 2019. godine]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124428.jpg/534px-%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124428.jpg)
Pogled na obnovljeno Safi-kadunino turbe, prethodno srušeno 1994. godine; iza je zgrada Medžlisa IZ Banja Luka; [jun 2019. godine]
![Tlocrt Safi-kaduninog turbeta; Autor: Mato Biško, 1959. god.[465]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Tlocrt_Safi-kaduninog_turbeta,_1959_god..png)
![Prednja fasada Safi-kaduninog turbeta (Mato Biško, 1959 god.).[465]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Safi-kadunino_turbe,_prednja_fasada._.png)
![Safi-kadunino turbe 1952. godine. Autor fotografije je Džemal Čelić.[466]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Safi-kadunino_turbe,_1952._godina.png)
![Pogled na obnovljeno Safi-kadunino turbe, prethodno srušeno 1994. godine; iza je zgrada Medžlisa IZ Banja Luka; [jun 2019. godine]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_124428.jpg)
Tipologija
[уреди | уреди извор]Prema tipologiji koju je razradio orijentalista Alija Bejtić, u svom radu o spomenicima osmanske arhitekture u BiH iz 1953. godine, tri turbeta u kompleksu Ferhadije džamije spadaju u kupolasti zatvoreni tip turbeta. Naime, Bejtić je turbeta na prostoru Bosne i Hercegovine na osnovu svojih karakteristika klasifikovao u tri grupe: kupolasti zatvoreni, kupolasti otvoreni i obični drveni tip turbeta.[467]
Kupolasti zatvoreni tip, kako ističe Bejtić, ima u tlocrtnoj shemi uvijek pravilan ili približno pravilan oktogon. Uobičajeno je zidan od tesanog i nežbukanog kamena, mahom sedre ili sige. U okolnim zidovima su obično tri prozora s demirima, dva nasuprot jedan drugome, a naspram trećeg prozora je opet lijepim lukom nadsvođen ulaz u turbe, koji gotovo uvijek ima nadstrešnicu. Masivni i razmjerno dosta visoki zidovi prelaze u kamenu i olovom prekrivenu kupolicu obično preko trompa, ali i pojedinim slučajevima i preko pandantiva. Na sredini unutrašnjeg osmougaonog prostora je grobnica (negdje jedna, a negdje i dvije), uvijek obilježena praznim drvenim sarkofagom (kuburom). Ta kubura na gornjem dijelu ima oštru grbinu, a sva je prevučena zelenom čojom. Iznad uzglavlja je drveni ili kameni stalak i na njemu od naravnog materijala turban — što ga je pokojnik nosio.[468]
Ovaj tip turbeta se gradio samo u XVI vijeku i nema ih mnogo na prostoru BiH. Najreprezentativniji i najstariji primjerak ovog tipa su turbeta Gazi Husrevbega (umro 1541) i Muratbega Tardića (umro 1545), jedno pored drugog, sa lijeve strane Gazi Husrevbegove džamije u Sarajevu. U ovu grupu takođe spadaju i dva turbeta u Čajniču — turbe hercegovačkog sandžakbega i čajničkog legatora Sinanbega (umro poslije 1582) i njegove supruge Šemse-kadune, inače sestre velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića i drugo je turbe nekog šejha Murat-dede. U ovu grupu takođe spada i jedno omanje turbe u Prači. Najveći broj turbeta ovog tipa se nalazi u Banjoj Luci, njih sedam. U arhitektonskom smislu, ljepotom svoje gradnje, ističe Bejtić, plijene spomenuto Ferhad-pašino turbe (sagrađeno 1587. godine) u dvorištu Ferhadije džamije i Halil-pašino turbe na pola puta između Gornjeg i Donjeg Šehera, u blizini poznate Maločbegove nekropole. Bejtić u ovu skupinu ubraja i turbe Kara Osmanbega, oca spomenutog Maločbega (umro 1555 godine), u Kopčićima kod Donjeg Vakufa, gdje se naziru samo ostaci ove građevine.[469][470]
Arhitekta Husref Redžić u svojoj knjizi o islamskoj arhitekturi iz 1983. godine je turbeta na prostoru bivše Jugoslavije podijelio na tri tipa: mauzoleje koji su po svom prostornom rješenju srodni potkupolnoj džamiji, mauzoleje koji imaju četiri stuba koji poput baldahina nose kupolu mauzoleja i nepokrivene mauzoleje sa perforiranim zidovima i rešetkama sličnim kao kod džamijskih ograda, sa ѕavršnim vijencem zida i širokom krošnjom drveta zasađenog pokraj groba unutar zida umesto krova.[471] U prvi tip mauzoleja ovaj arhitekta svrstava, kao reprezentativne, Ferhad-pašino turbe, te osim njega spomenuta turbeta Gazi Husrev-bega i Murat-bega u Sarajevu, Sinan-begovo u Čajniču, Mustafa-pašino u Skoplju (mk) i turbe uz Ishak-begovu džamiju u Skoplju. Kako navodi Redžić ovaj tip mauzoleja „po svom prostornom rješenju srodan je potkupolnoj džamiji. Za razliku od nje, u tlocrtu nije kvadrat, nego najčešće oktogon. Kompozicija bez trijema, jednostavnija od džamije, ima sve karakteristike kreativnog procesa koji vodi od prostora šatora do zidane kupole. Postupak činjenja i naglašavanja je isti kao kod džamije. Konačni idejni cilj ovog prostora također je isti: izolacija i apsolutni mir.”[472]
-
![Gazi Husrev-begovo turpe bliže, i Murat-begovo turbe dalje na fotografiji; [2015. godina]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Gazi_Husrev-begovo_turbe.jpg/400px-Gazi_Husrev-begovo_turbe.jpg)
Gazi Husrev-begovo turpe bliže, i Murat-begovo turbe dalje na fotografiji; [2015. godina] -
![Dva turbeta ispred Gazanferije džamije u Banjoj Luci. Jedno turbe pripada osnivaču džamije, Gazanfer-begu, dok su u drugom, po predanju, sahranjena njegova dva sina.[473] [2019. godina]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_121735.jpg/534px-%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_121735.jpg)
Dva turbeta ispred Gazanferije džamije u Banjoj Luci. Jedno turbe pripada osnivaču džamije, Gazanfer-begu, dok su u drugom, po predanju, sahranjena njegova dva sina.[473] [2019. godina] -
![Pogled na turbeta, dok je džamija, srušena 1993. godine, bila u fazi obnove; [2009. godina]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Gazanferija.JPG/400px-Gazanferija.JPG)
Pogled na turbeta, dok je džamija, srušena 1993. godine, bila u fazi obnove; [2009. godina] -
![Turbeta izbliza; [2019. godina]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_122027.jpg/534px-%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_122027.jpg)
Turbeta izbliza; [2019. godina] -
![Napušteno turbe Kara Osmanbega, poznato i kao turbe Malkoča i Skenderpašića u Kopčiću, opština Bugojno.[474][475] [fotografija iz 2006. godine]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Turbe_a_zarostly_muslimsky_hrbitov_v_Donjim_Vakufu.jpg/400px-Turbe_a_zarostly_muslimsky_hrbitov_v_Donjim_Vakufu.jpg)
-
![Mustafa-pašino turbe u Skoplju; [ fotografija od oktobra 2014. godine]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Mustafa_Pasina_Dzamija-Skopje_1_%286%29.JPG/200px-Mustafa_Pasina_Dzamija-Skopje_1_%286%29.JPG)
Mustafa-pašino turbe u Skoplju; [ fotografija od oktobra 2014. godine] -
Mustafa-pašino turbe u Skoplju -
![Turbe uz Ishak-begovu džamiju u Skoplju; [fotografija od oktobra 2014. godine]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Ishak_Begova_Djamija_%2855%29.JPG/400px-Ishak_Begova_Djamija_%2855%29.JPG)
Turbe uz Ishak-begovu džamiju u Skoplju; [fotografija od oktobra 2014. godine] -
-
-
![Gazi Husrev-begovo turpe bliže, i Murat-begovo turbe dalje na fotografiji; [2015. godina]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Gazi_Husrev-begovo_turbe.jpg)
![Dva turbeta ispred Gazanferije džamije u Banjoj Luci. Jedno turbe pripada osnivaču džamije, Gazanfer-begu, dok su u drugom, po predanju, sahranjena njegova dva sina.[473] [2019. godina]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_121735.jpg)
![Pogled na turbeta, dok je džamija, srušena 1993. godine, bila u fazi obnove; [2009. godina]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Gazanferija.JPG)
![Turbeta izbliza; [2019. godina]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B0_20190605_122027.jpg)
![Napušteno turbe Kara Osmanbega, poznato i kao turbe Malkoča i Skenderpašića u Kopčiću, opština Bugojno.[474][475] [fotografija iz 2006. godine]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Turbe_a_zarostly_muslimsky_hrbitov_v_Donjim_Vakufu.jpg)
![Mustafa-pašino turbe u Skoplju; [ fotografija od oktobra 2014. godine]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Mustafa_Pasina_Dzamija-Skopje_1_(6).JPG)
.JPG)
![Turbe uz Ishak-begovu džamiju u Skoplju; [fotografija od oktobra 2014. godine]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Ishak_Begova_Djamija_(55).JPG)
.JPG)
.JPG)
Ograda, portal i česma
[уреди | уреди извор]
Dvorište Ferhadije je prvobitno bilo opasano visokim zidom na koji su se naslanjale nadstrešnice „klupe“ čiji se naziv zadržao do današnjeg dana.[476] Naziv „klupe“ potiče najvjerovatnije iz vremena gradnje Ferhadije kada je narod donosio graditeljima hranu na ove klupe, tj. to je bila radnička tržnica.[т][476][478] Klupe su kasnije prepravljene u male dućane sa ćefencima. Između dućana je bila velika zidana kapija pokrivena četvorovodnim krovom kroz koju se ulazilo u dvorište džamije. Ograda je srušena krajem XIX vijeka, ne bi li se izgradila nova, sa monumentalnim portalom i izraženim karakteristikama egipatske arhitekture. Takođe, pored džamije je u istom periodu bila sagrađena i zgrada kiraethane (muslimanske čitaonice) u neomaurskom stilu (sh), a ovo svjedoče neke istorijske fotografije; čitaonicu je projektovao Ćiril Iveković (sh), inače projektant sarajevske Vijećnice (bs). Inače, razlog zašto su ovi objekti projektovani u egipatskoj arhitekturi ležu u tome što su austrijski arhitekti, nastojeći da se približe orijentalnoj arhitekturi, posjećivali Španiju, sjevernu Afriku i Bliski istok, te primjenili neke od elemenata tamošnje arhitekture na građevine u Bosni i Hercegovini. Tako nastaju brojne građevine širom BiH (škole, željezničke stanice, vijećnice, biblioteke) sa karakteristikama egipaske ili maurske arhitekture. No takva su rješnja još više odudarala od postojećeg ambijenta, a na primjeru ograde kompleksa Ferhadije to je naročito izraženo u krunskom dijelu portala/ulazu, koji se završavao trapezoidnim zupcima.[476]
U sastavu ograde, čiji je parapetnio dio bio od kamena, a gornji od kovanog gvožđa, je bila i mala česma i to na uglu Carskog druma i Ferhad-pašine ulice. Ona je prema mišljenju Husedžinovićeve, vjerovatno izgrađena na mjestu stare česme, te kako ona ističe, „iako sa sličnim krunskim elementima kao i portal, ona je oblikom, a posebno prilagođenim mjerilom, predstavljala lijep detalj u čitavom kompleksu.“[476]
-
![Obnovljeni portal; [avgust 2015. godina]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7f/Ferhadija%2C_Ferhad-pa%C5%A1ina_d%C5%BEamija_09.JPG/400px-Ferhadija%2C_Ferhad-pa%C5%A1ina_d%C5%BEamija_09.JPG)
Obnovljeni portal; [avgust 2015. godina] -
-
-
![Česma pred Ferhadijom, 1952. godina. Autor slike je arhitekta Džemal Čelić.[479]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/0/0d/%C4%8Cesma_uz_Ferhadiju%2C_1952._g..png/202px-%C4%8Cesma_uz_Ferhadiju%2C_1952._g..png)
-
![Obnovljena česma; [septembar 2017.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B00005.jpg/200px-%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B00005.jpg)
Obnovljena česma; [septembar 2017.] -
-
![Detalj na česmi; [avgust 2015.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_16.JPG/400px-%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_16.JPG)
Detalj na česmi; [avgust 2015.] -
-
![Obnovljeni portal; [avgust 2015. godina]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Ferhadija,_Ferhad-pa%C5%A1ina_d%C5%BEamija_09.JPG)
_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B03.jpg)
![Česma pred Ferhadijom, 1952. godina. Autor slike je arhitekta Džemal Čelić.[479]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%C4%8Cesma_uz_Ferhadiju,_1952._g..png)
![Obnovljena česma; [septembar 2017.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B00005.jpg)
![Detalj na česmi; [avgust 2015.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0_16.JPG)
Groblje
[уреди | уреди извор]Groblje u dvorištu Ferhadije je bilo smješteno od strane mihraba (iza) džamije i nije bilo veliko.[480][481][482] Sastojalo se od većeg broja nadgrobnih spomenika od kojih su najstariji najvjerovatnije poticali sa kraja XVI vijeka. Ovo slijedi iz podatka u Ferhad-pašinoj vakufnami, gdje Ferhad-paša određuje jednog službenika džamije da ide svaki dan u tetimi[ћ] džamije da proučava Kuran za duše sahranjenih u groblju uz džamiju[449][484], što pokazuje da se na ovom mjestu sahranjivalo i do 1587. godine (godina izdavanja vakufname), a verovatno i ranije, tj. još od 1579. godine — godine osnivanja džamije.[480][485][486] Na ovo su ukazivala i četiri groba sa oklopima (santračima) od velikih kamenih ploča i nišanima sa jednostavnim i primitivno izvedenim turbanima. Premda su bez natipisa, po svojim formama i načinu obrade, kako zaključuje orijentalista Mehmed Mujezinović, ukazuju na to da bi mogli poticati još iz XVI stoljeća.[480][485][487] Pored ovih, postojao je i jedan grob nad kojim su bila postavljena dva oveća neobrađena kamena umjesto nišana.[480] Također, putopisac Evlija Čelebija spominje banjalučkog kadiju Mehraba-zade Hulusi-efendiju za kog eksplicitno navodi da je sahranjen u haremu kraj Ferhadije.[480][488][489] Kako ističe Mujezinović, njegovi nišani, vjerovatno, nemaju natpisa, jer među nišanima koje je on obradio u svom proučavanju ovog groblja, ne nalazi nišan Hulusi-efendije.[480]
Načelno gledajući, ističe Husedžinović, harem uz Ferhad-pašinu džamiju je bio harem sa najraznovrsnijim nišanima u cijeloj Banjoj Luci. Najviše su bili napravljeni od kvalitetnog mekog kamena, a neki i od bijelog mermera. Stilski su podpadali pod lepezu od arhaičnih bašluka sa motivom turbana ili fesa raznih oblika koji su označavali zanimanje i društveni status upokojenog, skladnih stela sa ukrasnom kaligrafijom, zatim karakterističnih bašluka sa motivom stilizovanog mača, tipičnih nišana kvadratičnog presjeka sa rubnim ukrasima od tordirane „vrpce“, pa do bašluka obogaćenim sa barokizovanim, klasicističkim ili secesijskim motivima. Takođe, određeni broj mezara je imao i ogradu od kovanog gvožđa, od kojih je najdekorativnija bila na grobu Ali-paše Rizvanbegovića-Stočevića. Ovaj dekorativni repertoar se mogao vidjeti i u drugim banajlučkim haremima, ali, kako ističe arhitekta Husedžinović, nigdje sistem ukrašavanja nije bio proveden sa tolko prefinjenosti i vrhunskim klesarskim umijećem, kao u haremu glavne gradske džamije. Ova arhitekta takođe konstatuje da su nišani u haremu Ferhad-pašine džamije bili djelo najboljih majstora koji su se u pojedinim epohama mogli angažovati u Banjoj Luci.[490] Nišani sa epitafima u ovom haremu pokazuju da su se tu sahranjivali uglednije ličnosti, razni funkcioneri i članovi njihovih porodica.[480][491] U svom proučavanju ovog harema 70ih godina XX vijeka Mujezinović je obradio i opisao osamnaest sačuvanih bašluka sa natipisima.[480][485]
Pojedinačni nišani
[уреди | уреди извор]- Natpis na nišanu Ali-bega, sina Mustafa-paše[480]:
Uzglavni nišan sa ovim natpisom imao je čatal-turban (oblik ulemanskih nišana) i u potpunosti je bio sličan sarajevskim nišanima. Pismo je nesh.[480][492]
| „ | Ali-beg, sin banjalučkog muteselima Sejid Mustafa-paše, Preselio je u vječnost i nastanio se u raju. (ovdje je red nečitak[у]) Sa rahmetom se sjetimo njega, izričući mu kronogram: Duša Alijina promatra raj. Godina 1260. (1844/45)[480] |
” |
- Natpis na nišanu Ali-paše Rizvanbegovića hercegovačkog mutesarifa:
Grob Ali-paše je bio smješten uz Ferhadiju, do puta koji vodi ka Kastelu. Iznad sarkofaga (dugog 205 cm, visokog 105 cm) su bila dva nišana od kojih je uzglavni, na kojem je u desetak redaka isklesan, na turskom jeziku, ispod citirani natpis, imao pri vrhu fes. Grob je bio ograđen u posebnu gvozdenu ogradu. Natpis je bio smješten sa jedne šire strane uzglavnog nišana ; pismo je obični nesh:[493][494][457]
| „ | On (Bog) je vječno živ. Ekselencija, hercegovački mutesarif Ali-paša Rizvanbegović, prema Božjoj naredbi, leži u ovoj čistoj i mirnoj zemlji, u milosti Milostivoga Boga. Neka Alah udijeli svoju milost i onome ko posjeti njegov grob i prouči mu Fatihu. Datum njegove smrti je 1267. (1851.)[495][493][496][491][497] |
” |
Inače, Ali-paša Rizvanbegović, hercegovački mutaserif i vezir, bio je najznačajnija ličnost Hercegovine XIX vijeka. Poginuo je, u nerazjašnjenim okolnostima, od puščanog zrna krajem marta 1851. godine u logoru Omer-paše Latasa u Dobrinji kod Banje Luke. Tijelo mu je preneseno u Banju Luku i pokopano na groblju uz Ferhadiju džamiju.[498][457][485][491][481][482][499][497] Nije poznato ko je stavio prve nišane na Rizvanbegovićev grob, ali je do 1902. godine ovaj grob bio oštetio zub vremena, te je, zalaganjem i o trošku Nazir Hulusi-paše koji je 1902. i 1903. godine boravio u Banjoj Luci, hadži Hamid-aga Husedžinović zamijenio stari kameni sanduk (sarkofag) i bašluke novim, te postavio baldahin od kovanog gvožđa i napisao novi, citirani, kronostih (autor kronostiha je tadašnji muftija Ibrahim ef. Alihodžić).[495][500][501][491][457][497] Kao već naznačeno, prethodni, 1902. zamijenjenji nišan, je imao kronostih, napisan mješavinom turskog i arapskog jezika. U prijevodu nastavnika u Gazi Husrev-begovoj medresi, Mehmeda Handžića, na nišanu je pisalo[502][500][496][491]:
| „ | Bog je vječno živ. O ti, koji promatraš moj grob, crpi pouku iz njegova stanja, juče sam ja bio kao ti, a ti ćeš sutra biti kao ja. Od uglednih ljudi iz Herceegovine, Rizvanbegović Ali-paša. Duši mu Fatiha. God. 1267.[502][500][496][491][497] | ” |
- Natpis na nišanu Muhamed Hulusi-bega Džinića:
Uzglavni nišan je bio sa turbanom (izgleda poput ulemanskih turbana), a na ovom nišanu je, na turskom jeziku lijepim nesh-talik pismom (en), bio natpis u devet redaka rastavljenih debelim linijama. Kao i grob Ali-paše Rizvanbegovića i ovaj grob se nalazio u posebnoj gvozdenoj ogradi.[498][492] Natpis:
| „ | Allah je vječan! U zanosu i ljubavi napusti ovaj svijet na kojem nije našao užitka i preseli u vječnost. Neka mu Bog grobnicu učini ružičnjakom, I tako neka zahvali stvoritelju. Džinić Ali-beg efendije sin, Umrli Muhamed Hulusi-beg. Za njegovu dušu (prouči) Fatihu. Godina 1268. (1852/53)[498] |
” |
Novinar Aleksandar Ravlić je mišljenja da drugi, treći, četvrti i peti stih u natpisu vertovatno upućuju da je Ali-begov sin umro mlad.[503]
- Natpis na nišanu binbaše Mehmed Nuri-age:
Nad sarkofagom je bio uzglavni nišan sa fesom. Natpis je bio izveden u sedam redaka na neshi pismu.[504][492] Natpis:
| „ | On (Bog) je vječan. Binbaša carske rumelijske vojske 1. alaja 2. tabora pješadije, Mehmed Nuri-aga. Za njegovu dušu (prouči) Fatihu. Godina 1277. (1860/61)[504] |
” |
- Natpis na nišanu Rifat-age sluge Ali-paše mutesarifa:
Na uzglavnom nišanu sa turbanom u gužve je bio, običnim nesh pismom, isklesan sljedeći natpis[504]:
| „ | On (Bog) je vječan. U mladosti je kao mučenik (šehid) otišao s ovog svijeta, U času kada je došla zapovijest božja iz levhi-kalema. Svi ljudi se nadaju visokom stepenu u raju Moleći od Stvoritelja oprost grijeha. Sluga mutesarifa Ali-paše Umrli Rifat-aga. Za njegovu dušu (prouči) Fatihu. Godina 1279. (1862/63)[504] |
” |
- Natpis na nišanu Sulejman Fevzi-bega sina Edhem Fevzi-paše:
Nad grobom umrlog je bio santrač. Uzglavni nišan imao je fes. Natpis je pisan u prozi, običnim nesh pismom[504][492]:
| „ | On (Bog) je vječan. Sulejman Fevzi-beg, sin Edhem Fevzi-paše, miri-liva-a četvrte carske ordije. Za njegovu dušu (prouči) Fatihu. Godina 1292. (1875/76)[504] | ” |
- Natpis na nišanu Hamzalije Ajanovića (hr):
Nad grobom upokojenog su na sarkofagu od mermera bila dva bogato ukrašena nišana, od kojih je na uzglavnom, koji je sa fesom, bio natpis na srpskohrvatskom jeziku ispisan arapskim pismom,[505][506] tj. arebicom.[507] Pismo je lijep nesh.[505][506] Na donjem nišanu istovetan tekst je bio ispisan latiničnim pismom srpskohrvatskog jezika.[497] Natpis:
| „ | Hamzalija Ajanović narodni poslanik od riječi i čina Koga je cijenila cijela domovina. U cvijetu mladosti svoj narod ostavi koji zahvalan ovaj spomenik postavi. 1893—1925.[505][508] |
” |
Autor stihova je bio znameniti književnik, kulturni radnik i političar Safvet-beg Bašagić.[497]
Hamzalija Ajanović, rođen u Tešnju 1892. godine, je bio narodni poslanik iz banjalučkog okružja u Ustavotvornoj skupštini 1920. godine ispred Jugoslovenske muslimanske oragnizacije (JMO), a kasnije je u istoj funkciji 1923. i 1925. izabran u Narodnu skupštinu u Beogradu. Od 1922. do 1925. godine bio je urednik stranačkog glasila JMO „Pravda“, a bio je i jedan od osnivača kulturno-prosvjetnog društva „Narodna uzdanica“ (hr).[505]
Mujezinović u svom proučavanju nišana sa epitafima na ovom groblju navodi da su ovde, do 1878. godine, bile sahranjene još i sljedeće osobe[505][492]:
- Hafiza Fatima-hanuma, kći Mehmed Husrev-paše, mušira Bosanskog elajeta, umrla 1259 (1843/44). Njen uzglavni nišan je imao bogato dekorisani završetak, koji je bio izveden iz jednog kamena zajedno sa jednom stranom sarkofaga.[505][492]
- Ženski nišan na kojem je bilo, oštećeno i zato nečitko, ime pokojnice — žene Abdulah-age, bimbaše rumelijske carske vojske, umrlog 1277 h.g. (1860/61).[505][492]
- Hadži Mehmed Rešid efendija Hafizović, autor djela o higijeni. Umro 1282 (1865/66).[505][492]
- Hurmuz hanuma (?), žena Samih efendije, tahrirat-mudira (upravitelja finansija) banjalučkog sandažaka. Umrla 1283 (1866/67).[505][492]
- Muhamed efendija, sin Hasan efendije, banjalučki muftija, umro 1285 (1868).[505][492]
- Dara (ili Tara ?) sluškinja/robinja (džarija) mutesarifa Ali-paše, umrla mučeničkom smrću (šehid) 1286 (1869/70). Na njenom nišanu je bio istovetan natpis kao na nišanu Rfat-age, sluge Ali-paše mutesarifa (umrlog 1279 (1862/63)) (v. natpis iznad).[505][492]
- Hadži Abdulah efendija Afganlija, visoki učenjak (ulemai kiramden), umro 1280 (1873/74). Njegovi nišani su bili bogato ornamentisani, a na jednoj užoj strani uzglavnog nišana je bio isklesan mač.[157][492]
- Muftić Arif efendija, umro 1292 (1875/76).[157][492]
- Hava, kćerka Bahtijar-age, žena Osman-bega Ibrahimovića. Nišani su bili ukrašeni biljnim ornamentima. Umrla 1294 (1877/78).[157][492]
Osim Hamzalije Ajanovića čiji je nišan detaljno opisao, Mujezinović navodi još natpise na nišanima osoba, koje su sahranjene nakon 1878. godine[157][492]:
- Ahmed Bahri-beg, sin Džinića Muhamed-bega, banjalučkog hanedana, rođen 1850. i umro 1918. godine.[157][492]
- Muhamed-efendija Bajagilović, trgovac i gradonačelnik. Umro 1926. godine[157][508]
- Hamdi-beg Džninić, sin Ahmed-begov, 1875—1931.[157][508]
Sahat kula
[уреди | уреди извор]Sahat kula u Banjoj Luci se nalazila u banjalučkoj čaršiji, u neposrednoj blizini Ferhadije džamije i nacionalni je spomenik Bosne i Hercegovine. Spadala je u značajne objekte i predstavljala je specifičan javni objekt nezaobilazan za arhitektonsko - urbanistički razvoj grada Banjaluke. Sahat-kula je bila bitan element prilikom identifikacije banjalučke čaršije nalazeći se uvek kao sastavni element svih vizura ovog prostora. Objekat sahat-kule je bio kompozicijski i koncepcijski usko povezan sa objektom Ferhad-pašine džamije i ostalim objektima stare čaršije u Banjoj Luci.[509][510][511]
Sahat-kula je bila jednoprostoran objekt i u podnožju je imala skoro četvornu osnovicu dimenzija 3,20 x 3,30 m. Njeni zidovi su bili neobično masivni. Imala je oblik tornja koji se postupno sužavao prema koti koja se nalazila na visini 14,45 m, odakle je započinjao vertikalni dio novoizgrađenoga dijela koji je nastao nakon potresa 1969. godine. Visina sahat-kule u vrijeme rušenja 1993. godine iznosila je 18,89 m, a bila je završena četverovodnim šatorastim krovom.[509][512][513]
Sahat-kula je bila zidana kamenom krečnjakom, djelomično priklesanim blokovima u živom kreču. Kvalitet i vrsta kamena su bili različiti, ali je preovladavala tesana sedra na spoljnom dijelu zida, dok je unutrašnji zid od „lauš“ kamen (laporoviti krečnjak iz okoline Banje Luke, slabijeg kvaliteta), tako da sa spoljašnim zidom daje mješovitu strukturu međusobno inkorporisanih blokova.[509][514][513]
Ostalo
[уреди | уреди извор]Džuzevi iz Ferhadije
[уреди | уреди извор]Džuzevi (dijelovi Kurana), tačnije džuzovi 22. i 27, veličine 59 x 40, su najvjerovatnije iz druge polovine XVI vijeka, napisani specijalno za Ferhadiju džamiju u Banjoj Luci, a od 1956. godine se nalaze u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu. Najveći i najstariji su očuvani dijelovi Kurana u Bosni i Hercegovini i od njih trideset, samo su sačuvani, kao napomenuto, 22. i 27. Pisani su vrlo lijepim i neobično velikim tulut pismom (en) i pripadali su, kako ističe istraživač Kasim Dobrača, divno pisanom i naročito opremljenom kompletu.[515][516][517][518][519][520][521]
Prve dvije stranice svakog džuza pisane su zlatnim slovima i to po tri retka na jednoj stranici. Prazan prostor iznad i ispod redaka je prema mišljenju Dobrače ostavljen za ukrase i uvnane, jer iluminacija džuzeva nije dovršena. Zlatna široka slova su obrubljena tankim crnim linijama. Ostale stranice imaju po pet redaka od kojih su 1, 3. i 5. pisane zlatnim, a 2. i 4. crnim mastilom. Krupna crna slova obrubljena su tankim zlatnim linijama. Papir je tamnobijeli, deblji. Mnogi su listovi oštećeni vlagom i nešto popravljeni, povez kožni je oštećen. Iz oba džuza nedostaje više listova.[515][517]
-
![Džuzevi iz Ferhadije džamije, nastali u 16 veku. [fotografija od februara 2024.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/%D0%8F%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B2%D0%B8_%D0%B8%D0%B7_%D0%B1%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%BA%D0%B5_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B5_%D1%83_%D0%93%D0%A5%D0%91_2.jpg/400px-%D0%8F%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B2%D0%B8_%D0%B8%D0%B7_%D0%B1%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%BA%D0%B5_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B5_%D1%83_%D0%93%D0%A5%D0%91_2.jpg)
Džuzevi iz Ferhadije džamije, nastali u 16 veku. [fotografija od februara 2024.] -
-
![Džuzevi su od 1956. godine skladišteni u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu. [februar 2024.]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/%D0%8F%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B2%D0%B8_%D0%B8%D0%B7_%D0%B1%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%BA%D0%B5_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B5_%D1%83_%D0%93%D0%A5%D0%91.jpg/225px-%D0%8F%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B2%D0%B8_%D0%B8%D0%B7_%D0%B1%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%BA%D0%B5_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B5_%D1%83_%D0%93%D0%A5%D0%91.jpg)
![Džuzevi iz Ferhadije džamije, nastali u 16 veku. [fotografija od februara 2024.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%8F%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B2%D0%B8_%D0%B8%D0%B7_%D0%B1%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%BA%D0%B5_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B5_%D1%83_%D0%93%D0%A5%D0%91_2.jpg)
![Džuzevi su od 1956. godine skladišteni u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu. [februar 2024.]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%8F%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B2%D0%B8_%D0%B8%D0%B7_%D0%B1%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D1%87%D0%BA%D0%B5_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B5_%D1%83_%D0%93%D0%A5%D0%91.jpg)
Inače, prilikom otvaranja rekonstruisane Ferhadije džamije, Islamska zajednica u BiH je tim povodom najzaslužnijim za obnovu džamije uručila repliku ovih džuzova. Replika, manjih dimenzija, je za otvorenje Ferhat-pašine džamije, urađena u luksuzno štampanom izdanju izdavačke kuće „El-Kalem“ iz Sarajeva.[517][522]
Ulice oko Ferhadije
[уреди | уреди извор]Ferhadija kroz vijekove
[уреди | уреди извор]U putopisima
[уреди | уреди извор]Osim vakufname[449][523][524] i popisa mahala iz 1604. godine koji konstatuje između ostalog i Ferhadiju[525][526][524], postojanje i izgled banjalučke džamije su bili predmet raznih putopisaca koje su posećivali grad na Vrbasu tokom vijekova.[527] Među prvim tekstovima o banjalučkim džamijama je izvještaj Atanazija Jurjevića (Athanasie Georgiceo)[528] (sh), izaslanika cara Ferdinanda II koji putujući po Slavoniji i Bosni 1626. godine posjećuje i Banju Luku, gdje navodi podatak o postojanju 42 džamije i opisuje njihov izgled. Posebno se detaljno zadržava na kamenim minaretima i njihovom načinu izrade.[36][524][529][530][531][ф]
Par decenija docnije, 1660. godine u Banju Luku, koja je tada u svom najvećem usponu, dolazi kao sultanov izaslanik, kasnije poznati putopisac Evlija Čelebija. On zabilježava da ovaj šeher ima 45. džamija, a posebno hvali izgled Ferhadije navodeći da je „poput carske“[532][524][533]:
| „ | [...] Zbog toga što se ovaj grad sastoji iz dvije tvrđave on se u sarajevskoj grutovnici (defterhane) naziva Banjalukatejn. Osvojio ga je Ferhad-paša, i prema starom gradu podigao jedan novi grad tako da je udaljenost između njih samo dva koraka. Oba su grada sagrađena od tvrdog materijala na lijevoj strani niz tok rijeke Vrbasa. Imaju izvrsne oružnice (džebhane) i dizdare.[534][535][536] [...] [...] To bijaše sjedište sandžakbega u Bosanskom elajetu. Ima alajbega i ceribašu. Ali kako je sada njen sandžak pripojen bosanskim vezirima, njom upravlja vezirov zamjenik (kajmakan). Njegovi prihodi iznose samo jedanaest, do dvanaest hiljada groša.[537][538] |
” |
Premda postoji veći broj tekstova koji tematizuju Banju Luku iz XVIII vijeka, oni uglavnom, kako ističe Sabira Husedžinović, daju malo podataka vezano za banjalučke džamije i Ferhadiju među njima. Uglavnom je riječ o tekstovima koji potpisuju uhode i špijuni koji su najčešće radili za habzburšku krunu.[524][548][549] No, austrijski planovi nastali za vrijeme opsade banjalučke tvrđave 1737. godine (poznata bitka kod Banje Luke) od strane generala cara Karla VI, tj. princa Jozefa fon Hildburghauzena (de) daju vrijedan izvor spoznaji izgledu i položaju nekih džamija, uključiv i Ferhadije.[524] (v. opširnije ispod)
XIX vijek je vrijeme pojačanog interesovanja za Bosnu i Banju Luku. U ovo vrijeme izlaze brojni putopisi različitih ljudi koji, između ostalog, spominju i opisuju i Ferhadiju džamiju.[524] Tako bosanski franjevac i prosvjetitelj, inače rođeni banjalučanin, Ivan Franjo Jukić 1843. godine piše o nastanku Ferhadije i legendi vezanoj za nju[550]:
| „ | [...] Peti put pregazvši Vrbanju, za sat dođemo u Banjuluku. Varoš ova i tvrđava dvojnom je veća od Travnika. Leži dolnji šeher većinom u ravnji, gornji pako obalom Vrbasa, u kog se slijeva Vrbanja. Dok su beglerbezi s Bosnom upravljali, bila je Banjaluka njihova stolica. Nad varošim ovom vidi se brijeg Osmina, iz koga mnoga dopiru vrela u varoš. Nahode se ovdje toplice u gornjem šeheru, a u okolici broji se do 13 toplicah, na različitih mjestih. Tvrđava na sgodnom je mjestu sagrađena, bila endeci[х] i bedemi dobro utvrđena, al’ sad su se već počeli osipat. Banjaluka leži na vrlo lijepom i plodnom mjestu, i čak do Save 8 satih — sve je ravno polje. Najglasovitija u cijeloj Bosni jest ovdašnja džamija »Feredija«, zvana od beglerbega svoga utemeljitelja. Izvanjski zid njezini naliči na crkvu, a munara na zvonik (turanj). Još bivši djetetom čuo sam pripovijedati, kako su Turci tri naimara, kad su dogotovili džamiju, naumili pogubiti, da ne bi još takvu gdjegod načinili. Ovo pročuvši naimari, naprave sebi krila i tako pobjegnu iz džamije, a nijesu mogli pregorjeti bradavah, koje leteći izvrnu se i odsijeku dvojici krila, te tako padnu mrtvi kraj Vrbasa, gdje im se i sad kazuju grobovi; a treći, ponajmudriji, odbacivši u dobar čas bradvu, spasi se. [...][552][553][554] |
” |
Hrvatski istoričar, književnik i političar Ivan Kukuljević Sakcinski 1857. godine posjećuje Banju Luku i u svojoj knjizi „Putovanje po Bosni“ daje detaljan opis Ferhadije džamije[550][557]:
| „ | [...] Napokon dodjosmo poslie tri sata vožnje na veliko banjalučko polje, posuto sa stotinom grabah, jaminah i mlakah, a prekerstjeno drumovi što ih ponačiniše s vremenom kiridžije kako kome po volji bijaše. Pred nama ležaše Banja Luka sa svojimi 42 džamijami, od kojih je najveća Feradija sagradjena oko g. 1576. od poturice Ferhad bega.[ц] Varoš se pruža podrugi sat hoda uz obadva kraja rieke Verbasa, a za njim uzdiže se liepa planina Osmača, ili Osmina.[558][559][554][409] [...] [...] Džamiju Feradiju, koju gore spomenuh, derže bošnjaci za najliepšu u svoj Bosni. U ogradjenoj avliji pred džamijom stoji veliki bunar, iz kojeg na više miestih voda teče. Tu se običavaju Turci prati prije nego ulaze u džamiju. Na uglovih od džamije stoje dvie li tri okrugle kule (kao kapele) što služe za pokopališće. Džamija ukrašena je s vana, sve na okolo, poput starih gerčkih hramovah, pokritim šetalom, koje počiva na zidanih i dervenih stupovih. Sama džamija zidana je s kamena. Pročelje iskitjeno je šarenim uresom i arabskim napisom. Iz nutra izgleda kao kerstjanska rotunda t. j. okrugla cerkva. Naprema vratama stoji oltar, t. j. obojani šareni zid s arabskimi napisi iz korana, a sa strane stoje velike debele vošćanice. S desna i lieva načinjene su u zidu dvie uložnice, u kojih leže na niskih stolicah dvie velike knjige, po svoj prilici koran. S desna napred stoji visoka kamenita prodikaonica sa stubama, a s lieva bliže oltara druga nizka i obla prodikaonica, na kojima hodža koran uči. Nad ulaznim vratama načinjena je dugačka i široka galerija, kao u nas pievališće. Pod ili tle pokrito je sa sagovi a izpod kubeta i svoda visi množina svietionicah, koje se upale kad je Saba, Akšam i Jaci. Prozori su kao i na privatnih kućah obli, a iz vana podiže se nad džamijom, uz oblo kube, visoki i tanki, odozgo šiljasti munar (minaret) urešen šetalom, iz kojega hodja pravovierne na molitvu zove.[402][403][404] [...] |
” |
Od stranaca koji posjećuju Banju Luku u XIX vijeku su i brojni francuski konzuli i putopisci. Dok oni na početku vijeka, premda opisuju grad i daju podatke o stanovništvu, rijetko daju podatke o džamijama i samoj Ferhadiji.[524][567] Kasnije, u drugoj polovini vijeka, francuski novinar Šarl Irijart je posjetio Banju Luku u vrijeme ustanka 1875. godine i pored opisa dao crtež izgleda tadašnje, ustankom zahvaćene Banje Luke i Ferhadije u njoj. Irijarta je put Bosne vidio preko Hrvatske, gdje on, preko Kostajnice, u Dvoru prelazi u Bosanski Novi i ide put Banje Luke, u kojoj se zadržava skoro mjesec dana.[568][569][570] Crteži koje Irijart predočava čitaocima, prema mišljenju istoričara književnosti Midhata Šamića, djeluju ponekad impresivnije od samih opisa.[571]
Šarl Irijart na sljedeći način opisuje Banju Luku tokom svog boravka:
| „ | U dva i po sata voz se zaustavlja pred banjalučkom stanicom; do grada je još daleko, inspektori i šef stanice rado me prate da mi pomognu pri smještaju. Prelazimo preko ravnice glatke kao zeleni ćilim, koju na krajnjem horizontu zatvara lanac šumovitih bregova; tamo se po nizu blijedosivih vrba naziru okuke Vrbasa, koji vijuga između strmih obala. U tom prostranom polju, bezgraničnom poput marokanskih ravnica, stoje bijeli šatori zarobljenih kupa nekog turskog logora, sa isturenim predstražama na prelazima preko rijeke. To je divizija redife, muslimanske teritorijalne odbrane iz banjalučkog sandžaka ili okruga;[573][574] [...] [...] Željezničko osoblje stanuje u samoj stanici i, poslije šest sati, više ne može održavati vezu sa gradom. Ono malo Srba što je ostalo zatvorilo se u kuće, iz kojih ne smiju izaći iz straha da ne budu spaljene. U srpskoj četvrti, izgrađenoj a la franka, gdje pojedine kuće pristojno izgledaju, pokazuju mi domove najbogatijih kmetova; oni su sada napušteni ili ih čuvaju samo sluge, koje žive od nekoliko zrna kukuruza i ne pojavljuju se ni danju ni noću. Taj dio grada, koji se pruža s obje strane ceste, nije naročito karakterističan. S lijeve strane prema ravnici uzdiže se konzulat austrougarske vlade, čija se zastava vije na vrh jarbola.[575][576] [...] |
” |
Bosanski franjevac (sh) i kasniji službenik Kraljevine Srbije pod Garašaninom Tomo Kovačević je u svom „Opisu Bosne i Hercegovine“, knjizi prvobitno izašloj 1865. godine, ali cenzurisanoj, te zbog toga nanovo, bez cenzure, objavljenoj 1875. godine opisao tadašnju Banju Luku te Ferhadiju i legendu vezanu za nastanak džamije[583]:
| „ | [...] Mesta znatnija jesu: Banjaluka, kod starih Bajna Luka (t. j. očaravajuće lepote livada), varoš u ravnici pod planinom Osmačom, kod ušća Vrbanje i Crkvine u Vrbas, ima lep položaj; polje ispod nje proteže se do Gradiške 8 sahati dugačko i samo gde-gde malim brežuljcima ispresecano. Živi ovde 15.000 poturica, koji imaju 42 džamije; pravoslavni Srbi imaju 60 kuća, a katolici 40, ima nešto malo i Cigana. Ovde je stolica muftije, kadije i muselima. Poturice imaju više mejtefa i 2 medreze, pravoslavni Srbi imaju nešto škola, no prava njihova i katolička škola još je mehana. Srbi pravoslavni imali su i crkvu, no divlje poturice banjalučke skoro su je razvalili i opljačkali; valjda će je Omer paša načiniti? Barem to pravda sa sobom donosi, ako ona još u Bosnu sme zaviriti. Među znamenitostima ove varoši odlikuje se Feredija džamija prozvana tako od Fered-paše, koji 1756. kod Radonje pogubi nemačkog generala Auersperga, a sina mu Engelberta živa uvati i uceni ga, da o svom trošku ovu džamiju sagradi, ona je od tesanog kamena načinjena i olovom pokrivena. Ima ista varoš toplice od Rimljana zidane u gornjem šeheru, i znatnu trgovinu sa svinjama, konjima, govedima i žitom;[584][585][586] [...] |
” |
Hrvatski književnik i političar Mihovil Pavlinović (sh) obilazi Bosnu, pa i Banju Luku 1875. godine i pritom ostavlja detaljan opis Ferhadije i njene okoline, te legendu i narodnu pjesmu o izgradnji banjalučke džamije. Ovo putovanje kroz Bosnu je objavljeno u knjizi „Puti“ 1888. godine u Zadru[588][550]:
| „ | [...] Nakon četiri sata vožnje u šeheru si Banjoj Luci. Prije nego ćeš u varoš sretaš na desnu Petričevac, novi samostan franjevački. Nije se još mogla crkva svršiti, jer se Turci pobunili po nagovoru, kako kažu, srpskih učitelja koji mutno gledaju na taj napredak latinluka. Po lukah što se od zapada niz Vrbas izvijaju, od Jajačke stine i Malbuća, između Brankovca i Ponira, otegla se Banja Luka, do sat i po duljine. Stanovnici se množe, jer ih danomice odsvakle pridolazi. Trguje se u žito, u voće, u vino, u pivo, u mali i u veliki zub, u svinje, u gvožđe itd. Banja Luka danas broji, kažu, preko dvadeset hiljada duša. Bit će ih tri hiljade hrišćana, hiljada kršćana, a ostalo su Turci; žestoki krajišnici. Kad dolaziš od Posavja, lijepa ti se kaže Banja Luka zidanim kućama hrišćanskim i kršćanskim, velikom vojarnom, samostanom milosrdnica i srpskom bogoslovijom.[406][589][409] Kroz tu, što Turci zovu, Gola mahala, prolazi se u Donji Šeher, kojega spaja most preko Vrbasa s drvenim i opalim begovskim sarajima. Donji Šeher je čisto turski grad, u njem je najživlja trgovina. Okolo Ferhadije okuplja se cvijet bosanskoga društva: stariji da tu po česmam što se rastočile oko džamije avdes uzimaju; a mlađi da slušaju slave Muhamedove kad adžije zbore o čudesima što vidiše na Ćabi i o velikoj moći stambulskoga padiše kojemu služe svi kaurski carevi. Feradija banjalučka sjajna je licem, bogata uspomenama: bjelilo i zelenilo sa svih strana iznutra i izvana; našarani obloci; zrcalo biljura svih cvjetova, obilje sunčanog svjetla pri danu, šar srebrnih svjetilja pri noći, žubor česma koji se razlijega kroz svodove džamije i stapa se jekom molitava, sa visokih munara; to prodiralo u dušu i zanosilo odmetnike svoga roda da mu budu krvoloci kakvih ne bilo od Čerkeza. Krvava je Krajina.[406][407][408][409] Kad iziđosmo iz sjajne te džamije, staro odrpano Ture prislonilo čibuk uz jadiku: a ona ga svojim perjem ovila, da se rahatnije ispire. Drugo Ture na ćefenku noge podvilo i zadimilo, pa će mi: »Što gledaš, komšija?« — »Gledam lijepu ovu vodu«. — »A da, Boga mi i sveca mi Muhameda, ovakoga šedrvana nema do Stambula! Gle, kud je to džin proveo kroz tomruke čak iz Pavlovaca! Znaš li bre, da se ova voda piva kuda ždral leti. Sve naše bule, do đavolje tamo, dan i noć pripivaju po svoj Bosni šedrvane, patližane, tetervane[ч]! A je, bogami, voda! Kad udari suša, znaš, pa svi izvori prisahnu, i mi Turci vidiš idemo gori na vrh Osmače turbetu da dovu da kišu zovemo, šedrvan toči svejedno ko i sad. Pa znaš li ti tko je ovu džamiju sagradio?« — »A otkud, efendija, da ja to znam?!« — »Ćuti, da ti kažem. Kad se vratiš tamo u kaure, pripovijedaj što si vidio. Znam ja da si iz Nimačke. Bio sam i ja tamo jednom k našemu pengamberu u Gradiški. Zijan valaj, da je to naše u vašim rukama. Nego, bogami, lipo su me tamo vaši pričekali, da! da! — Znaš li kad se gradila ova džamija? to je bilo od feta; kad je naš car sio u Bosnu. Svi mu se kralji poklonili, da; a našao se tamo neki banić, pa se momče pojogunilo, da, da ono bajagi hoće s našim carem da ratuje i Bosnu da otimlje; nuti! jer da mu je tamo gori vidiš na onom brdu od zapada, od kojeg teče ova voda Crkvina što tamo niže utječe u Vrbas, da mu je, dragoviću moj, tamo gori na onom brdu Laušu, niki Lauš kralj ostavio manastir i bogomolju i mašete nike kaurske; da tu stoje vaši ujaci i vaš zakon da zapovida. Eh, da, Boga mi! Kad bi car to pustio, hode Banja Luka, i uza nju pola Bosne! Tko nije bio na Laušu, taj nije vidio Banje Luke. Valja gori sisti pa pogledati prema suncu na Feradiju i na ovo četrdeset naših džamija, i na ove luke uz Vrbas; tad znaš što je Banja Luka, ha! ha! Pa čuj što se tomu vašemu baniću dogodilo. Posla car svoga Feratpašu, i posiče tu vašu vojsku; a mladoga bana ne htio smaknuti, nego ga kuša da bi se poturčio. Zor momče bijaše! Nego svetac Muhamed drugačije to nagodio, a dragi Bog odlučio. Poslao u snu svoga, znaš, kako ga vi zovete anđela »daj blago za sina, banice«. A paši Muhamed posla: »Ne primaj blaga, nego nek ti sagradi džamiju Feradiju, najlipšu u Bosni«. Tako Feratpaša posluša; i devet godina banica gradila ovu džamiju, da znaš. Zadužila se banica u svih tamo vaših kraljeva; i vaš njoj tamo doli oni papa iz Rima, posla blaga znaš, da iskupi sina.[џ][590][595][596] |
” |
_(14781131781).jpg)
Od stranih putopisa, krajem XIX vijeka Ferhadiju spominju i opisuju njemački novinar i publicista Hajnrih Rener i mađarski političar Johan fon Azbot. Azbot u svojoj poseti Banjoj Luci govori o džamiji kao najvećoj u gradu i jednoj od najljepših u cijeloj zemlji, te donosi poznatu legendu o njenoj izgradnji.[601][183] Rener spominje 45 džamija u Banjoj Luci, te opisuje okolinu Ferhadije i, takođe, legendu o njenom nastanku[602][550]:
| „ | [...] Konak, sadanja zgrada okružne oblasti, te bliska velika Ferhadija džamija središte su stare veroši, gdje i otmjeniji dio muhamedovskog stanovništva obitava. Ferhadija je najznamenitija izmed 45 banjalučkih džamija. Sagragjena je za pravo na trošak austrijske grofovske porodice Auersperga. Godine 1576. potuče bosanski vezir Ferhad paša kod Radonje u Hrvatskoj generala Eberharda Auersperga i zarobi sina njegova Engelberta. Za otkupninu bude sagragjena Ferhadija džamija. Velike sjenovite lipe stoje pred njom. U groblju oko džamije ima nekoliko umjetnijih grobnih spomenika.[603][604] Vrijedno je u Banjaluci spomenuti kiraethanu, muhamedovsku čitaonicu, otmjenu zgradu mauričkoga sloga (kao i u Sarajevu) u glavnoj ulici, što ide u čaršiju. Kiraethane nijesu više samo čitaonice, nego su postale kasine, klubovi, i kojima se upriličuju sastanci i predavanja, te po tom služe veoma korisnoj svrsi. Takve su i časničke i činovničke kasine, te i druge čitaonice po Bosni.[605][606] [...] |
” |
Početkom XX stoljeća, takođe, o Ferhadiji se saznaje uglavnom preko putopisa. Novinarka Milena Prajndlsberger-Mrazović piše o trideset i jednoj džamiji, te daje legendu o nastanku Ferhadije[550][609]:
| „ | [...] Stari grad Banje Luke je južno predgrađe Gornji šeher, dražesni kaos kućica, skrivenih u čestaru (šipragu), mlinova, šuma vode, i špilja po obalama. Mlade devojke jure preko uskih ulica, a žene u zaru stiskaju se plašljivo uz ogradu. Na jednoj ograđenoj livadi pod vedrim nebom stoji jedna propovjedaonica od kamena. To je mjesto gdje se molio Bogu Sulejman Veličanstveni, koji se na svom vojnom pohodu za Beč zadržao tu i molio. Na još starija vremena podsjeća rimsko kupalište, građeno iznad jedne neutralne terme, a pećine od sedre na Vrbasu služile su Rimljanima očevidno kao mjesto za kupanje. U Laktašima i Slatini Ilidži, sjeverno od Banje Luke, ne javlja se samo slična topla voda kao u Gornjem šeheru, već se otkrivaju kao kod terme i ovdje ruševine rimskih kuća. Livade pune nadgrobnih spomenika poreduju prelaz od Gornjeg šehera sa uskim obalama u blagu sliku grada, koji presijeca vrbina rijeka Vrbas (Vrbas - vrba). Sve je zeleno u ovom vrtnom gradu, a zelen je i Vrbas sa svojim visokim obalskim nagibima prekrivenim vrbama, a uz njegovu lijevu obalu prilagođuje se stara citadela (tvrđavica). Iz tržnog kraja uzdiže se minaret, vitak poput jele i označuje centar grada. To je minaret lijepo stilizovane Ferhadbeg džamije, koju je prije tristo godina sagradio Ferhad-beg Učtagli, pod kojim je sultan Bosnu proglasio pašalukom, od otkupnine za grofa Engelberta Auersperga. Kada je paša, vraćajući se sa jednog od mnogih svojih pljačkačkih pohoda iz Hrvatske, vidio svršenu građevinu nije mu se nikako sviđala, te je zatvorio kršćanske graditelje Ptera i Bare u džamiju, da bi oni tamo umrli od gladi. A oni načiniše sebi krila od tresaka (iverja) i odletješe preko grada prema sjeveru. Gdje se spuštao Petar, nastade kasnije na jednom brežuljku krasni franjevački manastir Petrićevac, a gdje se spuštao Bare sa svog leta nastade mjesto Barlovci.[610][611] [...] |
” |
Krajem XIX vijeka, nakon gušenja ustanka, 1879. godine, Ferhadiju opisuje hrvatski geolog Đuro Pilar[614] (sh), koji navodi da je djelomice bila izgorela, kao i deo Donjeg Šehera za vrijeme ustanka par godina ranije.[615][616][617] Njegov sunarodnik, pisac Rudolf Maldini Vildenhainski (sh) početkom XX veka, 1908. godine donosi svoj opis Ferhadije i legende vezane za nju[618]:
| „ | [...] Nedaleko toga glavnoga pazarišta, tek nekoliko koraka na jug, a na glavnoj cesti, što vodi iz Banjaluke u Jajce, ponosno se diže najveća i najljepša banjalučka džamija. Tu džamiju sagradi bosanski paša Ferhadi, pa se po njemu i zove Ferhadija džamija. O njoj priča otmeni naš Ali-beg Omerbegović lijepu priču. Kada je Ferhadpaša prije 400 godina ratovao s bosanskim banom, pobijedi ga i zarobi. Na molbu banove majke pusti joj paša sina, ali je zahtijevao od njega dvoje: prvo, da sagradi tri kamene ceste, koje vode iz Banjaluke u okolinu. Te ceste i danas opstoje i zovu se „kaldrme“. Drugo, da sagradi Ferhadiju džamiju, koja je prije bila crkvom. Ova je džamija stajala silne novce pa kad je bila gotova, ban nije ima više ništa svoga. Dođe paša i nađe tri radnika u džamiji te od njih, čuje kako je ban osiromašio. „Kad je tako“, reče, „zašto nijeste od mene tražili novaca za džamiju?“ „Ban ti ju obeća, pa htjere riječ i održati, niti bi se itko med nama našao, ko bi tebi otišao novaca moliti“, rekoše sva trojica. „Kad je tako, onda ste moji robovi“, reče paša i zaključa džamiju. Radnici molili, da ih pusti, ali on ne htjede, jer su ga uvrijedili. Oni se domisle jadu i načine od letvica sa krova džamije krila i njima prhnuše. Jedan na najbliži desni brijeg, kojemu i danas ime Petrićevac. Drugačije tu priču pripovijeda Fra Jukić. Drugi prhnu na lijevi brijeg, otale i danas tomu brdu ime Vlaški brijeg, a treći prhnu vrlo visoko i prebije rebro, pa se ovo mjesto, kud je pao, zove i danas Rebrovac.[619][620] Osim Ferhadije ima u Banjaluci trideset i pet džamija. S jedne strane Ferhadije uzdiže se lijepa, vrlo ukusno u arpaskog slogu sagrađena kuća. To je muslomanska čitaonica ili kiraethana. S druge strane Ferhadije uzdigla se visoko sahat-kula, koja „a la turka“ pokazuje doba dana i noći. I sahat-kulu sagradi Ferhad-paša. Oko Ferhadije ima osim toga više učevnih zavoda, koji se brinu posebice za vjerski uzgoj muslomanske mladeži. Tu su mejktebi i medresa, tu je jednom riječju središte svega duševnoga života banjalučkih muslomana. Odmah pokraj Ferhadije stoji i maleno, ali dosta lijepo, muslomansko groblje, haremluk, u kome je osim Ferhad-paše i njegova sina ukopano više znamenitih ljudi, a među njima i glasoviti Ali-paša Stočević, koga je na Dobrinji nedaleko Banjaluke — tobože iz neopreznosti — pogubio vojnik Omer-paše Latasa, toga silnika, koji je, da upokori Bosnu, na žalost satro mnoge odlične, stare porodice bosanske uništivši cvijet bosanske vlastele.[619][621][...] |
” |
U narednom periodu Ferhadija i legenda vezana za nju je postala predmet pisanja i domaćih autora koji najviše objavljuju u listu „Školski vjesnik“. Sredinom XX vijeka počinju, prvi put, banjalučke džamije da se tretiraju od strane istorijske nauke u radovima istoričara Hamdije Kreševljakovića, da bi sama Ferhadija prvi put naučno tretirana u disertaciji Asima Muftića iz 1941. godine.[618] (v. istoriju istraživanja ispod)
Oštećivanja kroz istoriju
[уреди | уреди извор]Istorija istraživanja
[уреди | уреди извор]Andrej Andrejević, u svojoj knjizi iz 1984. godine o islamskim kupolnim bogomoljama iz XVI vijeka na prostoru Jugoslavije, navodi da se o Ferhadiji, imajući u vidu njenu ljepotu i važnost, relativno malo pisalo.[624][185]
Hronološkim redoslijedom, prvi, još prije dovršetka džamije, pjesnik Sipahi, autor kamenog natpisa na ulazu, je na tom mjestu označava kao „uzvišenu/velebnu bogomolju“.[254][185][191][192][184] Nakon pjesnika, kao već napomenuto, osim vakufname Ferhad-paše Sokolovića[449][523][524], postojanje Ferhadije konstatuje popis mahala iz 1604. godine[525][526][524], a par decenija kasnije, 1660. godine, u grad na Vrbasu dolazi Evlija Čelebija koji je džamiju u svom „Putopisu“ okarakterisao da je „poput carske“.[532][524][254][185]
Kao već istaknuto, tokom XVIII vijeka, izuzev austrijskih ratnih karata koje daju važan prilog spoznaji i položaju banjalučkih džamija te same Ferhadije, tekstovi koji izlaze tokom ovog stoljeća a tematizuju Banju Luku, daju veoma malo podataka o najvećoj banjalučkoj džamiji.[524] Tokom narednog, XIX vijeka, pojačava se interes za Banju Luku, a u okviru toga i za njene džamije. O Ferhadiji se iz ovog perioda uglavnom saznaje kroz formu putopisa. Ivan Franjo Jukić 1843. godine piše o Ferhadiji u svom putopisu, a nakon njega to čine i Ivan Kukuljević Sakcinski 1857. godine, Tomo Kovačević 1865. godine, Mihovil Pavlinović 1875. godine i geolog Đuro Pilar 1879. godine. Iz pera ljudi van štokavskog govornog područja, zabilježeni su putopisi novinara Šarla Irijarta iz 1875, Hajnriha Renera i političara Johana fon Azbota objavljeni krajem ovog vijeka. Putopis ostaje glavni izvor za spoznaju Ferhadije i početkom XX vijeka kroz pisanja novinarke Milene Prajndlsberger-Mrazović i pisca Rudolfa Maldinija.[625]
Početkom XX vijeka i veći broj autora sa samog prostora Bosne i Hercegovine počinje da piše o istoriji Banje Luke, a u sklopu toga i o njenoj najvećoj džamiji. Tekstovi ove tematike izlaze u listu „Školski vjesnik“ koji izdaje Zemaljska vlada Bosne i Hercegovine u Sarajevu. Učitelj Antun Hangi 1903. godine u ovom časopisu objavljuje tekst naslovljen „Banjaluka. Grad i okolica“ gdje između ostalog piše i o nastanku džamije, daje pjesmu vezanu za te događaje te govori o legendi vezanoj za izgradnju. Iste godine Fejzo Čavkić piše o banjalučkoj prošlosti. Dvije godine nakon njih u istom listu izlaze članci arheologa[626] Mihovila Mandića, a godinu dana potom i članak Franja Cipre. Za razliku od Hangija, potonja tri autora su se samo uzgredno bavili Ferhadijom u svojim člancima o prošlosti Banje Luke.[627][628]
Istoričar umjetnosti Petar Knol[629] (etimološki: Knoll) 1929. godine u zagrebačkom časopisu „Književnik“ u članku naslovljenom „O muslimanskoj umjetnosti u Bosni“ daje opis Ferhadije i tipološki je smješta u širu studiju o džamijama i načelno islamskoj sakralnoj arhitekturi koju na tom mjestu izvodi.[630][631][632][183][аа] Precizne podatke o nastanku Ferhadije i graditeljskim aktivnostima Ferhad-paše Sokolovića daje istoričar Hamdija Kreševljaković 1934. godine u članku „Glasnika Jugoslovenskog profesorskog društva“ iz Beograda[633][618], naslovljenom „Banja Luka u XVI i XVII stoljeću“.[634][618] Ovaj istoričar se Ferhadijom i objektima u njenom kompleksu doticao dalje kroz radove „Stari bosanski gradovi“ (1953)[635] i „Sahat-kule u Bosni i Hercegovini“ (1957)[636] objavljenim u novoosnovanom časopisu „Naše starine“, publikacijom Zemaljskog zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine u Sarajevu, te kroz knjigu „Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini“ (1961).[637][638][618]
Džamija Ferhadija je po prvii put bila predmet doktorske disertacije, 1941. godine, koju potpisuje Asim Muftić, a objavljenoj u Lajpcigu na njemačkom jeziku pod nazivom „Moschee und Stiftung Ferhad Paša's in Banja Luka“ (srp. „Džamija i zadužbina Ferhad-paše u Banjoj Luci“).[68][618][639] U disertaciji je dat istorijat džamije, opis njenog izgleda i načina gradnje, te posebnan osvrt na kaligrafiju u njenom enterijeru, a koja je uništena kasnije u drugoj polovini XX vijeka. Osim toga u disertaciji je prvi put dat i tlocrt Ferhadije i turbeta, koji potpisuje inženjer Salihagić.[618]
U prvom broju spomenutog časopisa „Naše starine“, 1953. godine, orijentalista Alija Bejtić objavljuje rad naslovljen „Banja Luka pod turskom vladavinom“[640], koji je, kako ističe Husedžinović, jedan od najboljih izvora za izučavanje istorije ovog grada u XVI i XVII vijeku.[618] U sklopu ovog rada Bejtić daje opis Ferhadije i objekata u njenom kompleksu i kontekst vezan uz njen nastanak.[641]
Pedesetih godina u časopisu „Naše starine“, nakon izvršenih zahtjevnih restauratorskih radova na Ferhadiji, izlazi članak Mladena Fučića o ovom poduhvatu[642], a nekoliko godina nakon ovog rada i rad Mata Biška koji u istom časopisu govori o konzervaciji objekata u kompleksu Ferhadije.[643][644]
U vremenu kada i Bejtić, poznati turski istraživač osmanske arhitekture Ekrem Haki Ajverdi (tur. Ekrem Hakki Ayverdi) (tr), 1956. godine, objavljuje knjigu „Yugoslavya'da Türk Abideleri ve Vakıfları“[645] (prev. „Turski spomenici i vakufi u Jugoslaviji“), u kojoj se posebno oslanjao na Čelebijin putopis, te u kojoj je, za razliku od njegovih drugih opširnijih studija, samo mestimično dao tehničke podatke spomenika bez ulaženja u arhitektonske i tipološke osobenosti.[646][618] Banjalučke džamije i Ferhadija su obrađene na stranicama ove studije.[647]
Nepunu deceniju nakon Ajverdijeve publikacije, 1964. godine, u izdanju Jugoslovenskog instituta za zaštitu spomenika kulture iz Beograda, iz pera arhitekte Ivana Zdravkovića, izlazi knjiga „Izbor građe za proučavanje spomenika islamske arhitekture u Jugoslaviji“.[648][646] U knjizi su obrađeni spomenici iz Bosne i Hercegovine, Makedonije, Kosova, južne Srbije, a poneki i sa tla Hrvatske. Od četrdeset obrađenih objekata različite namjene najviše su zastupljene džamije. Kako ističe Andrejević, premda je autor više važnosti dao opštem izgledu i spoljašnjim karekteristikama, a manje istorijskim podacima i stilskoj analizi, i premda kako smatra Andrejević, selekcija uvrštenih četrdeset spomenika nije izbor najvažnijih i najljepših islamskih spomenika sa ovog prostora, važnost Zdravkovićeve knjige se sastoji što je prvi put na štokavskom govornom području, na jednom mjestu donijela obimnije sabranu arhitektonsku dokumentaciju sa neophodnim komentarima građevinskih odlika opisanih spomenika.[646] Zdravković je na stranicama ove knjige uvrstio i opisao i banjalučku Ferhadiju i objekte u njenom kompleksu.[649]
Od kraja pedesetih godina XX vijeka do kraja sedamdesetih izlazi i određen broj manjih monografskih radova o pojedinim džamijama na prostoru Jugoslavije.[646] Arhitekta i profesor na sarajevskom univerzitetu Džemal Čelić 1968. godine, u ediciji „Spomenici kulture“ u izdanju Društva konzervatora Bosne i Hercegovine izdaje rad o Ferhadiji džamiji[650], koji vremenom postaje važan izvor za upoznavanje vrijednosti ove islamske bogomolje.[644]
Tihić, Svijet islama...
Počev od 1974, a završno sa 1982. godinom, izlaze tri knjige „Islamska epigrafika“ orijentaliste Mehmeda Mujezinovića u kojima je tretirana islamska epigrafika u Bosni i Hercegovini.[651] U drugoj knjizi objavljenoj 1977. godine autor je obradio istočnu i centralnu Bosnu, a u sklopu toga kameni natpis na ulazu u Ferhadiju i natpise na nadgrobnim spomenicima u njonom groblju.[652][644]
Ferhadija u urbanoj istoriji Banjaluke
[уреди | уреди извор]-
![Panorama Banjaluke objavljena u beogradskom listu „Nova Iskra” iz 1899. godine;[653]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/7/7b/%D0%9F%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B5%2C_%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81_%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%98%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B0%2C_%D0%B3%D0%BE%D0%B4_1%2C_%D0%B1%D1%80._24_%D0%B8%D0%B7_1899._%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B5.png/533px-%D0%9F%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B5%2C_%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81_%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%98%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B0%2C_%D0%B3%D0%BE%D0%B4_1%2C_%D0%B1%D1%80._24_%D0%B8%D0%B7_1899._%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B5.png)
Panorama Banjaluke objavljena u beogradskom listu „Nova Iskra” iz 1899. godine;[653]
![Panorama Banjaluke objavljena u beogradskom listu „Nova Iskra” iz 1899. godine;[653]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%D0%9F%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D0%91%D0%B0%D1%9A%D0%B0%D0%BB%D1%83%D0%BA%D0%B5,_%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81_%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%B0_%D0%98%D1%81%D0%BA%D1%80%D0%B0,_%D0%B3%D0%BE%D0%B4_1,_%D0%B1%D1%80._24_%D0%B8%D0%B7_1899._%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B5.png)
Ferhadija na razglednicama
[уреди | уреди извор]Istorijat zaštite, sanacije i restauracije
[уреди | уреди извор]Prvi pisani trag o obnovi Ferhadije je iz 1652. godine, a ujedno je i prvi poznati zapis o obnovi nekog banjalučkog islamskog sakralnog objekta. U ovom dokumentu se spominju skele postavljene oko minareta, te se stoga pretpostavlja da se radilo o sanaciji Ferhadije.[183][292][654]
Sljedeći podatak o radovima na Ferhadiji nastaje par vijekova docnije, u XX vijeku za vrijeme osmanske vladavine, kada po naređenju upravnika vakufa Hadži Feslije biva zatvoren spoljašni trijem Ferhadije, a iznad bazena šadrvana, vjerovatno na mjestu starog, podignut novi zaštitni krov (baldahin) u stilu „turskog baroka“ (v. opširnije iznad).[654]
Za vrijeme austrijske okupacije, kao već iznad napomenuto, bez ikakvih potreba i razloga, dolazi do rušenja portala u ogradi Ferhadije džamije, te same ograde koju su činili mali drveni dućani („klupe“), a na njihovom mjestu nastaje nova ograda parapeta od kamena,a gornjeg dijela od kovanog gvožđa. Kao napomenuto, nastali portal i mala česma u ogradi su bili u stilu pseudoegipatske arhiekture, stila koji je inače karakterisao austrijske građevinske poduhvate u svojoj novoanektiranoj pokrajini. Kako ističe Sabira Husedžinović, vjerovatno u isto vrijeme dolazi i do poduhvata oslikavanja glavne banjalučke džamije. Ona navodi da se prema sačuvanoj fotodokumentaciji ne može razabrati o kakvoj vrsti slikarskih zhvata je bilo riječ, ali se može utvrditi da je pored mogućih restauratorskih poslova bilo i molerskih radova. Inače, ovaj poduhvat je bio dio šire akcije oslikavanja džamija u Bosni i Hercegovini koju je provodila Zemaljska vlada u Sarajevu.[655] Za vrijeme austrijske vlasti je izvršena i dogradnja dva polja na banjalučkoj sahat-kuli i to ciglom, sa dekorativnim elementima neoromantike i jednim polukružnim otvorom u gornjoj zoni kule, a pri čemu je građevina dobila visinu od oko 22 metra.[656][509]
Između dva svjetska rata nije bilo velikih intervencija na Ferhadiji džamiji. Jedina intervencija u ovom periodu se sastojala od prepokrivanja džamije olovnim pločama, pošto je, kao napomenuto, olovni pokrivač za vrijeme Prvog svjetskog rata skinut sa Ferhadije i korišten kao municija.[656][657] Olovne ploče su bila ručno izlivene i postavljene rukom Mehmeda Šogića iz Gornjeg Šehera.[656]
Nakon Drugog svjetskog rata dolazi do promijene institucionalnog sklopa u domenu zaštite spomenika kulture, a ona povlači sa sobom i nešto veću djelatnost na planu sanacija i restauracija islamskih sakralnih objekata načelno. Nosioci ovih poslova su bili novoosnovani Zavod za zaštitu spomenika ili odbori Islamske zajednice, a rijetko sama vlast.[656]
Prvi zahvat na Ferhadiji džamiji poslije Drugog svjetskog rata je bio 1951. i trajao do 1954. godine.[92] Ovom prilikom je saniran šadrvan i to tako što su popravljeni pokrov i njegovi stubovi, te uklonjeni slojevi boje sa kamenih i metalnih dijelova;[92][658] Na samoj džamiji je izvršeno pokrivanje svih vijenaca bakrenim limom, fasada je očišćena od ranije nabačenog maltera a ranije granatiranjem oštećena mjesta nadopunjena su urezivanjem komada sedre i plombiranjem smjesom od kamenog brašna i cementnog mlijeka. Problem je bila ograda šerefe, koja je u ratu bila skoro potpuno razorena i, osim nešto malo ostataka, uglavnom bila privremeno obnovljena iz cigle s cementnom žbukom, u kojoj su imitirani prvobitni ukrasi. Pošto je kamenolom sedre iz koje je ograda bila prvobitno izvedena, iscrpljen, tako se za obnovu ograde upotrebio bihacit. Istim materijalom obnovljeni su i mali mihrabi u trijemu džamije.[659][660][92][661] Urađeno je i čišćenje nišana u haremu džamije.[92]
-
![Nakrivljeni baldahin šadrvana poduprt improvizovanom skelom, pripremljen za konzervatorski zahvat, 1953. godina.[662]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/a/a6/%C5%A0adrvan_pod_rekonstrukcijom%2C_1953_g..png/306px-%C5%A0adrvan_pod_rekonstrukcijom%2C_1953_g..png)
Nakrivljeni baldahin šadrvana poduprt improvizovanom skelom, pripremljen za konzervatorski zahvat, 1953. godina.[662] -
![Detalj na šadrvanu prilikom popravke: stubovi baldahina popustili su u ležaju, jer su umetnuti u betonsko postolje pa na spoju trunu (1953. g.)[663]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/3/31/%C5%A0adrvan_pod_rekonstrukcijom_detalj%2C_1953._g._.png/239px-%C5%A0adrvan_pod_rekonstrukcijom_detalj%2C_1953._g._.png)
Detalj na šadrvanu prilikom popravke: stubovi baldahina popustili su u ležaju, jer su umetnuti u betonsko postolje pa na spoju trunu (1953. g.)[663] -
![Krovne plohe na džamiji i šadrvanu prilikom konzervatorskog poduhvata 1953. god. Postupak je podrazumijevao, kako ističe arhitekta Mladen Fučić, očuvanje oblina pokrova tj. izbjegavanje oštrih, izrazitih pruga, ne bi li se očuvala koncepcija džamije kao aglomeracije čistih geometrijskih volumena kako su i zamislili stari arhitekti.[663]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/3/3a/Pokrov_Ferhadije_i_%C5%A1adrvana_1953_god..png/302px-Pokrov_Ferhadije_i_%C5%A1adrvana_1953_god..png)
Krovne plohe na džamiji i šadrvanu prilikom konzervatorskog poduhvata 1953. god. Postupak je podrazumijevao, kako ističe arhitekta Mladen Fučić, očuvanje oblina pokrova tj. izbjegavanje oštrih, izrazitih pruga, ne bi li se očuvala koncepcija džamije kao aglomeracije čistih geometrijskih volumena kako su i zamislili stari arhitekti.[663] -
![Konzervacijom pokriveni vijenci džamije; u pozadini se vidi šerefe minareta, nakon rata provizorno popravljeno, kojem predstoji obnova (1953. god.).[664][661]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/7/73/Vijenci_i_%C5%A1erefe_Ferhadije%2C_1953._god..png/255px-Vijenci_i_%C5%A1erefe_Ferhadije%2C_1953._god..png)
-
![Limarski radovi na krovu džamije (1953.).[664][665]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/e/e2/Limarski_radovi_na_Ferhadiji%2C_1953_god..png/428px-Limarski_radovi_na_Ferhadiji%2C_1953_god..png)
-
![Oštećenja na džamiji i minaretu nakon rušenja spoljašnjeg trijema (1953.).[666][665]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/a/a2/O%C5%A1te%C4%87enja_na_Ferhadiji_nakon_skidanja_spolja%C5%A1njeg_trema%2C_1953._god..png/439px-O%C5%A1te%C4%87enja_na_Ferhadiji_nakon_skidanja_spolja%C5%A1njeg_trema%2C_1953._god..png)
-
![Interpolacijakamenih blokova na sjevernoj fasadi Ferhadije (1953.).[666][665]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/5/5c/O%C5%A1te%C4%87enja_na_severnoj_fasadi_Ferhadije%2C_1953._g..png/341px-O%C5%A1te%C4%87enja_na_severnoj_fasadi_Ferhadije%2C_1953._g..png)
-
![Južna strana Ferhadije u skelama, 1953. god. Na minaretu i fasadi džamije vide se oštećenja od krhotina granata. Fučić navodi da su se oštećenja popravila umetanjem ploča od sedre, a ako su sitna, plombiranjem kitom od kamenog brašna. Osim toga, nišani na groblju, vidljivi na slici, su očišćeni od mahovine i lišajeva.[664][667]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/f/f9/Ju%C5%BEna_strana_Ferhadije_u_skelama%2C_1953_god..png/255px-Ju%C5%BEna_strana_Ferhadije_u_skelama%2C_1953_god..png)
Južna strana Ferhadije u skelama, 1953. god. Na minaretu i fasadi džamije vide se oštećenja od krhotina granata. Fučić navodi da su se oštećenja popravila umetanjem ploča od sedre, a ako su sitna, plombiranjem kitom od kamenog brašna. Osim toga, nišani na groblju, vidljivi na slici, su očišćeni od mahovine i lišajeva.[664][667] -
![Južna fasada Ferhadije nakon izvršenog zahvata i minaret pod skelama (1953 g.).[668][667]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/b/b2/Ju%C5%BEna_fasada_Ferhadije_nakon_popravke%2C_1953_g..png/190px-Ju%C5%BEna_fasada_Ferhadije_nakon_popravke%2C_1953_g..png)
![Nakrivljeni baldahin šadrvana poduprt improvizovanom skelom, pripremljen za konzervatorski zahvat, 1953. godina.[662]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%C5%A0adrvan_pod_rekonstrukcijom,_1953_g..png)
![Detalj na šadrvanu prilikom popravke: stubovi baldahina popustili su u ležaju, jer su umetnuti u betonsko postolje pa na spoju trunu (1953. g.)[663]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:%C5%A0adrvan_pod_rekonstrukcijom_detalj,_1953._g._.png)
![Krovne plohe na džamiji i šadrvanu prilikom konzervatorskog poduhvata 1953. god. Postupak je podrazumijevao, kako ističe arhitekta Mladen Fučić, očuvanje oblina pokrova tj. izbjegavanje oštrih, izrazitih pruga, ne bi li se očuvala koncepcija džamije kao aglomeracije čistih geometrijskih volumena kako su i zamislili stari arhitekti.[663]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Pokrov_Ferhadije_i_%C5%A1adrvana_1953_god..png)
![Konzervacijom pokriveni vijenci džamije; u pozadini se vidi šerefe minareta, nakon rata provizorno popravljeno, kojem predstoji obnova (1953. god.).[664][661]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Vijenci_i_%C5%A1erefe_Ferhadije,_1953._god..png)
![Limarski radovi na krovu džamije (1953.).[664][665]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Limarski_radovi_na_Ferhadiji,_1953_god..png)
![Oštećenja na džamiji i minaretu nakon rušenja spoljašnjeg trijema (1953.).[666][665]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:O%C5%A1te%C4%87enja_na_Ferhadiji_nakon_skidanja_spolja%C5%A1njeg_trema,_1953._god..png)
![Interpolacijakamenih blokova na sjevernoj fasadi Ferhadije (1953.).[666][665]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:O%C5%A1te%C4%87enja_na_severnoj_fasadi_Ferhadije,_1953._g..png)
![Južna strana Ferhadije u skelama, 1953. god. Na minaretu i fasadi džamije vide se oštećenja od krhotina granata. Fučić navodi da su se oštećenja popravila umetanjem ploča od sedre, a ako su sitna, plombiranjem kitom od kamenog brašna. Osim toga, nišani na groblju, vidljivi na slici, su očišćeni od mahovine i lišajeva.[664][667]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Ju%C5%BEna_strana_Ferhadije_u_skelama,_1953_god..png)
![Južna fasada Ferhadije nakon izvršenog zahvata i minaret pod skelama (1953 g.).[668][667]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Ju%C5%BEna_fasada_Ferhadije_nakon_popravke,_1953_g..png)
Novi restauratorski radovi na džamiji su uslijedili 1959. godine. Zbog bombardovanja 1944. godine, ranijih požara, te djelovanja atmosferilija, stanje stubova trijema i njihovih kapitela i baza, kao i blokova temelja je bilo u fazi raspadanja. Kako bi se djelovalo suprotno ovom trendu koji je trajao duže vremena, nepoznate godine je već bila izvršena preventivna mjera na sprečavanju raspadanja baza, koja se sastojala od nabijanja obručeva od kovanog gvožđa i ugrađivanjem kamenih ivičnjaka na spoljašnjim stranama svih baza. No pošto se vremenom ovo pokazalo kao nedovoljno, tj. da bi se spriječilo rušenje cijele konstrukcije, postavljena je jaka drvena skela koja je kasnije poslužila pri zamjeni starih i postavljanju novih stubova trijema. Radovi, kao prethodno rečeno, su otpočeli 1959. godine i povjereni su kameno-klesarskoj radionici Antuna Šege iz Sarajeva, dok je radovima rukovodio Mate Biško. Nakon detaljnih tehničkih snimaka i poređenja sa postojećim stanjem, uslijedila je izrada novih kapitela. Njihovu izradu je obavljao samo jedan klesarski majstor i to kako bi se dobili precizni i istovetno obrađeni kapiteli. Izvršeno je i otkopavanje temelja stubova i utvrđeno teško stanje blokova na kojima su stajali, te su i oni morali biti sanirani. Montiranju novih stubova trijema se pristupilo avgusta 1960. godine i posao je obavljen veoma brzo.[669][670][92]
Iste godine kada su otpočeli radovi na stubovima trijema Ferhadije, otpočeli su i sanacioni i restauratorski radovi na objektima u njenom kompleksu. Turbe Ferhad-paše je posebno bilo u lošem stanju. Za vrijeme Austro-ugarske okupacije i Drugog svjetskog rata turbe je, kako ističe restaurator Mate Biško, bilo pretrpilo znatna oštećenja, kako u estetskom, tako i u konstruktivnom pogledu. Godine 1917. Austro-ugarska je skinula olovni pokrivač i upotrijebila ga u ratne svrhe. Nešto kasnije preko kupole je izrađen tanki betonski premaz i postavljen pokrov od pocinčanog lima debljine 0,55 mm. Za vrijeme Drugog svjetskog rata oštećen je taj novi krovni pokrivač i upropašten portal, a spoljašnje zidne plohe nagrđene su i oštećene od puščanih i mitraljeskih metaka.[453][671] Radovi na turbetu su se sastojali u sljedećem: kupola je pokrivena pocinčanim limom, zamijenjeni su prozori, obijen je unutrašnji malter i nanet novi u više slojeva, enterijer je ofarban posnim zemljanim bojama, stolarija je ofarbana uljanim bojama, te su popravljeni spoljašnji zidovi od oštećenja nastalih od krhotina granata umetanjem ploča od stare sedre i plombiranjem smjesom od kamenog brašna i cementnog mlijeka.[672][92][671]
Kao Ferhad-pašino turbe, i turbe Ferhad-pašinih barjaktara je imalo donekle sličnu istoriju oštećivanja, koja ga je do 1959. godine ostavila u nezahvalnom položaju. Austro-ugarska je 1917. godine i sa ovog turbeta skinula olovni pokrov i iskoristila ga za ratne svrhe. Nekoliko godina iza toga preko kamene kupole izrađen je tanki cemetni namaz, preko kojega je postavljen novi pokrov od pocinčanog lima. U Drugom svjetskom ratu zadesila ga je ista sudbina kao i turbe Ferhad-paše.[673][671] Naročito je stanje kupole na ovom turbetu bilo u lošem stanju. Sanacijsko-restauratorski radovi na turbetu su se sastojali u sljedećem: izvršena je konsolidacija kupole zalijevanjem pukotina cementnim malterom i izradom armiranobetonskog serklažnog prstena oko kupole, kupola je zatim pokrivena pocinčanim limom; zamijenjeni su prozori, obijen je unutrašnji malter i nanijet novi u više slojeva, enterijer je ofarban posnim zemljanim bojama a stolarija uljanim bojama; zidovi su popravljeni od oštećenja nastalih od krhotina granata umetanjem ploča od stare sedre i plombiranjem smjesom od kamenog brašna i cementnog mlijeka; na betonsku podlogu postavljen brodski pod.[674][92][671]
Sanacijsko-restauratorskim radovima je bilo obuhvaćeno i Safi-kadunino turbe, na kojem je bila dotrajala krovna konstrukcija i pokrov. Pored starog biber-crijepa bili su i ostaci šindre, vjerovatno autentičnog pokrova, ali je turbe ipak pokriveno biber-crijepom[675][671], uz zamjenu dotrajale drvne krovne konstrukcije.[675][92] Ostim toga, izvršeno je preziđivanje spoljnjeg južnog zida, zamijenjeni su prozori, kao i kod druga dva turbeta obijen je unutrašnji malter i nanijet novi u više slojeva, te je takođe ofarban enterijer i stolarija; izvršena je popravka zidova sedrom a na betnosku podlogu je postavljen brodski pod.[675][92]
Rukovođenje cjelokupnim konzervatorsko-restauratorskim radovima na turbetima bilo je povjereno Režijskom odboru, kojeg su sačinjavali ing. Evangelos Dimitrijević, ing. Zuhdija Kadunić, teh. Mato Biško i poslovođa Božo Juka.[675][671]
-
![Ferhad-pašino turbe prije konzervacije 1959. godine.[453][676]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/b/b7/Ferhad-pa%C5%A1ino_turbe_prije_konzervacije%2C_1959_god..png/225px-Ferhad-pa%C5%A1ino_turbe_prije_konzervacije%2C_1959_god..png)
-
![Ferhad-pašino turbe nakon konzervacije (1959. god.).[453][676]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/4/40/Ferhad-pa%C5%A1ino_turbe_nakon_konzervacije%2C_1959_god..png/246px-Ferhad-pa%C5%A1ino_turbe_nakon_konzervacije%2C_1959_god..png)
-
![Turbe Ferhad-pašinih barjaktara pre konzervacije, 1959 god.[673]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/5/56/Turbe_Ferhad-pa%C5%A1inih_barjaktara_pre_konzervacije%2C_1959_g..png/258px-Turbe_Ferhad-pa%C5%A1inih_barjaktara_pre_konzervacije%2C_1959_g..png)
Turbe Ferhad-pašinih barjaktara pre konzervacije, 1959 god.[673] -
![Turbe Ferhad-pašinih barjaktara nakon konzervacije, 1959. godina.[673]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/9/94/Turbe_Ferhad-pa%C5%A1inih_barjaktara_posle_konzervacije%2C_1959_g..png/324px-Turbe_Ferhad-pa%C5%A1inih_barjaktara_posle_konzervacije%2C_1959_g..png)
Turbe Ferhad-pašinih barjaktara nakon konzervacije, 1959. godina.[673] -
![Safi-kadunino turbe nakon konzervacije (1959.).[675]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/sr/thumb/d/d9/Safi-kadunino_turbe_nakon_konzervacije%2C_1959..png/244px-Safi-kadunino_turbe_nakon_konzervacije%2C_1959..png)
Safi-kadunino turbe nakon konzervacije (1959.).[675]
![Ferhad-pašino turbe prije konzervacije 1959. godine.[453][676]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Ferhad-pa%C5%A1ino_turbe_prije_konzervacije,_1959_god..png)
![Ferhad-pašino turbe nakon konzervacije (1959. god.).[453][676]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Ferhad-pa%C5%A1ino_turbe_nakon_konzervacije,_1959_god..png)
![Turbe Ferhad-pašinih barjaktara pre konzervacije, 1959 god.[673]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Turbe_Ferhad-pa%C5%A1inih_barjaktara_pre_konzervacije,_1959_g..png)
![Turbe Ferhad-pašinih barjaktara nakon konzervacije, 1959. godina.[673]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Turbe_Ferhad-pa%C5%A1inih_barjaktara_posle_konzervacije,_1959_g..png)
![Safi-kadunino turbe nakon konzervacije (1959.).[675]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Safi-kadunino_turbe_nakon_konzervacije,_1959..png)
Novi restauratorski i sanacijski radovi na džamiji i objektima u njenom kompleksu su uslijedili nakon razornog zemljotresa koji je pogodio Banju Luku 1969. godine. Projekat konstruktivne sanacije i restauracije je radio Zavod za zaštitu spomenika kulture, prirodnih znamenitosti i rijetkosti SRBiH, a nosilac projekta i vršilac glavnog nadzora je bio inženjer arhitekture Nedeljko Rosić;[676] projekat statičko-konstruktivne sanacije je izradio profesor Ismet Tahirović.[329][676][677] Radovi su vršeni 1972. godine, a organizator svih poslova je bilo Društvo prijatelja banjalučkih starina pod rukovodstvom profesora Fuada Balića i arhitekte Ante Kneževića.[676]
Pošto je uslijed zemljotresa gornji deo minareta, iznad šerefe, pao na centralnu kupolu i teško je oštetio[92], na Ferhadiji je prvo izvršena upravo nadogradnja minareta i to tako što je na njegovo rastreseno stablo naslonjen armiranobetonski zid iznad šerefeta i obložen istim kamenom.[678][676][92] Husedžinović je mišljenja da je ovako velika težina uticala na odluku projektanata da smanji prvobitnu visinu tog dijela minareta (v. opširnije iznad), čime se promijenio originalni izgled Ferhadije. Ona ističe i da će ovakav postupak imati loše posljedice u zemljotresu iz 1981. godine.[676][92]
Radovi iz 1975. godine su, nakon sanacije minareta, obuhvatali i izvođenje armiranobetonskog horizontalnog serklaža oko centralne i malih kupola[92][676], kao i injektiranje pukotina, obnovu krovnog pokrivača i oštećenih venaca i fasada. Nakon završetka spoljašnjih radova pristupilo se enterijeru džamije koja je podrazumijevala restauraciju oštećenog mihraba i minbera, te kao iznad prethodno rečeno, zamjenu kompletnog mahvila. Izbačena je ograda starog i ubačena nova, drugačijeg izgleda. Pod slikarom-restauratorom Nihadom Bahtijarevićem je, kao takođe iznad spomenuto, djelomično izvršena restauracija autentičnih arabeski u kupoli; nije poznato da li je prije ovog uređenja vršena fotodokumentacija postojećeg stanja ili sastavljen projekat restauracije arabeski. Prema uvidu Husedžinovićeve, osim autentične restauracije arabeski na kupoli, ostali slikarski radovi su nastali kao kompilacija oslikanih motiva iz drugih džamija u Bosni i Hercegovini. Takođe, restauracijom je uništen jedan kaligrafski zapis napisan rukom na lijevom zidu od ulaza u džamiju.[679]
Izvjesni radovi su bili sprovedeni i na objektima u kompleksu dažmije. Tako su na sva tri turbeta izvršenje manje intervencije, posebno je na turbetu Ferhad-pašinih barjaktara ugrađen armiranobetonski serklaž i preziđeni zidovi i kupola, te zamijenjena stolarija. Nadalje su osim turbeta, restaurirani portal, česma i šadrvan.[679]
Sanacijski radovi su izvedeni i na sahat-kuli, čije su gornje zone zemljotresom bile obrušene, a zadobila je i brojne pukotine na zdovima. U restauraciji koja je usljedila izgled objekta je ponovo promijenjen i to gornjoj zoni koja je bila sami predmet restauracije. Dograđena su dva polja; u prvo je smješten sat sa brojčanicima na sve četiri strane, a u drugom gornjem polju su se pojavila po dva otvora na svakoj strani sa blago prelomljenim lukovima. Potonja promjena je urađena na osnovu analogije izgleda drugih sahat-kula u BiH, kako ističe Husedžinovićeva, bez korištenja izvorne literature te se zbog toga, kako navodi ovaj arhitekta, može smatrati samo pretpostavkom originalnog izgleda. Prilikom restauracije je izostalo sužavanje objekta ka vrhu te je zbog toga nastao utisak iskrivljenosti sahat-kule. „Jajačka sedra“, krečnjak iz okoline Jajca slabijeg kvaliteta i strukture korišten prilikom zidanja ovog dijela objekta se razlikovao od autentičnog kamena kojim je zidana sahat-kula, što je još više unijelo nesklad sa opštim izgledom objekta.[680][681][509][682] Poslije novog zemljotresa 1981. godine došlo je do novih oštećenja, pukotina, u donjim i srednjim zonama sahat-kule, a objekat je izašao i iz vertikalne ose za 13 cm.[681][683]
Nakon novog potresa koji je pogodio grad na Vrbasu 1981. godine došlo je do oštećenja i na Ferhadiji i, kao rečeno, sahat-kuli. Zbog toga je banjalučki Zavod za zaštitu spomenika kulture i prirode 1984. godine pristupio pripremnim radovima za sanaciju sahat-kule što je podrazumijevalo izradu stručne dokumentacije, da bi sami radovi usljedeli 1985. i 1986. godine.[684][685] Prvo je izvršeno fotogrametrijsko snimanje objekta uz geomehaničko snimanje tla. Ovim ispitivanjima je utvrđeno da sa sahat-kula leži na nasipu visine 4,5 metra, što je imalo za posljedicu da je kula kao takva fundirana na drvenom roštilju, od, tada zatečene zdrave hrastove građe. Oko objekta su izvršena i sondažna arehološka istraživanja. Radovima je prethodilo arhitektonsko snimanje objekta, a takođe su utegnuti prstenovi od gvozdenih profila na mjestima koja su predstavljala najkritičnije zone oštećenja objekta, a radi sigurnijeg rada na gradilištu. Metodom ambijent vibracija je ispitana seizmička osetljivost objekta, a ovi podaci su poslužili za izradu projekta konstruktivne sanacije kule.[686][685][509]
Prvo je izvršena sanacija i ojačavanje temelja kule injektiranjem sa obostrano izvedenim armiranobetonskim zidovima. Potom su izvedeni armiranobetonski horizontalni serklaži sa unutrašnje strane, na visinskim razmacima 240 do 300 cm, na mjestima gdje su prethodno bile drvene hatule, stim što je u sljedećoj etapi radova bilo predviđeno maskirati betonske površine drvenim stropnim konstrukcijama. Seizmičko osiguranje objekta, obavezno za odnosno podneblje, je izvršeno postavljanjem čeličnih šipki promjera 20 mm u četiri ugla objekta (koje su služile kao vertikalni serklaži) i njihovo vezivanje sa horizontalnim serklažima pomoću ankerisanih ugaonih gvožđa i zavarenih sidara. Nakon prednaprezanja, tj. pritezanja vertikalnih šipki u gornjim zonama, izvršeno je injektiranje cementnom emulzijom svih pukotina i čitave mase zida do visine 14,40 m. Ovime je bila gotova prva faza sanacije sahat-kule, ostavljajući pitanje gornje zone objekta otvorenim, za šta su bila potrebna druga istorijska i konzervatorska istraživanja.[687][688][509]
Kao napomenuto, osim sahat-kule, zemljotresom iz 1981. godine je bila oštećenja i Ferhadija, a radovi koji su usljedili kao posljedica toga su bili najveći i najkompleksniji poslije zemljotresa. Prvo se metodom ambijent vibracija bilo pristupilo snimanju dinamičkog stanja objekta, a na osnovu ovog istraživanja, koje je pokazalo unutrašnje stanje konstrukcije, položaj i veličine pukotina, pristupilo se izradi projekta statičko-konstruktivne sanacije čiji je autor bio inženjer Stojan Ribnikar iz Ljubljane. Ribnikareva zamisao je bila bazirana na sistemu čeličnih rebrastih šipki koje su, prolazeći kroz središte zida, zaptivane malterom obogaćenim latiplasterom (vrsta gumenog veziva), a koje su osiguravale popucala opasna i oštećena mjesta konstrukcije objekta, te integralno djelovale sa kamenim zidovima. Radovima koji su počeli 1989. godine povjereni su Zavodu za zaštitu spomenika kulture iz Kotora — specijalizovanim za ovu vrstu radova, a specijalnu grupu je predvodila arhitekta Zorica Čubrović, dok je tehnički rukovodilac bio Mišo Franović. Bušenje zidova je vršeno specijalnom bušilicom koja je dobijena od UNESCO-a. Nakon provlačenja šipki je izvršeno injektovanje u cilju stabilizacije zidova.[689][92] Sanacija minareta riješena je tako da se ojačalo krhko i već popucalo stablo minareta ispod šerefeta sa osam vertikalnih rebrastih šipki, a koje su povezivane specijalnim umetkom i navojem, te gvozdenim prstenovima. Nijhovo učvršćivanje je izvršeno zavrtnjima, a zavarivanje šipki se vršilo samo na mjestima gde su se one spajale sa armaturom betonskog jezgra iznad šerefeta koje je bilo urađeno nakon zemljotresa iz 1969. godine. Ovime je opterećenje armiranobetonskog jezgra prihvaćeno bez posljedica, a čitav sistem je djelovao cjelovito. Kako ističe Husedžinovićeva ovo se najbolje pokazalo prilikom miniranja džamije 1993. godine, jer je nakon miniranja jedino minaret ostao uspravno da stoji.[690]
U periodu između 1990. i 1992. godine kroz priloge vjernika je uvedeno centralno grijanje u džamiju.[691]
Službenici džamije
[уреди | уреди извор]Kako navodi muslimanski učenjak i nastavnik Hasan Škapur[692] , brojne su generacije radile u Ferhad-pašinom vakufu i koristile se njegovim prihodima. U Ferhad-pašinoj vakufnami se kao svjedoci navode i četiri hatiba i dva imama: Šejh Muslihudin i Husein-Halifa,[449][693][694] od kojih je jedan moguće bio prvi imam Ferhadije.[694] Nakon Huseina-Halife se navode mujezini — Kasim-Halifa i Bali-Halifa[449][693][694], svakako opet Ferhadije džamije.[694] Godine 1652. bio je mujezin neki Salih-Čelebija, sin Isaov i zbog vršenja popravki na minaretu, ezan (molitvu) je učio sa skele.[694]
U jednom spisku iz 1658. (1069 h.g.) godine o zakupu desetine vakufskih i drugih zemljišta u Behram-begovoj mahali u Novoseliji, navodi se „i od Mufti-zade Mehmed ef, imama Ferhad-pašine džamije, 180 akči.“[694]
U XVI vijeku je moguće, kako ističe Škapur, da je u Banju Luku došao iz Erzuruma u svojstvu misionara učenik Tibok hafiz Mehmed, kurdske nacionalnosti, čiji je talenat uočio tadašnji privremeni imam Ferhadije Hafiz Mehmed ef, koji je istovremeno bio i kadija i koji je mladom Tiboku doborovoljno ustupio svoju imamsku službu u Ferhadiji. Mladi imam se nastanio u Banjoj Luci i oženio Zejnebom — kćerkom Omera Kahrimanage, upravnika vakufa Ferhad-paše — koga su lokalni rukovodiocu tadašnjeg političkog života grada raskrinkali i optužili za navodnu malverzaciju u vakufu i po državnu upravu reakcionarnu politiku, te on bude iznenadno obešen na vrbaskoj ćupriji u Banjoj Luci. Mehmed ef. Tibok je potpom otišao u Travnik i potužio se tamošnjem rukovodstvu, koje je na njegovu molbu preduzelo mjere protiv ovakvih ackija lokalnih rukovodilaca u Banjoj Luci. Tibok je tu isposlovao i mjesto muftije, a po ovom položaju njegovi potomci su se prozvali Muftići. Tibok je umro u dubokoj starosti i, kao i njegova žena Zejneba, pokopan u groblju uz Ferhadiju.[695]
Pravo na imamsku dužnost je prenošeno kroz vrijeme sa koljena na koljeno među Muftićima, tako da je sredinom XIX vijeka ovu dužnost obavljaju potomci spomenutog Tibok Hafiz Mehmeda: Muhamed, a nakon njegove smrti njegov brat Hadži hafiz Aziz Muftić. Od 1908. do 1938. godine imamsku službu u Ferhadiji je obavljao hafiz Hamid Muftić, kog zbog iznemoglosti nakon spomenute godine smijenjuje hafiz Izet Muftić. Od 1942. do 1946. godine imamsku dužnost je obnašao Mustafa Medanhodžić, a 1946. godine hafiz Hilmija Muftić — brat hafiza Izeta Muftića, koji je ove godine i penzionisan, da bi na dužnost imama Ferhadije te godine bio postavljen hafiz Mehmed Zahirović, koji je ovu dužnost obnašao i 1967. godine.[696]
Osim niza službenika kojima je Ferhad-paša u svojoj vakufnami odredio službovanje je i stalno mjesto predavača (vaiz) za povremena popularna vjerko-moralna predavanja građanima, o kojima Škapur navodi da nema puno podataka. Pred austorugarsku okupaciju dekratirani vaiz je bio Osman ef. Karahasanović, a u vrijeme okupacije hafiz Abdulah Kadunić, obojica nastavnici Ferhad-pašine medrese. U periodu Kraljevine Jugoslavije ovo mjesto su obnašali hafiz Ibrahim ef. Maglajlić i hafiz Mustafa Nurkić, a od 1942. do 1947. spomenuti Hasan Škapur.[696]
Kad je o upravnicima vakufa (mutevelijama) riječ, koncem austorugarske uprave i prvih godina Kraljevine Jugoslavije mutevelija vakufa je bio Sejfi-beg Ćerimpašić, a od 1920. do 1959. godine Mustafa Alihodžić.[696]
Rušenje 1993. godine
[уреди | уреди извор]Ferhad-pašina džamija je srušena u noći između 6. i 7. maja, u tri sata ujutru, 1993. godine za vrijeme rata u Bosni i Hercegovini.[697][698][699][700][701][702][703][704][705][706] Rušenje se desilo nešto više od godinu dana nakon izbijanja rata, u periodu kada se grad nalazio daleko od fronta i borbenih dejstava, čvrsto pod kontrolom vlasti Republike Srpske.[707]
Prethodno ratu i rušenju 1993.-e, nešto više od godinu dana ranije, u noći 27. februara 1992. godine, uoči referenduma o nezavisnosti Bosne i Hercegovine, Ferhadija i objekti u njenom kompleksu su doživeli oštećenja, pošto je u njeno dvorište bio bačen eksploziv. Oštećeno je Ferhad-pašino turbe, a na džamiji su oštećena stakla.[709][708][710][аб] Tada su napad osudila sva tri vjerska velikodostojnika u gradu — biskup banjalučki Franjo Komarica, muftija Ibrahim Halilović i episkop banjalučki Jefrem Milutinović,[ав] kao i predsjednik Skupštine opštine Predrag Radić,[722][721] te Naučno-nastavno vijeće Univerziteta u Banjaluci.[723][721]
Kao napomenuto, u ranim jutarnjim satima 7. maja 1993. godine, za vrijeme policijskog sata, je minirana Ferhadija džamija, a zajedno sa njom i Arnaudija džamija.[701][697][700][702][703][704] Kasno uveče, oko 23:00, policija je zatvorila ulice oko dveju džamija, a prema svjedočenju pojedinih očevidaca prozori na nekim stanovima u blizini džamije su već bili otvoreni kako se ne bi razbili od detonacije, naznačavajući da su njihovi stanovnici prethodno bili upozoreni na rušenje.[700][724] Jačina eksplozije koja se dogodila oko tri sata ujutru 7. maja je bila toliko jaka da su neki građani Banje Luke pomislili da je skladište municije dignuto u vazduh.[700][725] Prilikom eksplozije je popucao veliki broj prozora na objektima u široj okolini džamijskog kompleksa,[аг][727][701] ali upadljivo ne i na obližnjoj policijskoj stanici.[727] Jačina eksplozije je bila tolika da je uništila sve zidove džamije, no, minaret džamije nije uništen i ostao je da stoji. Prema navodu Husedžinovićeve razlog ovome je čelični korset koji je bio ugrađen u unutrašnjost minareta prilikom restauracije džamije četiri godine ranije.[701][700][728]
Jutro nakon rušenja džamije, uprkos policijskoj zabrani, brojni građani Banje Luke, među kojima je osim ne-srpskog stanovništva bilo i brojnih Srba, su u šoku i nevjerici gledali u ruine džamije.[700][729][730][731][732] Pristup ruševinama onemogućile su jake policijske snage, koje su okružile čitav blok i onemogućile pristup i fotografisanje ruševina.[701][730][733][734] Pojedini banjalučani su, uz veliki oprez, prilazili ruševini kako bi uzeli manji komad kamena, u uspomenu na bogomolju,[734][735] a pojedinci su se odvažili i da fotografišu ruševine.[733][ад]
Kasnije, tokom noći 7. maja donesena je odluka da se sruši i minaret.[700][737] I pored najstojanja službenika zaštite da se ona sačuva, prezentovanja provjerene dokumentacije i mogućnostima njenog očuvanja, ova odluka je ipak donešena.[701] Prema svjedočenju Bedrudina Gušića, tadašnjeg čelnika Islamske zajednice u Banjoj Luci koji je bio pozvan u policiju da bude informisan i „legitimiše“ ovo unapred pripremljeno rušenje dokumentom koji je odbio da potpiše, oko pola 12 te vječeri snažni reflektori su bili upereni u minaret, da bi pola sata iza ponoći i minaret bio srušen, uz poklike, pjesmu i pozdrave iz obližnjih zgrada u kojoj su živeli oficiri nekadašnje JNA, tadašnje VRS.[700][737][738][728][739] Prilikom eksplozije minaret je čitav dignut u vazduh, okrenuo se i pao, te poslije toga se raspao.[701]
I pored zahtjeva Odbora Islamske zajednice i banjalučkog Zavoda za zaštitu da se ostaci sačuvaju na licu mjesta, te da se omogući stalno prisustvo stručnjaka pri raščišćavanju, uz valorizaciju i sortiranje važnih komada, bageri su 11. maja ipak počeli da odvoze ostatke džamija na smetljište.[701][740] Ipak, uz velike napore članova Odbora IZ i pojedinih stručnjaka u banjalučkom Zavodu za zaštitu, uz stalno policijsko ometanje, provjeravanje, zapisivanje i privođenje spsaseni su pojedini vrijedni komadi srušenih džamija.[701]
U istoriografiji glede protesta rušenju postoje operčni sudovi. Dok istoričarka Armina Galijaš i novinar Aleksandar Ravlić navode da nije postojalo supsancijalno negodovanje srpskog stanovništva grada, tj. da je većina ćutala[751][752], štaviše, da su rušenjem samo potvrđeni neki ranije ispoljeni animoziteti glede ne-pravoslavnih sakralnih građevina i njihove simboličke funkcije u prostoru Banje Luke[ае][727] (imajući i u vidu, kako ističe Ravlić, da je Banja Luka univerzitetski grad sa više stotina profesora i nastavnika humanističkih nauka[752]), britanska autorka Helen Volasek navodi da je srpsko stanovništvo itekako negodovalo rušenje, što prepoznaje u reakciji srpskog političara Radoslava Brđanina koji se javno žalio da previše Srba negoduje rušenje dvije džamije, govoreći javno u Narodnoj skupštini Republike Srpske 9. maja da se „zabrani satanizacija Srba od strane Srba“, te da je glavna tema u gradu Banjoj Luci tih dana bila Ferhadija i da oni koji se žale na rušenje, premda ne treba da hvale rušioce, uzmu razglednicu grada i nose je sa sobom ako im je toliko stalo.[700]
Među prvim reakcijama na rušenje, prema Ravliću rijetkim koji su imali hrabrosti da posjete Islamsku zajednicu i muftiju Ibrahima Halilovića, bio je banjalučki biskup Franjo Komarica, koji je već 7. maja izjavio saučešće muftiji i vjernicima.[аж][752][753][754][755][756][737][757] Istog dana veliki broj muslimanskih vjernika je klanjao namaz u Gazanferiji džamiji, a vjernicima se obratio muftija Halilović hutbom, koju je zaključio porukom: „Oni koji misle da su rušenjem naših džamija uništili iman u nama i nas muslimane, varaju se. Jer, bez obzira što nam ruše džamije, svaki naš imam je pokretna džamija, a svaki musliman pokretni šehadet.“[758][744][755][756][аз] Vladika banjalučki Jefrem se nije oglasio.[755][756][738]
Nakon rušenja se, prvi put zvanično, oglasio i tadašnji gradonačelnik grada Predrag Radić sa zvaničnom izjavom. U njoj je rušenje označio kao neprijateljski i teroristički čin, koji je prije svega uperen protiv srpskog naroda.[769][698] Nakon zvanične policijske istrage, 1. juna 1993. godine javnosti je saopšteno da su džamije srušili sami Muslimani kako bi okrivili Srbe i doveli ih u nepriliku.[738][698][770] Kao glavni dokazi u istrazi su istaktnuti američko porijeklo eksploziva i neporfesionalno izvedeno rušenje. Takođe je navedeno da je količina oštećenja na srpskim objektima u krugu oko džamije tolika da je očigledno postojala želja da se i oni namjerno oštete i budu meta napada.[738][698]
Kad je riječ o drugim reakcijama zvaničnika, rušenje Ferhadije i Arnaudije je, suprotno slučaju rušenju pet bijeljinskih džamija nekoliko mjeseci ranije, osudila vlada Svezne Republike Jugoslavije. Rušenje je snažno osudio tadašnji predsjednik SRJ Dobrica Ćosić, označivši ga kao „čin varvarstva“ i kao „posljednje upozorenje“ svim zaraćenim stranama da djeluju rezolutno ne bi li se zaustavio rat. Rušenje dvije džamije se pojavilo i na beogradskim televizijskim stanicama, a vlada SRJ je dobrovoljno dostavila svoj izvještaj o rušenju Savjetu Evrope, kao i reportažu lista „Borba“, inače dugogodišnjeg kritički nastrojenog lista spram Slobodana Miloševića i srpske vlasti. TANJUG, zvanična državna novinska agencija SRJ, se u svom pisanju o rušenju pozvao na stručnjake iz Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Srbije, koji su rušenje nazvali, ne samo varvarskim činom, nego i dokaz uzdrmanog povjerenja u elementarnu ljudskost i poštovanja prošlosti istorijskih naroda.[771] Prema sudu Helen Volasek ova reakcija, pak, nije imala nikakve veze sa brigom vlasti u Srbiji za osmanskim nasljeđem u BiH u ratnim okolnostima, već je imalo političku pozadinu. Naime kako navodi ona, u trenutku kada se dogodilo rušenje je u Narodnoj skupštini Republike Srpske, suprotno želji Beograda, pao Vens-Ovenov mirovni plan za BiH. Dan prije Radovan Karadžić ga je bio potpisao, a Ćosić i Milošević su se veoma založili za njegovo usvajanje.[771][772] Nakon neusvajanja, Beograd je uskratio pomoć Palama i osudio rušenje džamija.[771] Nedelju dana nakon rušenja džamija, 12. maja, sam Radovan Karadžić je izdao zvaničnu uredbu prema kojoj „sve bogomolje u gradu i njegoj okolini trebaju biti sačuvane i zaštićene od povećane terorističke aktivnosti“. Kako ističe Volasek, nije bilo poznato ko bi navodni teroristi mogli biti, te drugi sakralni objekti su i nakon izdavanja ove uredbe nastavljani da budu skrnavljeni i rušeni. Ova autorka ističe da je još uvek nejasan motiv za njeno izdavanje, premda je, kako ističe, moguće da on leži u negativnoj reakciji koju su rušenja dvije istorijske džamije uzrokovala u dvijema srpskim javnostima u Banjoj Luci i Beogradu.[773]
Nekoliko mjeseci nakon rušenja Ferhadije i drugih džamija u Bajoj Luci je otvorena izložba „Banja Luka — centar Vrbaske banovine 1929—1941“. Na brojnim izloženim fotografijama iz tog vremena nije se nalazila ni jedna sa Ferhadijom ili nekom drugom od banjalučkih džamija. Kako ističe Galijaš, ovime su Ferhadija i druge džamije bile i doslovno izbrisane iz prošlosti.[774][775] Na vijest o rušenju Ferhadije, iz protesta, beogradski muzičar i frontmen grupe EKV Milan Mladenović je zajedno sa bednom Rimtutituki odbio da svira koncert u Banjoj Luci.[776]
Rušenje Ferhadije je bio dio šireg poduhvata poznatog kao etničko čišćenje, ne-srpskog stanovništva sa prostora pod kontrolom Vojske Republike Srpske. Rušenje banjalučke džamije se dogodilo daleko od linija fronta, u pozadini gdje nije bilo nikakvih neposrednih ratnih dejstava.[777] Njeno rušenje, kao i ostalih banjalučkih muslimanskih bogomolja, je samo ubrzalo proces protjerivanja Mislimana sa prodručja Banje Luke u toku rata[778][700], tako da je već septembra 1993. godine veććina njih koji su ostali u gradu bila toliko uplašena da je htjela da se iseli.[700] Prema mišljenju istoričarke Galijaš, rušenje muslimanskih i drugih ne-srpskih bogomolja je predstavljao čin kulturocida i memoricida. Prema njenom uvidu želja srpske političke elite koja je imala poluge moći, nije bio samo da protjera nepoželnje grupe građana, nego njihovi simboli i mjesta sjećanja su morala biti izbrisana iz slike grada. Cilj je bio uništiti njohvu istoriju, kako bi bila izmišljena i napisana nova istorija.[779] Kad je o Ferhadiji riječ, kako navodi ova istoričarka, ona nije uništena u funkciji bogomolje, nego kao simbol neprijatelja; prije rata ona se nalazila na svim razglednicama i bila jedan od simbola grada, no u novom gradu koji je oblikovala srpska politička elita simbolu koji je predstavljao neku drugu etničku grupu/naciju nije bilo mjesta.[780] Ova istoričarka takođe ističe da, dok je u nacionalnom srpskom medijskom diskursu rušenje ismijevano i tako prezentovano čitaocima, za stanovnike Banje Luke ono je presudno promijenilo istorijski izgled njihovog grada čiji su, posljednih 400 godina, Ferhadija i Arnaudija bili sastavni simboli.[781]
Iste godine, 15. decembra Ferhad-pašino turbe, koje je miniranjem Ferhadije prethodno bilo oštećeno, je, zajedno sa turbetom Ferhad-pašinih barjaktara minirano. Nakon toga je minirana i sahat-kula, te bagerom porušeni portal, česma, ograda, šadrvan i svi nadgrobni spomenici (bašluci) na groblju.[782][727] Isti dan je počelo odvoženje svih ostataka na smetljište[783], a ovaj dan pamti i incident kada je srpska policija uhapsila lokalne predstavnike UNHCR-a koji su pokušali da istraže i spreče bagere u rušenju i prevoženju ostataka objekata u džamijskom kompleksu[784]; Safi-kadunino turbe koje je ostalo bez krova nakon miniranja, te djelomično obnovljeno od strane banjalučkog Zavoda za zaštitu, je bagerom proušeno rano proljeće 1994. godine.[782]
Prva banjalučka džamija koja je srušena je bila Sefer-begova džamija 9. aprila 1993. godine, koja je spaljena.[707][701][697][741] Prema mišljenju bošnjačke i austrijske istoričarke Armine Galijaš, činjenica da se ova džamija nije nalazila u užem gradskom jezgru je vjerovatno bio razlog zašto je prva bila odabrana da bude srušena.[697]
Sudski procesi
[уреди | уреди извор]Rušenje Ferhadije je bio predmet republičkosrpskih i bosanskohercegovačkih sudskih instanci, jer je Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini (IZ) tužila Republiku Srpsku za naknadu štete rušenja 16 banjalučkih džamija u iznosu od nešto manje od 65 miliona konvertibilnih maraka. Postupak je počeo pred Osnovnim sudom u Banjoj Luci, te išao do viših organa sudske vlasti — Okružnog suda u Banjoj Luci, Ustavnog suda Republike Srpske, te Ustavnog suda Bosne i Hercegovine (u sastavu: Mirsad Ćeman, Mato Tadić, Zlatko M. Knežević, Valerija Galić, Miodrag Simović, Seada Palavrić) — koji je, 21. jula 2015. godine, odbio apelaciju IZ protiv presude Ustavnog suda RS, koji je odlučio da IZ nije pravovremeno podnijela zahtjev za naknadu štete u roku od tri godine od rušenja tj. da je slučaj zastareo.[785]
Tokom procesa svi sudovi su utvrdili da je Republika Srpska odgovorna za rušenje Ferhadije i drugih džamija jer nije kaznila počinioce zlodjela, te da nije ništa učinila kako bi spriječila da se krivično djelo dogodi.[786] Kako navodi sud, notorne činjenice u procesu koje je usvojio:
| „ | Prema notornim činjenicama, i to da je do uništenja (rušenja) vjerskih objekata došlo u vrijeme rata u BiH, kada nije bilo neposrednih ratnih djejstava, u kontinuitetu počev od aprila do septembra 1993. godine, nadležni organi tuženih su, kako je istakao Osnovni sud, imali odgovornost da zaštite sve objekte za koje je postojala vjerovatnoća da mogu biti uništeni. Odgovornost tuženih, kako je dalje navedeno, proistječe i iz Ustava Republike Srpske i Ustava Bosne i Hercegovine, čijim odredbama je propisana obaveza države da štiti kako živote, tako i imovinu svojih građana. Uvođenje policijskog sata radi zaštite imovine i lica dovoljno govori o postojanju osnovane opasnosti da se dogode nepredviđene štetne posljedice koje je ovakva mjera opreza trebalo da spriječi. Osnovni sud je dalje istakao da je već u aprilu 1993. godine, kada je uništena (srušena) prva džamija u Banjoj Luci, postojala osnovana opasnost da može doći do uništenja i rušenja ostalih džamija, što se pokazalo kao tačno, i da tuženi nisu poduzeli ništa kako do uništenja ne bi došlo. Prigovor nedostatka pasivne legitimacije, po ocjeni Osnovnog suda, nije utemeljen ni na jednom materijalnom dokazu, jer nijedan krivični predmet protiv N.N. počinilaca nije okončan, odnosno počinioci nisu pronađeni ni nakon 16 godina od nastanka štete i okončanja prvostepenog postupka pred sudom.[787] | ” |
Nadalje je sud takođe zaključio:
| „ | U vezi sa osnovanošću tužbenog zahtjeva, Osnovni sud je naveo da je odredbom člana 154. ZOO propisano da „ko drugome uzrokuje štetu dužan ju je nadoknaditi ukoliko ne dokaže da je šteta nastala bez njegove krivice i da prouzrokovanjem štete nastaje obaveza njene naknade drugoj strani“. Tuženi u postupku, po ocjeni Osnovnog suda, nisu dokazali da je šteta nastala bez njihove krivice, a nesporno je da je apelantica [IZ] pretrpjela materijalnu štetu rušenjem svoje imovine, konkretno 16 vjerskih objekata (džamija), koji predstavljaju dobra nesumnjive historijske, kulturne i arhitektonske vrijednosti, do koje je došlo u vrijeme pojačane odgovornosti tuženih da zaštite ta dobra. Tuženi u postupku nisu dokazali da su preduzeli bilo kakve aktivnosti na sprečavanju nastanka štete koja je, kako proizlazi iz dokaza, nastajala tokom noći, kada je kretanje fizičkih lica zbog uspostavljenog policijskog sata bilo ograničeno i kontrolirano u svakom pogledu. Također je nesporna činjenica, koju su potvrdili dokazi tuženih, da su ostaci džamija nakon njihovog rušenja odvoženi na nepoznate lokacije. Nepoznate zbog toga što apelantica kao vlasnik nije bila obaviještena gdje su ostaci odvoženi, niti je apelantica na bilo koji način učestvovala u odlučivanju gdje će ostaci biti odvezeni. Tuženi tokom postupka nisu dali objašnjenje iz kojih razloga su bez saglasnosti apelantice kao vlasnika organizirali i odvozili ostatke vjerskih objekata, i to na deponije na kojima se odlaže otpad, iz čega proizlazi zaključak da su tuženi izostavili postupati da zaštite objekte od uništenja, ili pak da doprinesu pronalaženju i kažnjavanju počinilaca krivičnih djela. Tuženi, naime, tokom postupka nisu objasnili odlučnu činjenicu koja se odnosi na obavezu zaštite objekata, kao i zaštite porušenih objekata, imajući u vidu da je radi sigurnosti lica i imovine uvedena kontrola kretanja (policijski sat). Iz navedenog, po ocjeni suda, proizlazi zaključak da su tuženi odgovorni za štetu koja je pričinjena apelantici, i to zbog svog pasivnog držanja, nečinjenja, odnosno propuštanja da postupaju u skladu sa svojim ovlaštenjima i obavezama koje proistječu iz zakona. Sud je utvrdio postojanje uzročne veze između nepostupanja tuženih i prouzrokovane štete, a osim toga, u postupku nisu razjasnili ni svoje postupanje koje je uslijedilo nakon rušenja vjerskih objekata i raščišćavanja ostataka porušenih džamija, jer je uvidom u podatke Republičke uprave za geodetske poslove utvrđeno da su u katastarskim evidencijama vršene promjene prema odlukama tuženih nastale zbog „uklanjanja“ zgrada i drugih građevinskih objekata.[788] | ” |
Rušenje u kulturi
[уреди | уреди извор]Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini je 2000. godine donijela odluku da 7. maj, dan rušenja Ferhadije, proglasi Danom džamija u Bosni i Hercegovini, a u cilju pamćenja na porušene džamije tokom rata u Bosni i Hercegovini.[789][790][791] Ovaj datum, zajedno sa „Danom šehida“ igra, prema njemačkom istoričaru Denisu Dirksu[792], važnu ulogu u novoj, vjerskim predznakom obilježenoj, bošnjačkoj kulturi sjećanja u nastajanju nakon rata u BiH.[793]
Rušenje Ferhadije džamije je postao motiv različitih književnih ostvarenja. Priča o banjalučanima koji su kriomice uzimali kamen iz njenog srušenog minareta i ponijeli ga sa sobom u progonstvo, širom svijeta je prema piscu Irfanu Horozoviću (bs) koji je ovo svjedočio etnologu Aiši Softić, opstalo kao usmeno kazivanje u obliku memorata koje se i danas može čuti među banjalučanima.[735] Spomenuti književnik je, prema Softićevoj posve upečatljivo, ovaj događaj posvjedočio u obliku pjesme „Džamija“ objavljenoj u zbirci „Knjiga mrtvog pjesnika“ 1997.-e u Zagrebu.[735][794]
Mujezin se u snu našo
na Munari sa oblacima.
Kad je bombe sat izašo
koraknuo k nebesima.
U izgnanstvo kad su pošli
iz mahale njeni ljudi
kraj ruine svi su prošli,
kam stavili pokraj grudi.
Sad putuje razgrađena
u toplini mnogih ruku
kao da je tek viđena
u nebeskom svome zvuku.
I mujezin mali njezin
skriva se u dlanovima
sasma tiho uči ezan
da nikome nije zima.
Iz pamćenja ona raste.
Svjetlost njena od zvijezda
dodiruje krila laste
što putuje do gnijezda.[794][795]
Banjalučki književnik hrvatske nacionalnosti Anto Ćosić je u dvije svoje pjesme — „HOMMAGE FERHADIJI“ i „Banjalučka elegija“, iz zbirke „Banjalučka elegija“ obradio rušenje najveće banjalučke džamije. Izbor zbirke, objavljene u Banjoj Luci 2004. godine je napravila njegova kćerka Maja.[796]
O, reci, živote,
Moja divna kazno,
Da na svetom mjestu
Neće biti prazno,
Jer će se javljati
Skoro svakog dana
Bogomolja stara
Ko fatamorgana[797][798][799]
Sahat kula ne javlja sabaha
A la turka više ne izbija
Razbili su dragulj cijele Bosne
Što se zove — vitka Ferhadija
Srušili su ljepoticu bijelu
Ponizili nedužnu ljepotu
Al ne mogu uništiti Boga
Naše srce i vječnu dobrotu
Još u srcu Ferhadija živi
I svaki joj isklesani kamen
Spomen na nju još ustrajno gori
Kao bijeli banjalučki plamen
Kada padnu rušitelji Boga
Ispružite svoje moćne ruke
I gradite novu Ferhadiju
Usred naše lijepe Banjaluke
Kroz bezistan tužnih uspomena
Bradat čovijek drhteći korača
Pade sila, a njezina sjena
Obilazi preko pustog plača[800][801]
Rušenje banjalučke džamije je opjevano i u popularnoj kasidi (vjerskoj pjesmi) Mirsada Pucea pod nazivom „Sjećanja“. Prvi put ju je izveo Madžid Abaza na Akademiji Karađoz-begove medrese (bs) u Mostaru, a kasnije uvrstio u album „Sa izvora“.[802] Na popularnoj muzičkoj platformi Jutjub kasida je imala prijeko 382 hiljade pregleda [stanje 2. aprila 2020.].[803]
U njihovim dušama se
istina o nama krije,
Aladžu i Ferhadiju porušio vjetar nije
Sjećanja,
njihova su djela vrijedna.
Istina,
istina je samo jedna,
mi smo tu, više nemamo dilema:
Allah je,
Jedan, Njemu ravnog nema.
Sakrij suze u svitanja
dok kazaljke tamu slute,
gazije su pored tebe
svoju tugu oni šute.
U njihovim dušama se
istina o nama krije,
Aladžu i Ferhadiju porušio vjetar nije
Sjećanja,
njihova su djela vrijedna.
Istina,
istina je samo jedna,
mi smo tu, više nemamo dilema:
Allah je,
Jedan, Njemu ravnog nema.
Na beharu kapi rose
Uzvišenom sedždu čine,
Bosna dovom sunce zove,
da na putu mraka sine.
U Svjetlosti Njegovoj se
Istina o nama krije,
Aladžu i Ferhadiju Porušio vjetar nije
Sjećanja,
njihova su djela vrijedna.
Istina,
istina je samo jedna,
mi smo tu, više nemamo dilema:
Allah je,
Jedan, Njemu ravnog nema.
[806][805][803]
Obnova
[уреди | уреди извор]Put do obnove
[уреди | уреди извор]Obnova džamije
[уреди | уреди извор]U svrhu obnove Ferhadije, Arhitektonski fakultet u Sarajevu je oformio tim stručnjaka posvećenih ovom zadatku, a koji je vodio profesor dr. Muhamed Hamidović, glavni projektant obnove cijelog kompleksa Ferhadije.[808][809] Obnova se radila prema interdisciplinarnoj studiji o principima i metodološkim postupcima koju je izradio Centar za studije i istraživanje Arhitektonskog fakulteta, a glavni postulat kojim se vodilo je obnova metodom potpune rekompozicije tj. cilj projekta je bio izgraditi objekat autentične forme od autentičnih materijala, poštujući estetske principe starih graditelja, odnosno izgraditi džamiju posve kako je ona i bila prije rušenja 1993. godine.[810][811][812]
Imajući ovo u vidu prilikom izrade studije je bilo važno doći do snimaka, fotogrametrijskih snimaka te fotografija džamije prije rušenja.[813] Osim Hamidovića u izradu studije po kojoj je vršena obnova su bili uključeni i prof. dr. sc. Sabira Husedžinović, prof. dr. sc. Ismet Tahirović, doc. dr. sc. Amir Čaušević, mr. sc. Mirsad Hadžirović i mr. sc. Nerman Rustempašić, sve arhitekti i građevinski inženjeri s Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu. U izradi studije i projekta sudjelovao je i Centar za naslijeđe Bosne i Hercegovine koji je stavio na uvid i kopiranje plansku dokumentaciju, a Centar za islamsku arhitekturu ustupio je cjelokupnu plansku dokumentaciju. Određenu su dokumentaciju otprije posjedovali profesori Husendžinović, Tahirović i Hamidović, a znatno su pomogli i Zorica Čubrović iz Zavoda za zaštitu spomenika Crne Gore iz Kotora koja je radila na utvrđivanju oštećenja nakon potresa te projektna dokumentacija slovenačkoga građevinskog inženjera Stane Ribnikara koji je radio na konstrukcijskoj sanaciji. Nešto je crteža i konstrukcijskih detalja pronađeno i u sarajevskoj Univerzitetskoj biblioteci, a sve su to temeljito proanalizirali prof. dr. sc. Ćazim Hadžimejlić i doc. dr. sc. Lemija Akšamija koji su dali i smjernice za unutrašnje uređenje. Osim njih, svojim savjetima su pripomogli i mnogi drugi stručnjaci i poznavatelji. Obnovu je vodio Medžlis (odbor) Islamske zajednice Banje Luke kojem je na čelu bio Kasim Mujičić, a pomagan je od banjalučkog muftije Edhema ef. Čamdžića i glavnog imama Medžlisa Mirze ef. Spahića. Na čelu Direktorijata za obnovu je bio direktor Sead Pašić, dipl. ing. građ., svojevrsni voditelj projekta, a glavni je izvođač Kara-drvo d.o.o. iz Fojnice.[814][810][815]
Premda su pravi radovi na gradilištu počeli 2007. godine, pripremni radovi za obnovu džamije su otpočeli 4. oktobra 2005. godine na smetlištu u Ramićima 12 km udaljenom od Banje Luke, na kojem su fragmenti Ferhadije bili rasprostrti po gomilama smeća, ali i zakopani ispod pet metara naslaganog otpada koji se godinama ovdje odlagao.[816][817] Dozvole za uzimanje materijala su, prema uvidima Branka Nadila, dobivene nakon mukotrpnih pokušaja, velikog angažmana, ali i pomoći razumnih ljudi, vjernika i nekih vladinih organizacija. To se i odužilo, a za taj je pothvat bila potrebna odgovarajuća mehanizacija i stručno vodstvo. Svakodnevno je uz projektante bilo angažirano tridesetak radnika raznih profesija, uključujući vozače kamiona i rukovatelje raznovrsnim građevinskim mašinama. Prostor je prvo razminiran uz pomoć banjalučkih stručnjaka i pasa tragača, a zatim je posječena gusta šikara i probijen pristupni put. Fragmenti su se ručno vadili s pomoću sajli i grajfera, potom su čišćeni i oprani neagresivnim sredstvima i vodom.[817] Radovi su trajali tri mjeseca i na koncu su rezultovali otkivanjem i skladištenjem više od 5000 kamenih fragemnata (težine nešto više od 832 hiljade kilograma, zapremine 462,4 metra kubna).[816] Kako su se na tom mjestu odlagali ostaci ostalih srušenih džamija, slijedilo je grupisanje i slaganje prema lokacijama (Ferhadija, Arnaudija, Gazanferija itd.), ali i prepoznavanju prema mjestu ugradnje (mihrab, zidovi, lukovi, minaret i sl.). Svi su fragmenti stručno obilježeni, popisani, snimljeni, a izrađene su i posebne skice koje su predane investitoru i projektantima. Materijal je transportovan na privremeno i ograđeno odlagalište u mjestu Vrbanja, udaljenom 12 km. Tamo je pažljivo složen, opran ručnim prskalicama pod pritiskom i zaštićen najlonom i daskama. Uslijedila je daljnja obrada, poput mjerenja, skeniranja trodimenzionalnim skenerom, zidanje te suho rezanje i oblikovanje, ali i sortiranje prema dinamici ugradnje. Uz stručnjake je radila i grupa studenata Arhitektonskog fakulteta iz Sarajeva.[817][349][818]
Pošto je uvidom u materijal iz deponije u Ramićima postalo jasno da neki glavni ostaci tj. dijelovi džamije nedostaju — poput stupova, baza, šerefa (balkona na minaretu), vijenaca i sl., nedostajao je nužan uvid u izvorno klesanje i oblikovanje kamene plastike. Osim toga, sudionicima u obnovi je postajlo jasno da mora da postoji i drugi prostor gdje su odveženi dijelovi džamije nakon rušenja. Nakon provjerenih dojava i spoznaja u martu 2007. godine počelo je istraživanje šljunkare Karanovac, ustvari veštačkog jezera 15 km od grada na Vrbasu. U istraživanje su bili uključeni i ronioci iz Banje Luke. Iz dubine od četiri do pet metara uz pomoć mehanizacije, bagera i utovarivača izvađeni su fragmenti kamene plastike važni za daljnju obnovu. Za to je također trebalo raskrčiti obalu od šiblja i drveća i probiti poseban prilazni put. Ronioci su pripremali za vađenje ostatke kamenih blokova, teških i do 3 tone, koje su osiguravali ojačanom užadi i odgovarajućom zaštitom, a sitni su se fragmenti prikupljali u posebnim košarama. Sav je materijal također odvezen na lokaciju u Vrbanji. Svi su radovi završeni do jula 2007 godine.[819][818]
Kao napomenuto, kameni ostatci su prani i čišćeni pod nadzorom eksperata, nakon čega su sortirani po mjestu i ulozi koja im pripada u džamiji. Ovo obilježavanje ostataka, onih iz Ramića, je 2006. godine djelomično radila Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, a uz finansijsku podršku Američke ambasade u Sarajevu.[816][820][821] Dalja katalogizacija ostataka je rađeno uz pomoć 3D skenera Leica HDS 3000 kamere sa 900 piksela rezolucije. Konačno modelovanje svakog fragmenta je odrađeno korišćenjem nekoliko kompjuterskih programa.[816][818]
Važno pitanje prilikom obnove Ferhadije je bilo pitanje originalnog kamenoloma iz koga je prvobitno korišten kamen za izgradnju džamije, a to sve u slučaju da pronaeni ostatci nisu dovoljni za izgradnju džamje. Poslije godina traganja, konačno je pronađen kamenolom u Sitarima duž rijeke Vrbas u Banjoj Luci. Laboratorijska analiza je pokazala poklapanja između kamena korištenog pri izradi džamije i onog u kamenolomu.[816][818]
U međuvremenu su ručno otkopani temelji džamije radi utvrđivanja stupnja oštećenja i načina sanacije. Potvrđena je pretpostavka da su ispod temeljnih traka gusto poredani hrastovi piloti dugi 50 cm, a u temeljnim su zidovima pronađene i hrastove grede (hatule). Sva je drvena građa u temeljnom dijelu sačuvana i posebno zaštićena. Minaret se počeo graditi 2008. godine. Pronađen i restaurirani kamen dovezen je iz Vrbanje i ugrađen na predviđeno mjesto, a tamo gdje je nedostajao ugrađen je kamen iz kamenoloma u Sitarima. Zidanje je obavljeno vapnenim mortom s horizontalnim klamfama u olovu i vertikalnim sidrima za šerife. U isto je vrijeme započela i obnova džamije uređivanjem podloge, a potom postavljenjem i određivanjem baza stupova te ugradnjom kamenih blokova. Tokom zime, kada se radovi prekidaju, isklesani su nedostajući kameni dijelovi i spojeni odnosno plombirani s pronađenim ostacima. Dio je kamenoklesarskih radova obavljen u radionicama Kara-drva u Fojnici. U međuvremenu je započela obnova Ferhad-pašinog turbeta, klesanje glavnog kamenog nadvratnika s natpisom (tariha), izrada šedrvana i obnova ograde, a održan je i stručni skup posvećen unutrašnjem uređenju.[822][816][818]
Kad je o materijalima za obnovu riječ, kako ističe glavni arhitekta Hamidović, u gradnju Fehradije iskorišteno je i oko pola tone vune; — „Limariju su radili majstori koji imaju laboratorije u Stokholmu, dakle riječ je o institutu. Tome smo vrlo ozbiljno pristupili. Prozori na džamiji rađeni su u jednom komadu, u prozorima nema niti jednog eksera ili šarafa. Onda, nismo znali koji je najbolji materijal, ne za zidanje, nego za malterisanje. Napravili smo 37 uzoraka, svaki uzorak je posebno njegovan, davan na ispitivanje, kako bi se došlo do onog pravog“.[823]
Sredinom opšte građevinske kampanje Agencija za saradnju sa BiH Tika iznašla je pozamašna sredstva da potpomogne radove na finalizaciji određenih pozicija, ali je u potpunosti isfinansirala dovršenje, te je putem tendera odabrana zanatsko-zidarska firma „Neimari“ iz Sarajeva, da angažmanom završi sve projektom predviđene i naknadno odobrene radove.[349][824][825][826] U daljem slijedu obnove, raspisan je konkurs UNDPY-a o zidanju dijela uličnog ogradnog kamenog zida s metalnom ogradom, sa vanjskom gradskom kamenom česmom i obnovljenim šadrvanom. Sve je zahtijevano da bude izvedeno istom zanatskom manirom (iako u poznim baroknom stilu). Preuzeta obaveza izvedena je uz pripremljene umjetnički profilirane željezne detalje – prethodno užareno i kaljeno – s profilacijama koje su izvedene u radionici „Malik“ iz Sarajeva. Ornament, kompozitnost i metrika cjeline rađena je metodom interpoliranja uz pronađene originale, načinom da je nemoguće identificirati stare željezne šadrvanske ograde bazena sa dodatnim prilozima. Znatan doprinos su učinili zanatski drvorezbarski umjetnici iz Konjica koji su obradili i ugradili prozorske kapke, šišeta i podnice u prozorima, ulazna vrata također. A „Neimari“ su izveli mahvilu u profiliranoj drvenariji, prozore i vrata u turbetima. Promicanje autentičnosti džamije bilo je posebno zastupljeno angažmanom Kovačke radionice iz Majdana nadomak Ključa, odakle je vjerovatno pristizalo sve ranije potrebito kovano i kaljeno željezo za ovu džamiju. Kako ističe Muhamed Hamidović u intervjuu datom sarajevskom „Oslobođenju“, „da su debeli iskivci za zatege bili dužinski zamjetni, tadašnji posao, kao i iznad stubovlja kapitela, zakačeni da stabilno pridržavaju cijelu džamijsku sofu kao i unutarnja dugačka zatega iznad mahvile duža od 10,0 m1 u jednom komadu. Vjerovatno su iskivali po segmentima jedinstvenu zategu koristeći zaboravljene tradicionalne tehnologije – sada skrivene mudrosti iskivanja – tadašnjih kovačkih zanatlija iz Majdana.“[349] Svečano postavljanje alema na kupolu i minaret džamije je pripalo reisu-l-ulemi islamske zajednice u BiH Mustafi Ceriću 2. novembra 2012. godine, a u prisustvu brojnih gostiju.[827][828] Akademski vajari Darko Šobot i Samir Sućeska godinu dana su radili na obnovi mihraba džamije, te na tarihu iznad ulaza i kruni ulaznog portala.[829][349] Hazim Numanagić potpisuje izradu kaligrafije unutar Ferhadije.[349][830][831]
Konačno, 68% od prethodnog materijala od kog je sagrađena Ferhadija je upotrebljeno i uzidano u obnovljenu džamiju, dok je ostatak kamena uzet iz kamenoloma u Sitarima. Osim turske agencije Tike, drugi glavni finansijer projekta obnove je bila Republika Srpska.[823][832] Pored ova dva najveća donatora, obnova je finansirana iz različitih veićh ili manjih ličnih ili grupnih donacija.[833][834][835][836] Cjelokupna obnova je prema riječima Hamidovića, intenzivno trajala oko 15 godina. Ferhadija je konačno obnovljena 2016. godine i bila spremna za svječano otvaranje.[349][823]
-
Fotografija iz 2008. godine -
Novembar 2012. godina -
2013. godina -
Januar 2014. godine -
Godina 2015. -
Tabla sa imenima donatora koji su doprinjeli obnovi ispred Ferhadije džamije -
Natpis na vrhu ove table:„ Banjalučka ljepotica
Ferhad-pašina džamija
1579 — 1993 — 2016.
Sagrađenu plemenitošću i dobročinstvom Ferhad-paše Sokolovića 1579. džamiju Ferhadiju je sudbina ovih prostora zagrlila i svojom okrutnošću i svojom blagošću, stapajući je s prostorom i sljedbenicima raznih vjerozakona koji je nose u srcima. Nakon stoljetne blagosti, 7. maja 1993. iskusila je krutost; baš kao podneblje koje krasi.
Projekat obnove koji je Islamska zajednica u BiH, podržana plemenitošću i dobrotom novih legatora i vakifa, realizirala od 2001. do 2016. Banjaluci i svim njenim građanima je vratio ljepotu i privlačnost ovog religijskog i kulturnog dragulja čijoj vrhunskoj vrijednosti se danas divimo.
Neka uzvišeni Allah (dž.š.) vakife, dobrotvore i njihove porodice nagradi obilnošću svoje plemenitosti.” -
Ploča u dvorištu posvjećena najvećem finansijeru obnove, turskoj agenciji Tika
.jpg)
Otvaranje
[уреди | уреди извор]Ferhadija danas
[уреди | уреди извор]Zanimljivosti
[уреди | уреди извор]Unesco Poštanska markica/e U odeok vekovi, dodaj Ferhadija na poštanskim razglednicama, ima knjiga
Napomene
[уреди | уреди извор]- ^ Kako ističe istoričarka Elma Korić, sasvim je moguće da su njegova djeca umrla od kuge, koja je u periodu 1572—1574 harala ovim područjem.[64]
- ^ Ovog sina Elma Korić u svojoj biografiji o Ferhad-paši Sokoloviću iz 2015. godine, ne spominje.[66]
- ^ Elma Korić navodi, da se u literaturi, na osnovu zapadnih izvora, pojavila informacija o još jednom Ferhad-pašinom sinu, Kurd-begu, koji je navodno bio prizrenski sandžakbeg, a poginuo je u Sisačkom boju 1593. godine.[67]
Istoričar Hazim Šabanović u svojim komentarima na „Putopis“ Evlije Čelebije navodi da je jedan Ferhad-pašin sin ili unuk zapovjedao prvih godina Kandijskog rata u Novigradu i Nadinu. Ovaj istoričar pretpostavlja da se on zvao Hasan-beg, a spominje se 1620. godine kao tinjski zaim. Takođe, prema Šabanoviću, jedan drugi sin ili unuk Ferhad-pašin zvao se Halil-beg Ferhadpašić.[62][47] U svojoj disertaciji o banjalučkoj Ferhadiji[68], Asim Muftić spominje Sulejman-bega Ferhad-pašića Sokolovića kao profesora u Ferhad-pašinoj medresi u Banjoj Luci polovinom XVII vijeka, a da je njegov sin Ibrahim-beg bio postavljen za kadiju u Beogradu, nakon što je bio muderis (bs) u više poznatijih džamija u Istanbulu.[63][47] - ^ Dok orijentalista Alija Bejtić u svom radu iz 1953. godine navodi da je Ferhad-beg sin Mehmeda/Mehmed-bega (Ferhad-pašinog sina)[58], Elma Korić u svojoj radnji iz 2015. godine, navodi da je Ferhad-beg paunuk Ferhad-paše, tj. da je njegov otac Muhamed (Mehmed-beg), koji je sam sin Husein-bega, brata tvorca Ferhadije.[67]
- ^ Prema orijentalisti Aliji Bejtiću, Mustafa-paša je podigao istoimenu džamiju, most i česmu u banjalučkoj Novoseliji. Prema mišljenju ovog orijentaliste ovo se dogodilo između 1706. i 1708. godine.[70][47]
- ^ Kako navodi Korićeva, ovu sumu potvrđuju, pored ploče na ulazu u džamiju (v. ispod), i izvorni osmanski dokumenti. Ona ističe da je moguće, sobzirom da je Volfov brat krajem 1575. tražio 4000 forinti za njegovu otkupninu, da su i ostali njegovi srodnici učestvovali u plaćanju otkupnine, na šta se alaudira i u jednom stihu u narodnoj pjesmi „Perit paša i Šperbanovic“.[109] (v. ispod)
- ^ Istoričarka Elma Korić je mišljenja, imajući u vidu da je Ferhad-beg 1577. dobio instrukcije od Porte da pošalje Engelberta u Istanbul, da je vjerovatno tek tada majka zarobljenog Ferhad-begu dala otkupninu, a zarobljenik Volf poslat kući pune dvije godine nakon zarobljavanja (bitka kod Budačkog se odigrala 1575. godine). Korićeva je mišljenja da je možda tek tada, 1577. godine, otpočela izgradnja Ferhadije, koja je, kao poznato, završena dvije godine kasnije.[185]
- ^ Sipahija NEZAVRŠENO
- ^ Hangi je pjesmu prvobitno objavio....
- ^ Hangi je prvotno legendu objavio u Školskom vjesniku 1903...Ubaci ceo taj tekst i od Husedžinovićke
- ^ Vjerno zabiležio po pripovijedanu jednoga selaka.[247] [Fisnota I. Šajnovića]
- ^ Sofa — trijem, kupolama presveden ili krovom pokriven prostor na ulaznoj strani džamije, gdje se klanja/moli.[315]
- ^ Mimar Sinan, govoreći o mjerama Selimije džamije upotrebljava naziv aršin.[333]
- ^ Husedžinović navodi traktat matematičara i astronoma Hisajednia al-Kašija koji sadrži poglavlja koja nose naziv „O mjerama lukova i svodova“, „O mjerama lukova“, „O mjerama površina stalaktita“. „U ovim poglavljima, kako obrazlaže L. S. Bretanickij, da se matematičkim metodama dolazilo do grafičkih rješenja, što je pomagalo neimaru kako da dođe do broja i opsega arhitetkonskih elemenata i konstrukcija“.[351]
- ^ Hataji arabeska ima kao svoj središnji motiv krupni cvijet oko koga se lepezasto šire ostali sitniji cvjetovi sa realnijom predstavom. Turci Seldžuci su ovu ornamentiku preuzeli iz istočnog Turkestana.[415][412]
- ^ napomeni za izvor iz Motika
- ^ Ačik-paša je od 1848. godine bio šejh blagajske tekije. Izdavao se za Indijca, a bio je poslat kao špijun od strane vlade u Istanbulu sa zadatkom da promatra rad hercegovačkog vezira Ali-paše Rizvanbegovića i ostalih feudalnih gospodara u Hercegovini.[446][443]
- ^ Kuran 3, 182; 21, 36; 27, 57.
- ^ Kuran 31, 34.
- ^ Turbe (ar.) natkrivena grobnica, mauzolej.
- ^ Turbedar (ar.) čuvar turbeta koji se brine o njegovom održavanju i čistoći.
- ^ Kako navodi autor banjalučke istorije Đorđe Mikić[477]:
„ U Banju Luku su se u XVI i XVII veku doseljavali i seljaci hrišćani što je bilo uređeno zakonom iz 1606. Poresko oslobođenje kao najvažnija privilegija muslimanskog gradskog življa, muafijet, tj. delimično ili potpuno oslobođenje od državnih i feudalnih obaveza (plaćanje resmi), čifta i vanrednih tereta doprinelo je prilivu muslimanske raje u gradsko naselje, gde su joj pomagali osnovani vakufi. Banja Luka je bila oslobođena raznih dažbina u znak nagrade za odbranu i čuvanje. Među povlaštenim stanovništvom Banje Luke 1604. bilo je i 18 hrišćanskih zanatlija. Koliko je stvarno bilo hrišćana u Banjoj Luci u XVII vijeku, pravoslavaca ili katolika, teško je reći jer zvaničnih turskih podataka nema, a u neturskim izvorima se nailazi na različite i protivrečne brojeve. Dok biskup Mrnović govori o stotinu pravoslavnih i petnaest katoličkih porodica, jedan mletački izvor iz prve polovine XVI veka navodi 200 katoličkih i 5.000 pravoslavnih lica. Teško je poverovati u te brojke osim ako nije bila reč o njihovom boravku u razdoblju veliki Ferhad-pašine graditeljske delatnosti u Banjoj Luci. Jer seme koje je proisteklo iz verske osnove novih gospodara i nepravednih socijalnih odnosa širilo se u svim smerovima, pa i u etničkim kretanjima. Postajući raja ili martolozi u odnosu na Turčina i na muslimana hrišćanin se nije smeo ni pojedinačno, a kamoli u masama naseliti u Banju Luku pod upravom Sofi Mehmed-paše i Ferhat-paše Sokolovića jer je u njoj živeo privilegovani domaći i anadolijski islamijat. Kao raja ili kao martolozi hrišćani su bili uključeni u obradu zemlje ili njenu odbranu i dalje tursko nadiranje. Zato nije čudno da se martolozi sreću u toponomastici Krajine ne samo za pojedinačna mesta nego i šire oblasti. U jednom austrijskom izvoru s granicom prema Turskoj upotrebljavan je naziv „Martolozija“ za deo današnje Bosanske Krajine. I među martolozima su izgleda imali prevagu muslimani, bar u nekim mestima u XVII veku; tako da je u Zemljaniku tada zabeleženo u ulozi martoloza 20 muslimana prema jednom hrišćaninu. Hrišćani se sve više koriste u gradovima za njihovu izgradu, čime počinje njihovo približavanje i naseljavanje u gradove. U vezi sa korišćenjem hrišćana u izgradnji Banje Luke u XVI veku, jedan Banjolučanin, verovatno na osnovu zabeleženog narodnog predanja, piše: „Samo se po sebi razumije da je raja Srbi (vlasi) materijal za gradnju pribavljala i na gradnji argatovala dok su Turci rukovodili rad i nadgledajući zapovijedali. Prema predanju od Pećine i Pobrđa, pa preko Lauša na Petrićevac bila je hrastova šuma, a prepred grada bili su veliki dubovi (hrastovi). Svijet bi posjekao po koji dub, da bi na njegovu panju sjekao i krčmio pečeno meso, prodavao graditeljima, radnicima i prolaznicima hljeb i krišom ponešto rakije. Posao je išao dosta dobru pa je iz godine u godinu sve to više bilo tih prodavača osobito kad je iza rešetaka tvrđave počeo Ferhat-paša graditi kasniju džamiju Ferhadiju. Ko nije imao svog panja, taj bi cijepao oborene dubove pa pravio klupe, a iza njih kolibe. Od toga duba ono raskršće ispred Ferhadije zove se klupe. To je od starina glavna radnička berza. Tražeći posla, svaki radnik, težak sa motikom, srpom, kosom dolazi ljeti pa čeka, da kogod zovne na bilo kakav posao.“ Ovo kazivanje posredno obaveštava o učešću i pravoslavnih hrišćanja u islamizovanoj banjolučkoj čaršiji i javnom gradskom životu Banje Luke u XVI vijeku. Već popis Bosanskig snadžaka iz vremena sultana Ahmeda I (rani XVII vek), kad govori o 18 hrišćanskih domaćinstava u Banjoj Luci kaže da oni nemaju zemlje, da su siromašni i oslobođeni rajinskog statusa.[477] ” - ^ Tetima (ar.) krilna, dopunska prostorija u većim džamijama.[449][483]
- ^ Napomena Mehmeda Mujezinovića.[480]
- ^ daj Batinićev tekst na latinskom ako nema naš na sh.
- ^ jarcima.[551]
- ^ On ju sagradi onim novcem što je dobio za odkup svoga zarobljenika grofa Auersberga. (Sam odkup iznosio je 30,000 dukatah.)[558][559]
- ^ Šedrvan je vrutak žive vode. Patlidžan je melanzana, koju Turkinje svakojako nadijevaju za jelo. Tetervan portantina. Ovo su im najmiliji nazivi, i navadne slike ljubavi.[590][591] [Fusnota M. Pavlinovića][590][591]
- ^ Ljudevit Veliki, kralj ugarsko-hrvatski. God. 1576. Ferat-paša u bici kod Radonje pogubi generala Eberharda Auersperga, a sina mu Engelberta živa uhvati, i ucijeni ga da sagradi onu džamiju koju svoje ime Feradijom prozove;[592][593] u Ivanjskoj se i danas pjeva:
„ Ferad-paša kraj Grbave pade (Krbave)
Kraj Grbave popenja čadore;
Sve čadori bijeli i crveni
Ferad-paše od zelene svile,
A jedeci od čistoga srebra
A direci od suhoga zlata,
Na direku od zlata jabuka,
Sva se vidi Rika do Ribnika (Lika),
I sva sela do bijelog Senja
I banu se viđa večerati,
I banici čedo podojiti:
“ Nu to onog Ošpergarovića!
“ Da mi ga je mukom namučiti
“Bosonoga po oštrom kamenu,
“ Gologlava po žarkome suncu;
“ A glađahna kod bijela hljeba,
“ A žeđahna kod studene vode!«[594][593]
[Fusnota M. Pavlinovića][594][593]” - ^ Trapisti, bijelo odjeveni.[594][593] [Fusnota M. Pavlinovića][594][593]
- ^ Daj Knollov tekst iz Mosta 1999
- ^ Prema hronologiji koju su izneli novinar Aleksandar Ravlić i arhitekta Sabira Husedžinović, prethodno rušenja Ferhadije, na prostoru Bosanske Krajine srpske trupe povratnici sa ratišta u Hrvatskoj (5. korpus JNA) su 1991. godine izvršili bacanje bombi, pljačku i uništenje katoličkih crkava. Prema navodima ova dva autora, prije svih rimokatolički vjerski objekti su bili meta napada u bosanskogradiškom kraju (Nova Topola, Laktaši, Trn, Mahovljani, Bosanski Aleksandrovac), a ovo se nastavilo i tokom 1992. godine sa objektima iste denominacije u Prijedoru, Mrkonjić Gradu, Jajcu, Sanskom Mostu, Bosanskoj Krupi, Bosanskom Novom, Glamoču, Kotor Varoši, Prnjavoru, da bi se sve ovo prenijelo i na Banju Luku.[711][712][713]
U gradu na Vrbasu je prvo uvredljivim grafitom oskrnavljena župna crkva Pohod Blažene Djevice Marije Sv. Elizabeti (1892) (hr), a zatim eksplozivom oštećena Katedrala Sv. Bonaventure, da bi se, ističe Husedžinović, ovakvi napadi ubrzo prenijeli i na islamske vjerske objekte.[712] Nakon spomenutog oštećenja eksplozivom Ferhad-pašinog turbeta i džamije u noći između 26. i 27. februara 1992., eksplozivom je oštećena i Arnaudija džamija 11. marta iste godine.[712][714][715] Iza nje je bombom, te zoljom bila teško oštećena Sefer-beg džamija.[701] Oštećenja na svim spomenutim islamskim sakralnim objektima je zapisnicima zabilježila komisija, a koju su sačinjavali stručnjaci iz banjalučkog Zavoda za zaštitu spomenika i predstavnici Odbora Islamske vjerske zajednice Banja Luka.[701] - ^ Trojica velikodostojnika su uputili javni protest „šokirani činom brutalnog podmetanja eksploziva na Ferhadiju džamiju i Ferhad-pašino turbe u Banjaluci“,[716][717] te u saglasju istakli:
Nakon što su izrekli osudu uputili su i zajednički apel:„ „Vandalski napad na sakralni objekat i arhitektonsko-kulturni raritet prvog reda pod državnom zaštitom, doživljavamo kao napad na dostojanstvo, svetost i najdublju intimu vjernika kao i svih dobronamjernih građana Banjaluke i glave pognuti pred ovim gnusnim činom, najoštrije protestiramo i osuđujemo ovakve i slične postupke za koje smatramo da su usmjereni na pogoršavanje dobrih komšijskih, međunacionalnih i međukonfesionalnih odnosa u ovom gradu.“[718][717] ”
Novinar Aleksandar Ravlić navodi da u policijskoj istrazi koja je uslijedila podmetači eksploziva nikad nisu pronađeni, što je bacilo sumnju na same organe vlasti.[721]„ „Ovim povodom apelujemo na sve građane da se uzdrže od bilo kakvih nepromišljenih postupaka koji bi mogli da doprinesu daljem pogoršavanju nastale situacije, a od nadležnih organa vlasti tražimo poduzimanje hitnih i efikasnih mjera bezbjednosti radi pronalaženja i kažnjavanja vinovnika ovog nezapamćenog vandalizma. Takođe apelujemo na vjerničku i građansku svijest u cilju preventivne zaštite svih vjerskih objekata, vjerskih službenika, vjernika svih konfesija i građana.“[719][717][720] ” - ^ Novinar Aleksandar Ravlić navodi da je pričinjena šteta na zgradama u širokom području oko Ferhadije bila golema. Tako su na najvećoj banjalučkoj robnoj kući „Boska” koja je udaljena stotinjak i više metara od Ferhadije popucali izlozi, a prozori su popucali i na zgradi Zavoda za zapošljavanje koja je još udaljenija. Ravlić kao razlog navodi prekomernu količinu eksploziva koja se koristila za miniranje, srazmerno veličini džamije.[726]
- ^ Ruševine su fotografisali novinar Aleksandar Ravlić, inžinjer Aida Krajišnik, arhitekta konzervator Sabira Husedžinović, te predsjednik Odbora Islamske Zajednice u Banjaluci Bedrudin Gušić. Ravlić je svoje i fotografije koje je sačinila Krajišnik objavio 1996. godine knjizi naslovljenoj „Banjalučka Ferhadija — ljepotica koju su ubili”, koja je izašla u Rijeci u Hrvatskoj, u koju je Ravlić protjeran.[733][736]
- ^ [...] Hiljadu devetsto devedeset i treću niti jedan Bošnjak u Banjoj Luci ne bi smio da zaboravi. To se isto tako odnosi i na naše buduće naraštaje. Ako su nam mržnja i osveta strane, te nespojive sa našim bićem, vjerom i tradicijom, onda nemamo pravo da zaboravimo šta su nam sve srpski fašisti uradili u vremenu 1992-1995, a posebno te 1993. godine u našem gradu. Zapravo, imamo obavezu da pamtimo i da se prema tome u buduće ravnamo.[741]
Kao simboličan uvod u rušenje naših džamija, u petak 5. marta 1993. godine, oko 13:30 sati, kod poslovnice „EX“ (prekoputa „Ferhadija“ džamije), vlasnika zloglasnog Mome Đukića, nekoliko četnika je zaustavilo i pokušalo da zakolje našeg muftiju u penziji, hadži-hafiza Mehmed ef. Zahirovića, koji je na glavi nostio ahmediju. Slučajno su naišli neki trezveniji naoružani Srbi te spriječili najgore. Htjeli su ubiti čovjeka koji je bio jedan od 64 ugledna banjalučka muslimana koji su 1942. potpisali i uputili Rezoluciju poglavniku NDH Anti Paveliću, tražeći da se prekine teror i progon srpskog življa u banjalučkom kraju.[741]
Prva džamija u Banjoj Luci stradala je u noći 9. aprila '93. Bila je to „Seferbegova“ ili „Podpećinska“ džamija. Džamija je spaljena u vrijeme trajanja policijskog sata, koji je u praksi važio samo za nesrbe. Ja sam se upravo 10. aprila vratio iz Zagreba, gdje sam išao službeno konvojem MHD „Merhamet“. Zatekao sam izgoretine netom spaljene džamije. Bio sam šokiran. Pretpostavio sam da je to samo uvod u pravu seriju paljenja i rušenja naših bogomolja, a dodatno sam bio deprimiran zbog činjenice da se džamija nalazila u mahali u kojoj sam i sam stanovao, te je bila bliska cijeloj mojoj porodici.[741]
Upravo nekoliko dana ranije, kao predstavnici Islamske zajednice, muftija i ja smo pozvani iz kabineta gradonačelnika Predraga Radića da se i mi, kao i predstavnici druge dvije vjerske zajednice, sastanemo sa Momčilom Krajišnikom. Pismeno smo odbili taj poziv, između ostalog, da se našem narodu već dovoljno desilo zla u Prijedoru i Kozarcu, prije nepunu godinu dana, da su tamošnje džamije već bile srušene, u što se gospodin Krajišnik mogao i sam uvjeriti, jer je upravo došao u Banju Luku nakon posjete tom području, te da takav sastanak nema smisla. Razmljivo, sadržaj našeg pisma nije mogao biti potpuno otvoren, jer nismo mogli navesti osnovni razlog odbijanja susreta — da nismo htjeli ovim činom „de facto“ priznati osnutak tzv. „Srpske BiH“ koju je predstavljao Krajišnik, a koja je stvorena fašističkom agresijom i genocidom nad našim narodom.[704]
No, i pored pravovremeno upućenog odgovora, u vrijeme određeno njihovim protokolom, ponovo smo bili pozvani telefonom iz kabineta gradonačelnika Radića da dođemo „jer gospodin Krajišnik nas čeka“. Bili smo odlučni, te smo ponovili što smo napisali, i čudeći se da pismo nisu ozbiljno shvatili. Ovaj naš čin odobravan je od mnogih Bošnjaka, ali bilo je i onih koji su nas zbog toga otvoreno napadali.[704]
Nismo se bili čestito oporavili od šoka zbog uništenja prve naše džamije, a dočekasmo najcrnji dan koji pamtimo. Uoči 7. maja 1993. godine, spavao sam kod svoje majke u naselju Borik, kada mi oko 5.30 ujutro zazvoni telefon. To me je probudilo, ali majka je bila brža i podigla je slušalicu. Čuo sam njen uzbuđen, ali strašno promijenjen glas: „Ali dragi moj Ibrahim efendija, je li moguće? Jeli do temelja?“ Obratila se meni jecajući: „Sine srušena je Ferhadija...“ Uzeo sam slušalicu i čuh muftiju: „Jeste Bedro, srušena je do temelja, ostala je samo munara.“ Upitah: „Jesi li bio tamo?“ On kaza: „Jesam, iako su me htjeli spriječiti njihovi policajci, prošao sam...“[704]
Svaki daljni razgovor bio je suvišan. „Eto me odmah“, kazah da bi prekinuo očajnu situaciju. Pođoh biciklom, kao i obično prečicom, ulicom Save Kovačevića, uzvodno lijevom obalom Vrbasa, te kroz naselje Dolac. Pa odatle se uvijek vidjela „Ferhadija“. I ovaj puta vidjeh njen vitki minaret, ali ne i njeno poznato kube.[704]
Priđoh blizu džamije gdje se već okupilo mnoštvo sveta. S odstojanja smo gledali zastrašujući prizor. Brojni srpski policajci su „obezbijeđivali“ cijelu četvrt, a ulice sa sjeverne, zapadne i južne strane do kompleksa džamije su bile zatvorene. Nisam mogao gledati taj bolni prizor, niti slušati jecaje okupljenih Banjalučana, već odmah produžih muftijinoj kući koja je bila nedaleko odatle, u Zagrebačkoj ulici br. 4. Stepenicama dođoh na prvi sprat, vrata od stana su bila otvorena, te vidjeh nekolicinu naših džematlija. Muftija me dočeka u hodniku. Zagrlili smo se čvrsto. Oči su nam bile pune suza...Prošlo je bilo nekoliko minuta prije progovorismo... Vrlo malo, jer jednostavno nismo imali riječi za tu užasnu spoznaju. Za mene posebno šokantno i kad saznadoh da je isto jutro uništena i preljepa „Arnaudija“ džamija, džamija kopija „Ferhadije“, nešto malo manja ali isto tako predivne arhitekture, udaljena oko 500 m dalje. Tek nakon popušenih nekoliko cigara, predložih da ponovo obojica odemo na mjesto zločina. Krenusmo, ali na trotoaru kod zloglasne kafane „EX“, pokuša nas zaustaviti policajac. Kazasmo mu ko smo, a muftija ga odgurnu govoreći: „Ono tamo je naše. Niko nas nema pravo zaustaviti!“. Dođosmo do zgrade Muftijstva i Odbora IZ u čijem prizemlju je bilo skladište „Merhameta“. Kada uđosmo, zatekosmo pravi krš materijala, polupana stakla, napukle zidove, izvaljene štokove vrata i prozora, a krov potpuno uništen. To je bila posljedica očito snažne eksplozije.[730]
Zatekosmo unutra aktiviste „Merhameta“. Izmještali su robu iz ruševina. Ali već su tu uveliko radili buldožeri i kamioni komunalnog preduzeća „Čistoća“, koji su ravnali teren i odvozili kamene blokove srušene „Ferhadije“. Kasnije saznasmo, vozili su ih na deponiju gradskog smetljišta na putu Banja Luka - Prijedor.[742]
Potom smo odlučili da odemo do srušene „Arnaudije“ džamije. Bili smo prosto okamenjeni ugledavši gomilu kamenih blokova na mjestu gdje je bila džamija „Arnaudija“. Ostala je samo kamena ograda sa čuvenom „munaricom“ i ezan tasom, koja se nalazila iznad južnog ulaza u džamijsko dvorište. I ovdje zatekosmo mnoštvo uplakanog naroda, naših dragih džematlija, ali i srpske policijske horde koje su okolo kružile. Čule su se i kletve. Nismo se tu mogli duže zadržati.[742]
Bio je petak, pa i pored ogromnog šoka i bola imadosmo dovoljno snage i prisebnosti da se dogovorimo da džum'a namaz klanjamo u „Gazanferiji“ džamiji, na drugoj strani rijeke Vrbas. Bio je to naš inat prema dušmanima i naš iman. Sročismo prigodan tekst, kojeg je trebalo pročitati s mimbere... U međuvremenu, do odlaska u „Gazanferiju“, skoknuh do kuće da ohrabrim suprugu Mirsadu i sinove Dženana i Saida, te da i sa njima podijelim tugu.[743]
Oko 12 h krenusmo od muftijine kuće na džum'a namaz, preko Vrbasa. S nama su još bili Jusuf ef. Dedić i Vahdet ef. Alemić. Kada smo došli u dvorište džamije, zatekli smo veliki broj utučenih i uplakanih džematlija. Nikada neću zabroaviti prizor kada je ef. Alemić čitao tekst u povodu rušenja „Ferhadije“ i „Arnaudije“, te kada se muftija Halilović obratio javnosti rekavši: „Oni koji misle da su rušenjem naših džamija uništili iman u nama i nas muslimane, varaju se. Jer, bez obzira što nam ruše džamije, svaki naš imam je pokretna džamija, a svaki musliman pokretni šehadet.“ Pri tome, pozvao je na sabur, razboritost i dostojanstvo. U tim trenutcima čuli su se jecaji džematilija i tekbiri.[744]
Kada se završi džum'a namaz, ostasmo s džematlijama da zajednički popričamo o podijelimo tugu. U tom nam javiše da policija zove muftiju da odmah dođe u zgradu Muftijstva... Tako doosmo, a tamo ispred ulaza polurazrušene zgrade čekalo nas je nekoliko mlađih policajaca. Muftija pita šta žele. Odgovoriše da hoće izvući muftijina kola iz garaže, koja se nalazila uz zgradu, kako bi bila zaštićena, jer „neko može srušiti zgradu muftijstva pa bi stradala kola“. Muftija, pak, uzvrati da nek ne brinu, jer to nije njihov problem. I zaista oni odoše neobavljenog posla. Nije prošlo niti pet minuta kada hrupi grupa starih policajaca na čelu s komandirom Stanice javne bezbednosti „Centar“, Perom Mudrinićem. On je bio veoma grub i arogantam zaprijetivši muftiji da će ga uhapsiti ako ne otvori garažu. Nisam se više mogao suzdržavati pa sam uzvratio rekavši: „Kako vas nije sramota? Vidite li ovaj prizor oko nas, ruševine džamije. Džamije nema a vama do kola.“ On je odmah zagalamio: „Šta se ti miješaš? Ko si ti? Otvor'der tu tašnu? Šta imaš u njoj?...“ Na kraju su ipak srušili zid garaže i odvezli auto. To je bio primjer zločinačkog četničkog sadizma... Mi smo tada još dobro prošli, jer srbo-četnici su tukli i ubijali i zbog manjih stvari.[744]
Otišli smo muftijinoj kući. Tamo je svijet pristizao u grupama. Tog popodneva došao je Jovo Turanjanin predstavivši se pomoćnikom ministra za nepravoslavne vjere. On je nedavno došao s Pala. Inače je poznavao muftiju od ranije, jer je u komunističkom sistemu također bio zadužen za odnose s vjerskim zajednicama. Izrazio sma je saučešće te rekao da gradonačelnik Radić nije imao snage da dođe niti da muftiju nazove telefonom. Ponudio je da se povodom rješavanja problema ubuduće njemu obraćamo.[745]
Uzgred da napomenem u narednom vremenu ovaj predstavnik srbo-četničke vlasti nam je dolazio više puta, hineći da nam želi pomoći, ali je preko nas stalno tražio materijal za bojenje svog stana kojeg je oduzeo jednoj bošnjačkoj porodici. Eto to je bio nivo njihovog ministra.[724]
Predvečer je došao biskup dr. Franjo Komarica uručivši sam svoju pismenu sućut, kazavši: „Draga braćo, dragi prijatelji, teško mi je da pronađem prave riječi i izrazim svoje zgražanje nad ovim vandalskim činom, izvršenim isključivo u ime sotone, niti da vam adekvatnim riječima uputim svoju i našu sućut. Budite uvjereni da sam ja, te cijelokupno moje svećenstvo i vjernici uz vas, jer, kao što znamo, podijeljena radost s prijateljima je dvostruka radost, a podijeljena tuga — pola tuge.“ U tim trenutcima posjet biskupa Komarice te njegove iskrene riječu su bili kao mehlem na ljutu ranu.[724]
Zanimljivo je spomenuti kazivanja nekih očevidaca u vezi sa stanjem u okolici srušenih džamija, noć uoči njihvog rušenja. Oko 22 sahata, očevici su vidjeli s prozora svojih kuća kako policija vrši blokadu ulica oko „Ferhadije“ i „Arnaudije“, da bi se zatim čuo tutanj vojnih kamiona, koji su se zaustavili pred džamijama. Prozori od nekih kuća i stanova u zgradama bili potpuno otvoreni te noći, a među njima i prozor stana Đure Bulića, tada trećeg čovjeka u hijerarhiji u CSB-u. Njegov stan je bio lociran u ulici Meše Selimovića (ranije Zagrebačkoj), stotinjak metara udaljen od „Ferhadije“. Dakle, mnogi su znali što će se dogoditi te noći.[724]
Sljedeće noći nije bilo struje. Umoran te skrhan sjedio sam u svome stanu tugujući s porodicom... Oko 21,45 zazvoni telefon. Supruga je podigla slušalicu. Kaza mi da me zovu iz policije. Kada sam se javio uz „dobro večer“ pretstavio mi se izvjesni Branko Gudalo. Reče da je istražni sudija, tražio je da dođem na razgovor... „Ali sada će nastupiti policijski sahat“, rekoh mu, pokušavajući da se izvučem... „Vi možete doći do 22,00 sata, pošto stanujete blizu SUP-a, a vratit će vas naš čovjek“, bio je uporan Gudalo. Nisam imao izbora, te krenuh. Na portirnici u SUP-a policije mi rekoše da me čekaju u prizemlju: „levo“, druga vrata opet „levo“.[724]
Unutra ih je bilo petnaestak. Većina je bila u plavim uniformama, a neki u civilnoj odjeći. Gledali su TV, jer su imali struju. Jedan od civila predstavi se kao Gudalo, istražni sudac zadužen da izvrši „istražni postupak“ u povodu rušenja „Ferhadije“ i „Arnaudije“. Također u civilu, bio je tu Dušan Rodić, moj komšija, u stanu kat iznad mene. Počeli su da me ispituju, onako bahato, i tek reda radi: „Na koga sumnjamo? Jesu li primjetili ikakve prethodne radnje ili znakove koji bi mogli biti uvod u čin rušenja džamija:“[746]
Odgovorio sam da ne sumnjamo ni u koga, niti smo primjetili bilo kakve prethodne znakove. Jednostavno, klanjali smo akšam-namaz 6. maja, te oko 20.20 ostavili „Ferhadiju“ u uobičajenom stanju, zaključavši njena vrata i kapiju njene avlije. „Ja mislim da ćete vi to sigurno utvrditi, vi ste stručni za to, a to je uostalom i vaš posao. Ako nemate šta više ja bih kući.“, pokušavao sam da prekinem tragikomičnu situaciju i uzvratim na njihov cinizam. No, Gudalo mi pokaza nekakav papir, „rješenje“, u kojem se kao utvrđuje da je stepen oštećenja neporušenog minareta Ferhadije takav da bi se sam mogao srušiti i ugroziti ljudske živote i okolne objekte, te bjezbednost saobraćaja u maloj i slabo prometnoj Ferhad-pašinoj ulici. U potpisu su bili: Goran Ajdar, urbanističko građevinski inspektor, Branko Gudalo, istražni sudija, Novica Vujinić, predstavnik inženjerske grupe VRS, Branko Kondić, predstavnik vatrogasne brigade i Dušan Rodić, predstavnik CSB-a Banja Luka.[747]
„Šta mi vi ovo pokazujete“ pravim se nevješt. „Znate, vas kao predsednika IZ želimo zvanično obavjestiti da je naš stručna komisija utvrdila stepen oštećenja minareta i potrebu njegovog rušenja“, reče Gudalo. „Kako vaša komisija? Trebalo je da formiramo zajedničku i da se onda utvrdi kakvo je oštećenje, a što se tiče bezbjednosti saobraćaja u Ferhad-pašinoj ulici, zatvorite je s obje strane, ionako nije frekventna, te nema nikakav značaj.“, odgovorih. No, očito tu se nije više imalo što reći, nisu važili nikakvi argumenti. Gudalo je potom saopćio da će oni u toku te noći postupiti po „rješenju“ i srušiti minaret. Zapanjen bahatošću, rekoh da to ne čine, a ako su to odlučili, nisu trebali mene zvati. Jasno je da su preko mene želili obezbijediti „legitimitet“ za rušenje minareta. Dakle, još uvjek su se nečeg plašili. Možda odgovornosti pred Svjetskom zajednicom?[747]
Kući me dopratio komšija Rodić, koji mi je usput rekao da će i on učestvovati u rušenju, što se i desilo. Oko 22,45 dođoh kući i ispričah supruzi i sinovima što se dogodilo.[747]
Čekali smo šta će se desiti. Oko 23,40 minaret je bio osvjetljen snažnom svetlošću reflektora, koji je bio zasljepljujući, pošto je cijela okolica bila u mraku, jer osim „prioriteta“ niko nije imao struje. Imao sam izravni pogled sa svog balkona u visini četvrtog kata. Gledali smo posljednjeg puta vitki minaret „Ferhat-pašine džamije“ visok 42,5 m. Oko 0,30 čula se snažna eksplozija koja, kao da je i mene raznijela. Odmah se začuše rafali i pucnji, vesela pjesma i poklici iz nekih zgrada, a pogotovo nebodera na nekadašnjem Bulevaru revolucije. Opće je bilo poznato da tu stanuju oficiri bivše JNA a sada srbo-četničke vojske.[737]
U subotu ujutro, 8. maja 1993. godine, na lokalitetu srušene „Ferhadije“ i minareta, bageri su revnosno očistili teren, sada i od srušenog minareta. U polurazrušenoj zgradi Muftijstva i Odbora IZ-e, u jednoj maloj prostoriji u prizemlju, klanjali smo podne namaz i molili Allaha dž. š. da zločinci ispaštaju zbog svojih satanskih zločina. Nakon toga, muftija se obratio nama nekolicini iz nekada velikog džemata, riječima: „Od ovog trenutka u prizemlju ove zgrade u funkciji će biti „Ferhat-pašin mesdžid“. On je duhovni temelj i preteča novoj Ferhadiji. Inšallah.“[737]
Nakon toga pristupili smo adaptaciji velike prostorije u prizemlju, izbijajući jedan pregradni zid, čime smo proširili kapacitet mesdžida za oko 180 klanjača. Kao da smo bili uvjereni da će se toliko ljudi usuditi pojaviti na sljedećem džum'a namazu. A to se zaista desilo. Iman, sabur i dostojanstvo su ipak svojstveni našem narodu.[737]
U sanaciji zgrade, te adaptaciji prostora za klanjanje, sa velikim entuzijazmom je sudjelovao veliki broj naših džematlija, kao radna snaga, zanatskim uslugama i u građevinskom materijalu. Unatoč nemilosrdne buke magera i kamiona, koji su čistili lokalitet srušene „Ferhadije“, uz prisustvo policije, brzo je završavan nukleus naše buduće „Ferhadije“, a svaki mumin se iskaza kao pokretni šehadet, kao što je rahmetli muftija pretskazao. U nekoliko navrata sretao sam među bagerima sudiju Gudala, pitajući ga zašto uklanjaju vrijedne i unikatne kamene blokove. Cinično je odgovarao da to čini zbog „istrage, jer možda ima čak i poginulih ispod ruševina...“[737]
Tih dana smo nekoliko puta uputili pisma gradonačelniku Predragu Radiću te sekretaru za urbanizam SO-e Banja Luka, Predragu Mitrakoviću, zahtjevajući da se zaustavi odvoženje ruševina ostataka „Ferhadije“ i „Arnaudije“, ali oni su se oglušili, znači svjesno podržavajući, kako zločin rušenja džamija, tako i zločin bespravnog uzurpiranja njihovih ostataka na našoj zemlji. Ipak, dobili smo od istražnog sudije Gudala jedan dopis u kojem traži našu procjenu vrijednosti džamija. Kakva bestidnost i bahatost... Odgovorili smo mu hrabro i dostojanstveno, naglašivši da nas je takav dopis uvrijedio, jer ne postoji niko ko može kazati vrijednost takvih svjetskih unikata arhitekture i bogoslovlja, a duhovnu vrijednost ljudski stvor ne može odrediti. Vrlo dobro su oni znali da su ove džamije bile uvrštene u katalog UNESCA, i kao biseri svjetskih dijela bili pod zaštitom UN...[748]
Ubrzo su nas počeli posjećivati brojni novinari sa Zapada, očito privučeni ovim nezamislivim vandalskim činom... Ali oni su došli iz zemalja čije vlade ni do tada nisu učinile ništa da zaustave genocid i urbicid nad Bošnjacima, te smo gajili male nade da će masovna rušenja naših džamija i svjetskih vrijednosti, naći na ozbiljnu reakciju tih vlada, osim možda zgražavanja javnosti u njihovim zemljama. Shvatili smo stoga, da su došli po spektakularne informacije za svoje čitatelje i gledatelje. Nismo ih odbijali, razgovarali smo otvoreno te pružili im brojne informacije, ne samo o zločinu nad poviješću, već svakako najviše o masovnim zločinima u regiji. Ipak smo se nadali da će naši vapaji doi do savjesti bar običnih ljudi.[749]
Mnogi od novinara su suosjećali s nama, a neki poput pretstavnika Nizozemske TV, su našoj IZ uručili skromnu finansijsku pomoć. Britanski novinar koji je radio za „The Guardian“ nama je čak kazao da je gradonačelnik Radić obični fašista.[749]
No, rušenje dviju najznamenitijih džamija u gradu bio je uvod u cijelu seriju rušenja i paljenja preostalih. Evo te crne kronologije od maja do septembra 1993. godine[749]: 11 maja srušena ekspolozivom džamija u Vrbanji,[749]- 17. maja zapaljena „Hadži-Zulfikar“ ili „Tulekova“ džamija u Lijevoj Novoseliji,[749]
- 26. maja zapaljena „Behram-efendijina“ džamija u Desnoj Novoseliji;[749]
- 04. jula srušene su eksplozivom četiri džamije: „Gazanferija“, „Sifti Mehmed-pašina“ (jama) džamija, „Hadžibegzad“ (Grab) i „Mehdi-begova“ (Hiseta);[749]
- 14. jula srušena je „Hadžu Kurt“ (Lijeva Novoselija) i „Hadži Šaban“ džamija (Desna Novoselija);[749]
- 06. septembra zapaljena je „Hadži Perviz“ džamija u Potoku;[750]
- 08. septembra pola sahata prije ponoći, spaljena je „Hadži Osmanlija“ ili „Talina“ džamija u Podbrđu;[750]
- 09. septembra pola sahata nakon ponoći, spaljena je „Hadži Omerova“ džamija u Docu;[750]
- 09. septembra, pred zoru, spaljena je „Hadži Salihija“ ili „Stupnička“ džamija...[750] [...]
- ^ Branio se radić pozivima od ranije, dodaj, Galijaš
- ^
BISKUP BANJALUČKI, FRANJO KOMARICA[753] Pismo soildarnosti muftiji banjalučkom, hadži Ibrahimu ef. Haliloviću,— u povodu rušenja dviju poznatih džamija u Banjoj Luci.[753]
Poštovani gospodine Muftijo, vrlo cijenjeni i dragi prijatelju Ibrahim-efendijo![753]
Poštovani vjernici-muslimani![753]
Najtužnija vijest koju sam danas morao čuti bila je vijest o bila je vijest o noćašnjem, bezumnom, zločinačkom zlodjelu rušenja višestoljetnih bogomolja Vas, naše poštovane muslimanske braće, divot džamije Ferhadije i Arnaudije, dragocjenog blaga ne samo Vaše — Islamske zajednice, nego i svih stanovnika našeg grada i cijele naše zemlje.[753]
Iskreno sam i duboko potresen, ne samo radi strašne činjenice da su srušene najstarije bogomolje našeg grada i cijelog ovog kraja, pa i šire, nego i zato što su se među nama, nažalost, pojavili beskrupulozni rušitelji, vandali koji su kadri promišljeno, planski i podlo — bez ikakvog povoda i razloga — učiniti takva zlodjela.[753]
Ovim vandalskim zlodjelom koje se, nažalost, unatoč policijskom satu, prema Vašem iskazu očito duže vrijeme pripremalo i sinhronizirano izvelo, bačena je velika, nepopravljiva ljaga na sve one koji imaju zadaću da sprečavaju ovakve i slične vandalske čine, a koji se ipak događaju u našem gradu i kraju — pod okriljem mraka.[753]
U ime Katoličke Crkve u banjalučkoj biskupiji, u ime Biskupskog Ordinarijata u Banja Luci, kao i svoje osobno ime, najodlučnije osuđujem ovo najnovije zlodjelo nad vjerskim objektima i vjerskim zajednicama u našem gradu i općini![753]
U ime pravde i zakona, u ima kulture i civilizacije kojoj pripadam, u ime zdravog razuma i u ime svih plemenitih naših sugrađana koji se istinski među sobom poštivaju i uvažavaju — bez obzira na vjerozakon ili pripadnost raznim narodima — tražim i očekujem od svih kompetentnih instuticija i osoba našeg grada i općine da se zločinci ovih najnovijih zlodjela otkriju i spriječe u daljim sličnim neljudskim nakanama![753]
Dok ovozemaljskoj pravdi prepuštamo kažnjavanje zločina, molim milosrdnog i samilosnog Boga da nas sve sačuva da sami ne postanemo robovi ovakvih đavolskih nakana, niti objekti mogućih njegovih paklenih akcija![753]
Vama, osobno, kao i Vašim poštovanim vjernicima Islamske zajednice iskreno želim da Vas u ovim teškim časovima tješe riječi Boga Svevišnjega: “A kada dođe vrijeme druge prijetnje, poslaćemo ih da na licima vašim tugu i jad ostave i da u Hram kao i prvi put, ponovno provale i da sve što osvoje do temelja poruše.[753]
I Gospodar će vam se opet smilovati: ako vi ponovo započnete, započećemo i Mi. A džehenem smo za nevjernike tamnicom učinili.” (Al—Isra, XVII, 7—8).[753]
Dijeleći iskreno s Vama svima, kako veliku tugu, tako i neuništivu nadu, te obećavajući Vam razumljivu solidarnost i nas, vjernika-katolika, prijateljski Vas pozdravljam![753]
<right>Mons. dr. Franjo Komarica</right>[753]
<right>banjalučki biskup</right>[753]
Banja Luka, 7. svibnja 1993.[753] - ^ [...] Bošnjaci koji imaju hrabrosti da ne glasaju pokušavaju spasiti ruševine dviju džamija razrušenih prošlog tjedna. Lokalne srpske vlasti prebacuju odgovornost za rušenje džamija na „muslimanske ekstremiste“, koji žele izazvati međunarodnu intervenciju... Porušene džamija nam poručuju da nam preostaje spakirati kovčege ili završiti u lijesu. Ovo se odnosilo na rušenje nekoliko manjih džamija.[702][703]
7.5.93 u 3,10 sati ujutru srpski fašisti tonama eksploziva srušili su džamije Ferhadiju i Arnaudiju, u samom centru grada. To su dvije jedinstvene ljepotice, stare preko 400 godina, pod zaštitom UINESCOA.[702][703]
Bio sam prvi koji je to javio svijetu, a vijest sam završio s rečenicom: „Ovim činom srbočetnički agresor načinio je smrtnu osudu Bošnjacima-muslimanima Banje Luke.“ (6.5.;7.5.;16,17).[702][759]
U roku od 24 sata imao sam potpuniji izvještaj o pripremi i rušenju džamija i on glasi[702][760]:
1. Dana 6.5.93., četvrtak, održani sastanci u mjesnim zajednicama u kojima se nalaze džamije. Srbi upozoreni da budu u kućama u slučaju „neprilika“. Zatim je kazano da ostanu samo članovi SDS i da će biti legitimisani. Njima je otvoreno kazano da slijede eksplozije, da ne dođe do uzbune i sl.[702][760]
2. Ve u 23,30 sati uočen dolazak vojih kamiona do džamija, a to cijelo područje je blokirano od najmanje jedne čete vojnika, i pored tog što je policijski sat na snazi u to vrijeme.[702][760]
3. Jačina eksplozije je podešena tako da munare i zidovi ne padnu na glavne prometnice, što ukazuje da su sve obavljali vojni specijalci. 4. Za rušenje ova dva grandiozna objekta utrošeno je oko 1.500 kg eksploziva.[702][760]
Postoji lista objekata koji su pripremljeni za rušenje na isti način, a radi se o džamijama, spomenicima i privatnim kućama. (13,16). Odbor IZ šalje u UN našoj Misiji kopije zahtjeva Opštini Banja Luka da se ne uništavaju kameni blokovi džamija već sačuvaju (8.5.;18). Ovaj dokument može biti optužnica za gradonačelnika Radića pred Međunarodnim sudom u Haagu, jer je dozvolio uništavanje spomenika pod zaštitom UNESCA.[702][760]
„U svakom slučaju, nesporno je da je rušenju dviju najznamenitijih džamija u Banjoj Luci izvršeno u koordinaciji CSB, na čijem je čelu tada bio Stojan Župljanin, te specijalnih jedinica i Krajiškog korpusa tzv. RS na čijem je čelu bio Momir Talić.“ (19, svjedočenje). Ovo je ratni zločin par exelans, kažnjiv po međunarodnim zakonima.[761][760]
Već sutradan za vrijeme akšam-namaza upala je policija u džamiju na Hisetima (Mahdibeg džamija) i uhapsila trojicu Bošnjaka na namazu, bez ikakvog obrazloženja. Policija je došla u crvenom kombiju BL-52-294, koji je ozloglašen zbog masovnih hapšenja i ubojstava zatočenika.[755][760]
Tada je uhapšen i Mustafa Maglić, kojega su na licu mjesta isprebijali a policija je ostalima prijetila i psovala. Isti je dan u Čelincu ubijen bračni par Talić, Azema i Zaim. Četnici su ih vezali i zapalili u kući (21).[755][760]
No već sutra, 8.5, nastavlja se rušilački pir srbočetnika. Tačno u 8,30 policija minira dio munare džamije Ferhadije i odmah naređuje odvoženje kamenih blokova na smetljište u Šargovacu (18).[755][756]
Muftija Halilović urgentno obaveštava gradonačelnika Radića moleći ga da se onemogući odvođenje materijala, jer ga je potrebno klasificirati i složiti, pošto svaki dio karalnog objekta ima povijesnu vrijednost (22).[755][756]
Odmah apeliramo da se na međunarodnoj razini upozori Radić da se mora sačuvati građa Ferhadije (23).[755][756]
Svuda zaprepaštenost, nevjerica, plač, ali se ne predajemo. Srbočetnici, javno i tajno likuju, šepure se ulicama oko ruševina. U takvoj psihozi niko, ni mi sami, nije očekivao takvo okupljanje naroda sutra u Gazanferiji džamiji na džumi. Bila je puna svijeta. Svijeta uspravnog, čvrstog i čini mi se pomalo fatalistički ali ne defetistički raspoloženog. Nekolicina me poziva na divhanu da nešto kažem. Govorio sam jednostavno i čini mi se sukladno stanju[755][756]:
„Ako nam sruše i Gazanferiju, mi ćemo klanjati na Musali.“ Neki su pitali da li je javljeno vani, da li svijet zna. Nisam im tada mogao odgovoriti. Opterećenje s pitanje da li su tačne informacije koje sam poslao u svije o planiranom rušenju svih ostalih džamija i sakralnih objekata bilo je preveliko.[755][756]
Hutba koju je tada držao muftija Halilović, pamtit će se kao remek-djelo kazane riječi. Ostat će nam u trajnom sjećanju riječi: „Svaki imam je pokretna džamija, a svaki musliman pokretni šehadet.“ Isti dan biskup Komarica je došao izraziti sućut i svoje „zgražanje nad ovim vandalskim činom, izvršenim isključivo u ime satane.“ Vladika Jefrem se nije oglasio.[755][756]
Sutradan mi je doaš kući novinar Jon Randal, The Washington post. Pažljivo je slušao članove IO Đuzela, Dalnezirevića, Novajliju i mene. Naravno govorimo o rušenju Ferhadije i Arnaudije, nevjerojatnom genocidu, ali mu jasno kažemo da podržavamo stavove našeg predsjednika Izetbegovića. Ukazujemo na političke razlike u odnosu na BiH nekih evropskih zemalja i USA. (16.5.;24)[762][756]
Nije trebalo dugo čekati. Navečer 10.5.93 srušena je eksplozivom džamija u Vrbanji, treća po veličini. Dakle, moje informacije su tačne. Cijela lista muslimanskih bogomolja, privatnih kuća, ali i katoličkih katedrala su planirane, za rušenje.[762][763]
Ovo zadnje se odnosilo na Petrićevačku katedralu. No, niko od katolika nije u to vjerovao, pa niti biskup kada je doašo izraziti sućut zbog zločina nad muslimanima (21). Islamska zajednica dostavlja Izveštaj s kronologijom zbivanja, naglašavajući da je rušenjem džamija simbolički potvrđen genocid nad Bošnjacima. (11.05.;25) Samo u ovom slučaju radio BiH je posvetio dužnu pažnju u emisijama, ali sa zakašnjenjem. Glas Amerike je bio brži. Sva svjetsk glasila su o tome izvještavala.[762][764]
Paralelno s ovim vandalizmom i terorom srpska vlast organizira Referendum o prihvaćanju „Vence-Owenovog“ plana, s namjerom da ga odbiju. Bilo im je potrebno makar simboličko učešće nesrba. Zato obilaze stanove, vrše popis stanovnika Bošnjaka i Hrvata i otvoreno prijete da će izgubiti stanove ako ako ne izađu na Referendum. Rezultat se unaprijed znao, važno je da su mogli pokazati imena nesrba svojim prijateljima u inozemstvu, a oni će to onda politički poentirati na međunarodnim forumima (13.5.;26).[762][764]
Dodatno izvještavamo da je 4.5 na TV-BL iznesen dokument koji je potpisan od humanitarnih organizacija, pa tako i od strane MHD Merhamet, a kojim se protestira protiv Rezolucije SB 820 i nadlijetanja NATO aviona.[762][764]
Tog dana odlučujemo zamrznuti rad cijelog IO SDA zbog informacija da se priprema naše „uklanjanje“ (26).[762][764]
U Glasu 14.5.93 komandant CSB Stojan Župljanin, izjavljuje da su džamije srušili sami Bošnjaci, da su prije toga iz džamije iznesene vrijednosti, da su Bošnjaci čuvali džamije i sl. Kakav vrhunac cinizma i bahatosti! Zar nema na ovom svijetu niko da zaustavi lopove i zločince?! (27).[762][764]
Već nakon dva dana Srbi pale džamiju u Gornjem Šeheru (17.5.;28) Ponovo apleiramo na svjetsku javnost, ali ovaj puta šaljemo apel i Centrali SDA, da se jednom raščisti zašto Radio BiH ne daje informacije o Banjoj Luci i Bosanskoj Krajini. Izvještaj o rušenju džamija Ferhadije i Arnaudije dali u jednoj rečenici i nju uzeli s Glasa Amerike, a od tada ništa više. Stiče se utisak o planskom indolentnom odnosu, što nas upozorava da u ekipi Radio BiH dalje preovlađuje stara unitaristička struja, koja u cilju samo njima znanom, žele zataškati zločine (29).[765][766]
Međutim, naš ambasador Šaćirbegović je već 18.5.93. (30) izvjestio Savjet bezbednosti o rušenju džamija i odnošenju materijala itd.[767][768] [...]
Reference
[уреди | уреди извор]- ^ а б Андрејевић (1984). str. 9.
- ^ Historija naroda Jugoslavije II (1959). str. 602.
- ^ Korić (2015a). str. 19.
- ^ Korić (2015a). str. 23.
- ^ Šabanović (1982). str. 21—24.
- ^ Imamović (1998). str. 104.
- ^ Husedžinović (2005). str. 71.
- ^ Šabanović (1982). str. 39.
- ^ Imamović (1998). str. 122.
- ^ Korić (2015a). str. 23—24.
- ^ Imamović (1998). str. 105—111.
- ^ Husedžinović (2005). str. 72;74.
- ^ а б Kreševljaković (1953). str. 26.
- ^ Kreševljaković (1961). str. 7—8.
- ^ Микић (1995). str. 42.
- ^ а б Korić (2015a). str. 24.
- ^ Šabanović (1982). str. 176.
- ^ а б Prelog (1912). str. 19—34.
- ^ а б Korić (2015a). str. 24—25.
- ^ Микић (1995). str. 41—45.
- ^ Šabanović (1982). str. 176—177.
- ^ Husedžinović (2005). str. 74.
- ^ Микић (1995). str. 45—46.
- ^ Prelog (1912). str. 33.
- ^ Kreševljaković (1934). str. 892.
- ^ Kreševljaković (1961). str. 8.
- ^ Džaja (1973). str. 10—11.
- ^ Imamović (1998). str. 241.
- ^ Historija naroda Jugoslavije II (1959). str. 128.
- ^ Korić (2015a). str. 25.
- ^ Šabanović (1982). str. 77;79.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 80.
- ^ Historija naroda Jugoslavije II (1959). str. 128—129.
- ^ Korić (2015a). str. 203.
- ^ Husedžinović (2012). str. 113.
- ^ а б Kreševljaković (1934). str. 893.
- ^ Historija naroda Jugoslavije II (1959). str. 146—147.
- ^ а б Андрејевић (1984). str. 18—19.
- ^ а б Zlatar (1978). str. 81—87;111.
- ^ а б в г Muftić (1941). str. 3.
- ^ Korić (2015a). str. 30—31.
- ^ Korić (2015a). str. 32—34.
- ^ Korić (2015b). str. 408—409.
- ^ Necipoğlu (2005). str. 331.
- ^ Андрејевић (1984). str. 19.
- ^ Zlatar (1978). str. 81—87.
- ^ а б в г д ђ е ж з и Husedžinović (2005). str. 81.
- ^ Korić (2015a). str. 35.
- ^ Korić (2016). str. 63.
- ^ Андрејевић (1984). str. 20.
- ^ Husedžinović (2005). str. 81—82.
- ^ Zlatar (1978). str. 111—117.
- ^ а б Kamberović, Husnija (1998). „FERHADPAŠIĆ-SOKOLOVIĆ (Ferhadpašić, Ferhatpašić)”. Hrvatski biografski leksikon. Zagreb: Leksikografski zavod „Miroslav Krleža“. Pristupljeno 7. 7. 2019.
- ^ Korić (2015a). str. 35;252.
- ^ Korić (2015a). str. 252—253.
- ^ Korić (2015a). str. 253.
- ^ а б Čelić (1981). str. 6.
- ^ а б в г д ђ е Bejtić (1953a). str. 98.
- ^ а б в Zlatar (1978). str. 114—115.
- ^ а б Korić (2015a). str. 254.
- ^ Husedžinović (2005). str. 80—81.
- ^ а б Čelebi (1973). str. 215.
- ^ а б в Muftić (1941). str. 5.
- ^ Korić (2015a). str. 254—255.
- ^ Korić (2015a). str. 255.
- ^ Korić (2015a). str. 252—259.
- ^ а б в г д Korić (2015a). str. 256.
- ^ а б Muftić (1941)
- ^ а б в Kreševljaković (1991a). str. 146.
- ^ Bejtić (1953a). str. 114.
- ^ а б Kreševljaković (1934). str. 899.
- ^ а б Korić (2015a). str. 257.
- ^ Muftić (1941). str. 5—6.
- ^ Ravlić (2002). str. 20.
- ^ а б в г Husedžinović (2012). str. 110.
- ^ Zlatar (1978). str. 115.
- ^ Bejtić (1972). str. 175—176.
- ^ а б Korić (2015a). str. 207.
- ^ Historija naroda Jugoslavije II (1959). str. 135.
- ^ Андрејевић (1984). str. 21—22.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 83.
- ^ а б Korić (2015a). str. 268—269.
- ^ Muftić (1941). str. 3—4.
- ^ Muftić (1941). str. 4;6.
- ^ Imamović (1998). str. 246—247.
- ^ а б Škapur (1967a). str. 17.
- ^ Imamović (1998). str. 246—248.
- ^ Imamović (1998). str. 247.
- ^ Husedžinović (2005). str. 75.
- ^ Dervišević & Smailbegović (2016)
- ^ а б в г Korić (2015a). str. 270.
- ^ а б в г д ђ е ж з и ј к л љ м н њ о п р с т ћ у ф х ц ч џ ш аа аб ав аг ад ађ ае аж аз аи ај ак ал Ахунбеј, Зејнеп; Хаџимухамедовић, Амра; Ловреновић, Дубравко; Шево, Љиљана; Вик, Тина (7. 5. 2003). „Одлука о проглашењу Подручја и остатака грађевинске цјелине - Ферхад-пашина џамија (Ферхадија) у Бањалуци, са Ферхад-пашиним турбетом, Турбетом Сафикадуне, Турбетом Ферхад-пашиних бајрактара, шадрваном, џамијским харемом, оградним зидовима и порталом, националним спомеником Босне и Херцеговине [Број: 08.2-6-533/03-8 ; Носилац истраживања и израде Приједлога одлуке: Мирзах Фочо, дипломирани инжењер архитектуре]” (PDF). Комисија за очување националних споменика Босне и Херцеговине. Pristupljeno 9. 7. 2019.
- ^ а б Škapur (1967a). str. 18.
- ^ Husedžinović (2012). str. 110—111.
- ^ Husedžinović (2005). str. 79.
- ^ а б Muftić (1941). str. 6.
- ^ Imamović (1998). str. 248.
- ^ Korić (2015a). str. 270—271.
- ^ Korić (2015a). str. 271—272.
- ^ Škapur (1967a). str. 19.
- ^ Korić (2015a). str. 112.
- ^ Vojna enciklopedija, tom II (1971). str. 96.
- ^ Korić (2015a). str. 114.
- ^ Hammer (1979). str. 53—54.
- ^ Korić (2015a). str. 114—115.
- ^ Korić (2015a). str. 115.
- ^ Hammer (1979). str. 54.
- ^ Korić (2015a). str. 115—116.
- ^ Korić (2015a). str. 117—118.
- ^ а б в г д Softić (1996). str. 173.
- ^ а б в г д Alajbegović Pečevija (2000). str. 372—373.
- ^ а б Андрејевић (1984). str. 97.
- ^ Handžić (1994). str. 143—147.
- ^ Андрејевић (1984). str. 97—98.
- ^ а б Андрејевић (1984). str. 98.
- ^ а б Андрејевић (1984). str. 99.
- ^ Zlatar (1978). str. 84—85;87—88.
- ^ Korić (2015a). str. 207—208.
- ^ а б Husedžinović (1999). str. 103.
- ^ а б Ahunbay, Zeynep; Hadžimuhamedović, Amra; Lovrenović, Dubravko; Ševo, Ljiljana; Vik, Tina (6. 12. 2003). „Odluka o proglašenju Historijskog područja – Harema Jama (Sofi Mehmed-pašine) džamije u Banjoj Luci nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine [Broj: 07-6-1078/03 ; Nosilac istraživanja i izrade Prijedloga odluke: Prof. dr. Sabira Husedžinović, vanjski saradnik Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika; Učesnici u istraživanju i izradi Prijedloga odluke: Emir Softić, diplomirani inženjer arhitekture, saradnik za spomenike graditelјskog naslijeđa u Komisiji za očuvanje nacionalnih spomenika; Hazim Numanagić, diplomirani orijentalista, vanjski saradnik Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika]” (PDF). Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine. Pristupljeno 3. 2. 2021.
- ^ а б Korić (2015a). str. 208.
- ^ Handžić (1994). str. 208.
- ^ Handžić (1994). str. 115.
- ^ а б Korić (2011). str. 319—320.
- ^ а б в Korić (2015a). str. 209—213.
- ^ Bublin (2017). str. 54.
- ^ Korić (2011a). str. 132.
- ^ Korić (2011). str. 319;321—325.
- ^ Oruç (2011). str. 274—275.
- ^ Čar-Drnda (2004). str. 285.
- ^ Husedžinović (2005). str. 105—106.
- ^ Husedžinović (2005). str. 99.
- ^ Савић (2013). str. 96.
- ^ Husedžinović (2005). str. 105.
- ^ Korić (2011). str. 323.
- ^ а б в Korić (2015a). str. 213.
- ^ а б в г д ђ Husedžinović (2005). str. 106.
- ^ Husić & Lavić (2013). str. 49.
- ^ Kreševljaković (1991c). str. 69—70;265.
- ^ а б Kreševljaković (1934). str. 898.
- ^ а б Bejtić (1953a). str. 97—98.
- ^ а б Korić (2015a). str. 215—217.
- ^ а б Muftić (1941). str. 12—13.
- ^ Medara (2014). str. 115.
- ^ Korić (2015a). str. 216.
- ^ а б Husić & Lavić (2013). str. 53.
- ^ Kreševljaković (1934). str. 898—899.
- ^ Korić (2015a). str. 215.
- ^ Husić (2011). str. 52.
- ^ Schweiger-Lerchenfeld (1878). str. 57/59.
- ^ Kreševljaković (1936). str. 93.
- ^ Gojković (1989). str. 105.
- ^ Husedžinović (2005). str. 112.
- ^ а б в г д ђ Husedžinović (2005). str. 108—122.
- ^ а б в г д Husedžinović (2012). str. 114—119.
- ^ Čelić & Mujezinović (1969). str. 132—133.
- ^ а б в г д ђ е ж Mujezinović (1977). str. 209.
- ^ Gojković (1989). str. 105—106.
- ^ Husedžinović (2012). str. 115.
- ^ Kreševljaković (1954). str. 240.
- ^ Buljina (1944). str. 160—161.
- ^ Handžić (1936). str. 37.
- ^ Kreševljaković (1956). str. 14.
- ^ Husedžinović (2005). str. 108.
- ^ Husedžinović (2012). str. 120.
- ^ Husedžinović (2005). str. 122—126.
- ^ Bejtić (1953a). str. 103—104.
- ^ Gačanin (2016). str. 111—112.
- ^ Korić (2015a). str. 226—227.
- ^ Korić (2004). str. 181.
- ^ Handžić (1994). str. 151.
- ^ Kreševljaković (1961). str. 24.
- ^ Kreševljaković (1991). str. 308.
- ^ а б в г Андрејевић (1984). str. 40.
- ^ а б в г Husedžinović (2005). str. 222.
- ^ Korić (2015a). str. 213—214.
- ^ а б в г д ђ е ж з Hamidović et al. (2002). str. 9.
- ^ а б в г д ђ е Softić (1996). str. 174.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 227.
- ^ а б Korić (2015a). str. 117—118;214.
- ^ Енциклопедија Републике Српске, том I (2017). str. 248.
- ^ а б Čelić (1981). str. 8.
- ^ а б в г д ђ е ж Bejtić (1953a). str. 100.
- ^ а б в г Mujezinović (1953). str. 477.
- ^ а б в г д Korić (2015a). str. 214.
- ^ Mujezinović (1977). str. 199.
- ^ Mujezinović (1953). str. 476.
- ^ Vakufnama Ferhad-paše (2005). str. 45.
- ^ Škapur (1967a). str. 20;22.
- ^ Muftić (1941). str. 1.
- ^ а б в г Husedžinović (2005). str. 224.
- ^ а б в г Mujezinović (1977). str. 200.
- ^ а б в г д Vakufnama Ferhad-paše (2005). str. 46.
- ^ Čelić (1981). str. 5.
- ^ Korić (2015a). str. 249—250.
- ^ а б Softić (1996). str. 185.
- ^ Hamidović et al. (2002). str. 4.
- ^ а б в г Škapur (1967a). str. 22.
- ^ Muftić (1941). str. 1—2.
- ^ Muftić (1941). str. 2.
- ^ Mujezinović (1977). str. 200;503.
- ^ Hammer-Purgstall (1837). str. 402.
- ^ а б в Mujezinović (1977). str. 504.
- ^ Korić (2015a). str. 249.
- ^ а б в г д ђ е Mujezinović (1977). str. 201.
- ^ а б в Hrvatske narodne pjesme. Knj. 5. Odio 2, Ženske pjesme. Sv. 1 / [uredio Nikola Andrić] (1909). Зидање џамије Ферхадије. Zagreb: Matica hrvatska. стр. 239—241 — преко Викизворника.
- ^ а б в Hrvatske narodne pjesme V (1909). str. 239—241.
- ^ Muraj, Aleksandra; Lučić, Nikša (2002). „HANGI, Antun, etnograf i folklorist”. Hrvatski biografski leksikon. Zagreb: Leksikografski zavod „Miroslav Krleža”. Pristupljeno 16. 1. 2020.
- ^ а б в г д ђ е Bejtić (1953a). str. 101.
- ^ а б Hangi (1903). str. 57.
- ^ „Izvještaj o izboru kandidatkinje dr. sci. Aiše Softić u isto zvanje docenta, na katedri za arheologiju, odsjeku za historiju” (PDF). Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu. 11. 6. 2019. Pristupljeno 27. 1. 2020.
- ^ „Doc. dr. Aiša Softić”. Filozofski fakultet u Sarajevu, katedra za arheologiju. Pristupljeno 22. 1. 2020.
- ^ Softić (1996). str. 174—175.
- ^ Softić (1996). str. 175.
- ^ Softić (1996). str. 175—176.
- ^ а б в Behar V (23) (1904/1905). str. 362—363.
- ^ Babić, Marko; Lučić, Nikša (2002). „HÖRMANN, Konstantin (Kosta), muzealac, folklorist i publicist”. Hrvatski biografski leksikon. Zagreb: Leksikografski zavod „Miroslav Krleža”. Pristupljeno 27. 1. 2020.
- ^ а б в г Softić (1996). str. 176.
- ^ а б в г д ђ е Softić (1996). str. 177.
- ^ а б в г д ђ е Softić (1996). str. 178.
- ^ а б Buturović (1966). str. 195—212.
- ^ а б Buturović (1966). str. 186.
- ^ Buturović (1966). str. 186—187.
- ^ Buturović (1966). str. 224.
- ^ Softić (1996). str. 178—179.
- ^ а б Softić (1996). str. 179.
- ^ Softić (1996). str. 179—180.
- ^ Softić (1996). str. 180—181.
- ^ а б в г д ђ е Softić (1996). str. 181.
- ^ а б в „Народна поезија - епске песме : Перит паша и Шпербановић”. Monumenta Serbica. Pristupljeno 23. 12. 2019.
- ^ а б Detelić (2007). str. 33.
- ^ а б в Караџић (1899). str. 540—544.
- ^ Korić (2015a). str. 118.
- ^ а б Српске народне пјесме. Књ. 6, У којој су пјесме јуначке најстарије и средњијех времена / [сакупио их Вук Стефановић Караџић] (1899). Перит паша и Шпербановић. Биоград: Штампарија Краљевине Србије. стр. 540—544 — преко Викизворника.
- ^ а б Сировина (1890). str. 340—342.
- ^ Сировина (1890). str. 341.
- ^ а б в г д Hangi (1906). str. 23.
- ^ Softić (1996). str. 181—182.
- ^ а б в г Softić (1996). str. 182.
- ^ Hangi (1906). str. 1;23.
- ^ Šajnović (1914). str. 371—373.
- ^ а б в г Džaja (1988). str. 200.
- ^ Šajnović (1914). str. 371.
- ^ а б Šajnović (1914). str. 372.
- ^ Šajnović (1914). str. 372—373.
- ^ Softić (1996). str. 183;184—185.
- ^ Šajnović (1914). str. 373.
- ^ Šajnović (1914). str. 7;371—373.
- ^ Softić (1996). str. 182—183.
- ^ а б Softić (1996). str. 183.
- ^ Softić (1996). str. 183—184.
- ^ Filipović (1955). str. 97—104.
- ^ а б Softić (1996). str. 184.
- ^ а б в г д ђ е ж Андрејевић (1984). str. 42.
- ^ а б в г д ђ е ж з и Радојчић (1970). str. 184.
- ^ Filipović (1954). str. 136—143.
- ^ а б в Српске народне пјесме. Књ. 2, У којој су пјесме јуначке најстарије / [скупио их и на свијет издао Вук Стеф. Караџић] (1895). Марко Краљевић и Муса кесеџија. Биоград: Штампарија Краљевине Србије. стр. 390—400 — преко Викизворника.
- ^ а б в Караџић (1895). str. 390—400.
- ^ а б в „Народна поезија - епске песме : Марко Краљевић и Муса кесеџија”. Monumenta Serbica. Pristupljeno 2. 3. 2020.
- ^ Радојчић (1970). str. 184—185.
- ^ а б в Радојчић (1970). str. 185.
- ^ а б в Радојчић (1970). str. 186.
- ^ Српске народне пјесме. Књ. 2, У којој су пјесме јуначке најстарије / [скупио их и на свијет издао Вук Стеф. Караџић] (1895). Зидање Раванице, опет. Биоград: Штампарија Краљевине Србије. стр. 194—202 — преко Викизворника.
- ^ Караџић (1895). str. 194—202.
- ^ а б в г д Радојчић (1970). str. 187.
- ^ „Народна поезија - епске песме : Опет зидање Раванице.”. Monumenta Serbica. Pristupljeno 2. 3. 2020.
- ^ а б в Српске народне пјесме. Књ. 6, У којој су пјесме јуначке најстарије и средњијех времена / [сакупио их Вук Стефановић Караџић] (1899). Зидање Манасије. Биоград: Штампарија Краљевине Србије. стр. 149—151 — преко Викизворника.
- ^ а б в Караџић (1899). str. 149—151.
- ^ а б в „Народна поезија - епске песме : Зидање Манасије”. Monumenta Serbica. Pristupljeno 2. 3. 2020.
- ^ Радојчић (1970). str. 187—188.
- ^ а б в Радојчић (1970). str. 188.
- ^ Радојчић (1970). str. 188—189.
- ^ а б Радојчић (1970). str. 189.
- ^ а б Радојчић (1970). str. 190.
- ^ Српске народне пјесме. Књ. 2, У којој су пјесме јуначке најстарије / [скупио их и на свијет издао Вук Стеф. Караџић] (1895). Зидање Скадра. Биоград: Штампарија Краљевине Србије. стр. 109—118 — преко Викизворника.
- ^ Караџић (1895). str. 109—118.
- ^ „Народна поезија - епске песме : Зидање Скадра.”. Monumenta Serbica. Pristupljeno 2. 3. 2020.
- ^ Радојчић (1970). str. 190—191.
- ^ а б в Радојчић (1970). str. 191.
- ^ а б Филиповић (1967). str. 277.
- ^ Радојчић (1970). str. 191—192.
- ^ а б в Радојчић (1970). str. 192.
- ^ Филиповић (1967). str. 317.
- ^ Радојчић (1970). str. 192—193.
- ^ Радојчић (1970). str. 193.
- ^ а б Радојчић (1970). str. 194.
- ^ Радојчић (1970). str. 195.
- ^ Husedžinović (2005). str. 229.
- ^ Redžić (1983). str. 120—122;125.
- ^ Андрејевић (1984). str. 54—55;58.
- ^ Husedžinović (2005). str. 229;241.
- ^ а б в г Андрејевић (1984). str. 41.
- ^ Hamidović et al. (2002). str. 10;17.
- ^ а б в г Muftić (1941). str. 8.
- ^ Hamidović et al. (2002). str. 8.
- ^ Husedžinović (2005). str. 230.
- ^ Muftić (1941). str. Vorwort;40.
- ^ Bejtić (1953a). str. 99.
- ^ Hamidović et al. (2002). str. 27.
- ^ а б в г Hamidović et al. (2002). str. 20.
- ^ а б в Husedžinović (2005). str. 232.
- ^ Husedžinović (2005). str. 241—243.
- ^ а б Hamidović et al. (2002). str. 10.
- ^ а б в г д ђ е ж Андрејевић (1984). str. 58.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 243.
- ^ а б в г д Muftić (1941). str. 9.
- ^ а б Андрејевић (1984). str. 74.
- ^ а б Čaušević & Hadžirović (2004). str. 7.
- ^ Husedžinović (2005). str. 243;245.
- ^ Husedžinović (2005). str. 244.
- ^ а б в Husedžinović (2005). str. 245.
- ^ а б Hamidović et al. (2002). str. 9;17.
- ^ а б Biško (1959). str. 82.
- ^ Čaušević & Hadžirović (2004). str. 5—6.
- ^ Husedžinović (2005). str. 882.
- ^ Čaušević & Hadžirović (2004). str. 5.
- ^ а б в г д ђ е ж з Muftić (1941). str. 10.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 245;248.
- ^ Husedžinović (2005). str. 248—249.
- ^ Мачкић (2011). str. 264;288.
- ^ а б Biško (1959). str. 81.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 249.
- ^ Škapur (1967a). str. 20.
- ^ Husedžinović (2005). str. 250.
- ^ Husedžinović (2005). str. 249—253;276.
- ^ Андрејевић (1984). str. 42;77.
- ^ Hamidović et al. (2002). str. 11;16.
- ^ Čaušević & Hadžirović (2004). str. 6—7.
- ^ а б Džidić (2017). str. 255.
- ^ Husedžinović (2005). str. 249;252.
- ^ а б Hamidović et al. (2002). str. 12.
- ^ Husedžinović (2005). str. 249—252.
- ^ а б в г д Husedžinović (2005). str. 254.
- ^ а б в Husedžinović (2005). str. 256.
- ^ Kurent (1983). str. 245—249.
- ^ Husedžinović (2005). str. 254;259.
- ^ Hamidović et al. (2002). str. 30.
- ^ Fister (2008). str. 4—5.
- ^ а б в г д ђ е ж з Kurent (1983). str. 245.
- ^ Husedžinović (2005). str. 258.
- ^ Kurent (1983). str. 246.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 259.
- ^ Husedžinović (2005). str. 254—255.
- ^ а б в г д ђ Kurent (1983). str. 244.
- ^ Андрејевић (1984). str. 60.
- ^ а б в г Husedžinović (2005). str. 255.
- ^ Hamidović et al. (2002). str. 31.
- ^ а б Hamidović et al. (2002). str. 30—31.
- ^ а б в г д ђ е Selimbegović, Vildana (7. 5. 2016). „Prof. dr. Muhamed Hamidović, glavni i odgovorni projektant: Slijedili smo drevne neimare Ferhad-pašine džamije”. kliker.info [preuzeto iz Oslobođenja]. Pristupljeno 28. 5. 2020.
- ^ Husedžinović (2005). str. 255;257.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 257.
- ^ Husedžinović (2005). str. 257;259.
- ^ „Muhamed Hamidović : Kako je obnavljana Ferhadija džamija [8:10 do 9:45]”. Jutjub. 15. 5. 2019. Pristupljeno 28. 5. 2020.
- ^ Husedžinović (2005). str. 262.
- ^ а б в г д ђ е ж з Husedžinović (2005). str. 261.
- ^ а б в г Čelić (1981). str. 10.
- ^ а б Андрејевић (1984). str. 66.
- ^ Андрејевић (1984). str. 66—67.
- ^ а б в г д Андрејевић (1984). str. 67.
- ^ Андрејевић (1984). str. 64.
- ^ Андрејевић (1984). str. 41;64.
- ^ а б Čaušević & Hadžirović (2004). str. 4.
- ^ Husedžinović (2005). str. 261;267.
- ^ а б в г Husedžinović (2005). str. 267.
- ^ Андрејевић (1984). str. 63—64.
- ^ Husedžinović (2005). str. 263.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 266.
- ^ а б в г Husedžinović (2005). str. 269.
- ^ Андрејевић (1984). str. 62—64.
- ^ Čaušević & Hadžirović (2004). str. 2.
- ^ Андрејевић (1984). str. 63.
- ^ Husedžinović (2005). str. 269—270.
- ^ Fisković (1962). str. 41.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 270.
- ^ Husedžinović (2005). str. 270—271;462.
- ^ Андрејевић (1984). str. 74—75.
- ^ а б в г д ђ е Husedžinović (2005). str. 271.
- ^ а б Андрејевић (1984). str. 75.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 273.
- ^ а б в г Husedžinović (2005). str. 276.
- ^ Андрејевић (1984). str. 77—78.
- ^ а б в г д ђ е ж Husedžinović (2005). str. 274.
- ^ а б Андрејевић (1984). str. 72—73.
- ^ Hamidović et al. (2002). str. 25.
- ^ а б в Андрејевић (1984). str. 78.
- ^ а б в г Husedžinović (2005). str. 277.
- ^ а б в г д Husedžinović (2005). str. 277;280.
- ^ а б в г Škapur (1967a). str. 23.
- ^ а б в г Husedžinović (2005). str. 280.
- ^ Husedžinović (2005). str. 277;286.
- ^ а б Muftić (1941). str. 9—10.
- ^ Husedžinović (2005). str. 286.
- ^ Husedžinović (2005). str. 277;285—286.
- ^ Husedžinović (2005). str. 277;282—287.
- ^ а б в г д ђ е ж з и Husedžinović (2005). str. 282.
- ^ Bećirbegović (1990). str. 61—62.
- ^ Bećirbegović (1990). str. 62.
- ^ Husedžinović (2005). str. 282;287.
- ^ Čelić (1981). str. 11.
- ^ Андрејевић (1984). str. 84—85.
- ^ а б в г д ђ е Husedžinović (2005). str. 289.
- ^ а б Kukuljević Sakcinski (1858). str. 24—26.
- ^ а б Džaja (1973). str. 78—79.
- ^ а б Husedžinović, Balić & Smailović (2007). str. 3—4.
- ^ а б Андрејевић (1984). str. 86.
- ^ а б в Pavlinović (1969). str. 203.
- ^ а б Džaja (1973). str. 115.
- ^ а б Husedžinović, Balić & Smailović (2007). str. 9.
- ^ а б в г Ravlić (1974). str. 36.
- ^ Muftić (1941). str. 8—9.
- ^ Husedžinović (2005). str. 290—291.
- ^ а б в г Husedžinović (2005). str. 291.
- ^ Husedžinović (2005). str. 293.
- ^ Husedžinović (2005). str. 291;293.
- ^ Андрејевић (1984). str. 89.
- ^ Husedžinović (2005). str. 291—292.
- ^ Husedžinović (2005). str. 292—296.
- ^ Muftić (1941). str. 8—10.
- ^ Husedžinović (2005). str. 292.
- ^ а б в г Андрејевић (1984). str. 54.
- ^ Андрејевић (1984). str. 54—55.
- ^ а б в Husedžinović (2005). str. 299.
- ^ Андрејевић (1984). str. 57—58.
- ^ Husedžinović (2005). str. 297—299.
- ^ Husedžinović (2005). str. 299—301.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 301.
- ^ Андрејевић (1984). str. 55—58.
- ^ Husedžinović (2005). str. 302.
- ^ Андрејевић (1984). str. 58—59.
- ^ а б в г Андрејевић (1984). str. 59.
- ^ Husedžinović (2005). str. 317.
- ^ Husedžinović (2005). str. 304.
- ^ Husedžinović (2005). str. 327.
- ^ Андрејевић (1984). str. 59—60.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 333.
- ^ а б в г д ђ е Husedžinović (2005). str. 313.
- ^ а б в Husedžinović (2005). str. 316.
- ^ Husedžinović (2005). str. 327;333.
- ^ а б в г д ђ Husedžinović (2005). str. 334.
- ^ а б в г Muftić (1941). str. 11.
- ^ а б в г Čelić (1953). str. 190.
- ^ Husedžinović (2005). str. 334—335.
- ^ а б в г д Ahunbay, Zeynep; Hadžimuhamedović, Amra; Lovrenović, Dubravko; Ševo, Ljiljana; Wik, Tina (6. 12. 2003). „Odluka o proglašenju prirodno graditeljske cjeline Tekija u Blagaju kod Mostara nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine [Broj: 06-6-1029/03-8 ; Nosilac istraživanja i izrade Prijedloga odluke: Alisa Marjanović, diplomirani inženjer arhitekture, saradnik za arheologiju u Komisiji za očuvanje nacionalnih spomenika]” (PDF). Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine. Pristupljeno 11. 7. 2023.
- ^ Bećirbegović (1990). str. 50.
- ^ Ahunbay, Zeynep; Hadžimuhamedović, Amra; Lovrenović, Dubravko; Ševo, Ljiljana; Wik, Tina (7. 10. 2003). „Odluka o proglašenju Mjesta i ostataka graditeljske cjeline – Azizija džamija sa haremom u Brezovom Polju nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine [Broj: 02-6-402/03-4]”. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine. Pristupljeno 11. 7. 2023.
- ^ а б Čelić (1953). str. 189.
- ^ Čelić (1953). str. 189—190.
- ^ Redžić (1983). str. 50.
- ^ а б в г д ђ е Mehmed Mujezinović, ур. (1973). Vakufnama Ferhad-paše Sokolovića. Banja Luka: Bošnjačka zajednica kulture "Preporod" — преко Викизворника.
- ^ Vakufnama Ferhad-paše (2005). str. 12.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 337.
- ^ а б в Biško (1959). str. 84.
- ^ а б в г д ђ Biško (1959). str. 85.
- ^ Husedžinović (2005). str. 337;340.
- ^ а б в г д Husedžinović (2005). str. 340.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 339.
- ^ а б в г д Bejtić (1953a). str. 102.
- ^ а б в г д Biško (1959). str. 86.
- ^ а б в Mujezinović (1977). str. 202.
- ^ Biško (1959). str. 86—87.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 341.
- ^ а б в г Husedžinović (2005). str. 344.
- ^ а б Biško (1959). str. 88—89.
- ^ Bejtić (1953a). str. 101—102.
- ^ а б Biško (1959). str. 88.
- ^ Bejtić (1953a). str. 103.
- ^ Bejtić (1953b). str. 289—290.
- ^ Bejtić (1953b). str. 289.
- ^ Bejtić (1953b). str. 290.
- ^ Pašić (1994). str. 73.
- ^ Redžić (1983). str. 130—132.
- ^ Redžić (1983). str. 130—131.
- ^ Husedžinović (2005). str. 448—449.
- ^ Ahunbay, Zeynep; Hadžimuhamedović, Amra; Lovrenović, Dubravko; Ševo, Ljiljana; Wik, Tina (12. 9. 2007). „Odluka o proglašenju Grobljanske cjeline – Turbe Malkoča i Skenderpašića u Kopčiću, općina Bugojno, nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine [Broj: 07.2-2-94/07-6]”. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine [stari sajt]. Pristupljeno 25. 8. 2021.
- ^ „Stone Speaker”. stonespeaker.ca. Pristupljeno 15. 5. 2020.
- ^ а б в г Husedžinović (2005). str. 345.
- ^ а б Микић (1995). str. 76—77.
- ^ Микић (1995). str. 77.
- ^ Bejtić (1953a). str. 104.
- ^ а б в г д ђ е ж з и ј к Mujezinović (1977). str. 203.
- ^ а б Čelić (1981). str. 12.
- ^ а б Čelić (2004). str. 10.
- ^ Vakufnama Ferhad-paše (2005). str. 25.
- ^ Vakufnama Ferhad-paše (2005). str. 10.
- ^ а б в г Husedžinović (2005). str. 348.
- ^ Vakufnama Ferhad-paše (2005). str. 39—40.
- ^ Vakufnama Ferhad-paše (2005). str. 40.
- ^ а б в Čelebi (1973). str. 214.
- ^ а б в Džaja (1973). str. 36.
- ^ Husedžinović (2005). str. 348—353.
- ^ а б в г д ђ Vakufnama Ferhad-paše (2005). str. 42.
- ^ а б в г д ђ е ж з и ј к л љ м н Vakufnama Ferhad-paše (2005). str. 43.
- ^ а б Mujezinović (1977). str. 204.
- ^ Vakufnama Ferhad-paše (2005). str. 41.
- ^ а б Ћурић (1937). str. 257.
- ^ а б в Husedžinović (2005). str. 352.
- ^ а б в г д ђ Ravlić (1996). str. 88.
- ^ а б в Mujezinović (1977). str. 206.
- ^ Енциклопедија Републике Српске, том I (2017). str. 77.
- ^ а б в Mujezinović (1977). str. 205.
- ^ Husedžinović (2005). str. 348;352.
- ^ а б Ћурић (1937). str. 257—258.
- ^ Ravlić (1996). str. 90.
- ^ а б в г д ђ Mujezinović (1977). str. 207.
- ^ а б в г д ђ е ж з и ј Mujezinović (1977). str. 208.
- ^ а б Vakufnama Ferhad-paše (2005). str. 43—44.
- ^ Ravlić (1996). str. 88—89.
- ^ а б в Vakufnama Ferhad-paše (2005). str. 44.
- ^ а б в г д ђ е Ahunbay, Zeynep; Hadžimuhamedović, Amra; Lovernović, Dubravko; Ševo, Ljiljana; Wik, Tina (7. 5. 2003). „Odluka o proglašenju Područja i ostataka povijesne građevine - Sahat-kula u Banjoj Luci nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine [Broj: 08.2-6-791/03 ; Nosilac istraživanja i izrade Prijedloga odluke: Mirzah Fočo, diplomirani inženjer arhitekture, saradnik za cjeline graditeljskog naslijeđa i kulturne krajolike u Povjerenstvu za očuvanje nacionalnih spomenika]” (PDF). Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine. Pristupljeno 2. 6. 2020.
- ^ Husedžinović (2005). str. 354.
- ^ Husedžinović (1989). str. 143.
- ^ Husedžinović (2005). str. 362.
- ^ а б Husedžinović (1989). str. 144.
- ^ Husedžinović (2005). str. 365.
- ^ а б Dobrača (1963). str. 38.
- ^ Šurković, Kenan (14. 5. 2019). „Five of the Most Famous Qur’an Manuscripts from Bosnian Collections” (na jeziku: енглески). islamicartsmagazine.com. Pristupljeno 16. 5. 2020.
- ^ а б в „Svečanost otvorenja Ferhadije: Najzaslužnijima Ferhat-pašinini džuzevi Kur'ana”. faktor.ba. 6. 5. 2016. Pristupljeno 16. 5. 2020.
- ^ „Gazi Husrev-begova biblioteka čuva rukopis stariji od Povelje Kulina bana”. diwan-magazine.com. 1. 6. 2016. Pristupljeno 16. 5. 2020.
- ^ „U Gazi Husrev-begovoj biblioteci tradicionalna izložba povodom ramazana”. Bosanskohercegovačka radio-televizija. 16. 3. 2024. Pristupljeno 16. 9. 2024.
- ^ „BHT Fundus - KUR'AN DZAMIJE FERHADIJA”. Jutjub. 18. 5. 2021. Pristupljeno 16. 9. 2024.
- ^ „Izložba rukopisnih džuzeva Kurʼana”. Jutjub. 15. 3. 2024. Pristupljeno 16. 9. 2024.
- ^ „IZ Bošnjaka u Sjevernoj Americi donirala kopije rukopisa džuzeva Kur`ana banjalučkoj Ferhadiji”. eu.icnab.com. 1. 6. 2016. Pristupljeno 16. 5. 2020.
- ^ а б Husedžinović (1990). str. 101—107.
- ^ а б в г д ђ е ж з и ј к Husedžinović (2005). str. 23.
- ^ а б Kupusović (1996). str. 152;176—180.
- ^ а б Kupusović (2000)
- ^ Husedžinović (2005). str. 22—23.
- ^ Breko, Hana (2005). „JURJEVIĆ, Atanazije (Georgiceo, Georgiceus, Jurievich-Dalmata; Athanas, Athanasius), skladatelj, pisac i diplomat”. Hrvatski biografski leksikon. Zagreb: Leksikografski zavod „Miroslav Krleža”. Pristupljeno 1. 5. 2020.
- ^ Batinić (1885)
- ^ Mitrović & Kreševljaković (1959). str. 227—232.
- ^ Tóth (2003)
- ^ а б в г д ђ Čelebi (1973). str. 212.
- ^ Džaja (1973). str. 12.
- ^ Čelebi (1973). str. 210.
- ^ Džaja (1973). str. 31.
- ^ а б в Husedžinović, Balić & Smailović (2007). str. 19.
- ^ а б в Čelebi (1973). str. 211.
- ^ а б в г д Džaja (1973). str. 32.
- ^ Čelebi (1973). str. 211—212.
- ^ а б в г д ђ Husedžinović, Balić & Smailović (2007). str. 20.
- ^ а б Džaja (1973). str. 33.
- ^ а б в г Džaja (1973). str. 34.
- ^ Čelebi (1973). str. 212—213.
- ^ Čelebi (1973). str. 213.
- ^ а б Husedžinović, Balić & Smailović (2007). str. 21.
- ^ Čelebi (1973)
- ^ Husedžinović, Balić & Smailović (2007). str. 19—21.
- ^ Bodenstein (1908). str. 101—102.
- ^ Džaja (1973). str. 41—44.
- ^ а б в г д Husedžinović (2005). str. 24.
- ^ Džaja (1973). str. 56.
- ^ Jukić (1973). str. 53—54.
- ^ Džaja (1973). str. 56—57.
- ^ а б Husedžinović, Balić & Smailović (2007). str. 3.
- ^ Jukić (1973). str. 47.
- ^ Džaja (1973). str. 55.
- ^ Džaja (1973). str. 17—18.
- ^ а б Kukuljević Sakcinski (1858). str. 21.
- ^ а б Džaja (1973). str. 76.
- ^ Kukuljević Sakcinski (1858). str. 26—27.
- ^ Džaja (1973). str. 79.
- ^ Kukuljević Sakcinski (1858). str. 28—29.
- ^ Džaja (1973). str. 80—81.
- ^ Husedžinović, Balić & Smailović (2007). str. 4—5.
- ^ Kukuljević Sakcinski (1858). str. 1—4.
- ^ Džaja (1973). str. 71.
- ^ Šamić (1966). str. 249—250.
- ^ Džaja (1973). str. 147—148.
- ^ Petrović (1981). str. 5—8.
- ^ Šamić (1981). str. 105—108.
- ^ Šamić (1981). str. 108;182.
- ^ Yriarte (1876). str. 169.
- ^ Irijart (1981). str. 66.
- ^ Džaja (1973). str. 148.
- ^ Irijart (1981). str. 66;68.
- ^ Džaja (1973). str. 149.
- ^ Irijart (1981). str. 68.
- ^ Džaja (1973). str. 149—151.
- ^ Irijart (1981). str. 68—69.
- ^ Džaja (1973). str. 151.
- ^ Irijart (1981). str. 3.
- ^ Yriarte (1876)
- ^ а б Džaja (1973). str. 97—98.
- ^ Ковачевић (1879). str. 68—69.
- ^ Džaja (1973). str. 98—99.
- ^ Husedžinović, Balić & Smailović (2007). str. 8.
- ^ Ковачевић (1879). str. korice.
- ^ а б Džaja (1973). str. 107—109.
- ^ Džaja (1973). str. 113—115.
- ^ а б в Pavlinović (1969). str. 204.
- ^ а б Džaja (1973). str. 116.
- ^ Pavlinović (1969). str. 204—205.
- ^ а б в г д Džaja (1973). str. 117.
- ^ а б в г д Pavlinović (1969). str. 205.
- ^ Džaja (1973). str. 113;116—117.
- ^ Husedžinović, Balić & Smailović (2007). str. 9—11.
- ^ Džaja (1973). str. 117—118.
- ^ Husedžinović, Balić & Smailović (2007). str. 11.
- ^ Pavlinović (1888)
- ^ Pavlinović (1969). str. 182.
- ^ Asbóth (1890). str. 383.
- ^ Džaja (1973). str. 195—196.
- ^ Rener (1900). str. 489—490.
- ^ Džaja (1973). str. 205.
- ^ Rener (1900). str. 490.
- ^ Džaja (1973). str. 205—206.
- ^ Rener (1900). str. 1.
- ^ Džaja (1973). str. 195.
- ^ Džaja (1973). str. 211.
- ^ Džaja (1973). str. 213—214.
- ^ а б Husedžinović, Balić & Smailović (2007). str. 15.
- ^ Preindlsberger-Mrazović (1900). str. 3.
- ^ Džaja (1973). str. 211—214.
- ^ Džaja (1973). str. 183—184.
- ^ Pilar (1879). str. 7.
- ^ Ravlić (1974). str. 38.
- ^ Džaja (1973). str. 192.
- ^ а б в г д ђ е ж з Husedžinović (2005). str. 25.
- ^ а б в Husedžinović, Balić & Smailović (2007). str. 16.
- ^ Džaja (1973). str. 217—218.
- ^ Džaja (1973). str. 218.
- ^ Maldini Wildenhainski (1908)
- ^ Džaja (1973). str. 215.
- ^ Андрејевић (1984). str. 42;58.
- ^ Husedžinović (2005). str. 24—25.
- ^ „Mandić, Mihovil, hrvatski arheolog i povjesničar”. Hrvatska enciklopedija, mrežno izdanje. Zagreb: Leksikografski zavod „Miroslav Krleža”. 2021. Pristupljeno 20. 3. 2021.
- ^ Mandić (1905a). str. 15.
- ^ Ципра (1906). str. 621.
- ^ Flego, Višnja (2009). „KNOLL, Petar, povjesničar umjetnosti”. Hrvatski biografski leksikon. Zagreb: Leksikografski zavod „Miroslav Krleža”. Pristupljeno 20. 3. 2021.
- ^ Knoll (1929). str. 443—456.
- ^ Knoll (1999)
- ^ Андрејевић (1984). str. 10.
- ^ Kreševljaković (1934). str. 897—899.
- ^ Kreševljaković (1934). str. 891—902.
- ^ Kreševljaković (1953). str. 26—27;7—44.
- ^ Kreševljaković (1957). str. 18;20;17—32.
- ^ Kreševljaković (1961). str. 10—11.
- ^ Kreševljaković (1991). str. 293—381.
- ^ Bašić (2011). str. 98.
- ^ Bejtić (1953a). str. 91—116.
- ^ Bejtić (1953a). str. 97—104.
- ^ Fučić (1953)
- ^ Biško (1959)
- ^ а б в Husedžinović (2005). str. 27.
- ^ Ayverdi (1956). str. 151—223.
- ^ а б в г Андрејевић (1984). str. 11.
- ^ Ayverdi (1956). str. 213—216.
- ^ Здравковић (1964)
- ^ Здравковић (1964). str. 123—125.
- ^ Čelić (1968)
- ^ Андрејевић (1984). str. 12.
- ^ Mujezinović (1977). str. 197—209.
- ^ Нова Искра, год. I, бр. 24 (1899). str. 401;403.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 770.
- ^ Husedžinović (2005). str. 770;772.
- ^ а б в г Husedžinović (2005). str. 772.
- ^ Muftić (1941). str. 12.
- ^ Fučić (1953). str. 117—118.
- ^ Naše starine II (1954). str. 264.
- ^ Fučić (1953). str. 118—121.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 773.
- ^ Fučić (1953). str. 117.
- ^ а б Fučić (1953). str. 118.
- ^ а б в Fučić (1953). str. 119.
- ^ а б в Husedžinović (2005). str. 774.
- ^ а б Fučić (1953). str. 120.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 775.
- ^ Fučić (1953). str. 121.
- ^ Biško (1959). str. 82—84.
- ^ Husedžinović (2005). str. 773;775.
- ^ а б в г д ђ Husedžinović (2005). str. 777.
- ^ Biško (1959). str. 85—86.
- ^ а б в Biško (1959). str. 87.
- ^ Biško (1959). str. 87—88.
- ^ а б в г д Biško (1959). str. 89.
- ^ а б в г д ђ е ж Husedžinović (2005). str. 778.
- ^ Tahirović (1989)
- ^ Džidić (2017). str. 257—258.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 780.
- ^ Husedžinović (2005). str. 362;780.
- ^ а б Husedžinović (1989). str. 145.
- ^ Ravlić (2002). str. 316—317.
- ^ Husedžinović (2005). str. 780;782.
- ^ Husedžinović (1989). str. 146.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 782.
- ^ Husedžinović (1989). str. 146—147.
- ^ Husedžinović (1989). str. 147—149.
- ^ Husedžinović (2005). str. 782—783.
- ^ Husedžinović (2005). str. 783;786.
- ^ Husedžinović (2005). str. 787—788.
- ^ Gušić (2003). str. 362.
- ^ „Navršila se 44.-ta godišnjica preseljenja Hasan ef. Škapura”. Preporod : islamske informativne novine. 25. 5. 2019. Pristupljeno 16. 5. 2020.
- ^ а б Vakufnama Ferhad-paše (2005). str. 20.
- ^ а б в г д ђ Škapur (1967b). str. 126.
- ^ Škapur (1967b). str. 126—127.
- ^ а б в Škapur (1967b). str. 127.
- ^ а б в г Galijaš (2009). str. 315.
- ^ а б в г Galijaš (2006). str. 552.
- ^ Хронологија 1990—1995 (2002). str. 122—123.
- ^ а б в г д ђ е ж з и ј к Walasek (2015). str. 26.
- ^ а б в г д ђ е ж з и ј к Husedžinović (2005). str. 577.
- ^ а б в г д ђ е ж з и Krzić (1996). str. 207.
- ^ а б в г Krzić et al. (2003). str. 240.
- ^ а б в г д ђ Gušić (2003). str. 367.
- ^ Riedlmayer (2002). str. 280.
- ^ Ravlić (1996). str. 17.
- ^ а б Walasek (2015). str. 25.
- ^ а б Glas od 28. 2. 1992., god. XLIX, br. 6539 (1992). str. 3.
- ^ Ravlić (1996). str. 23.
- ^ Ravlić (2011). str. 716.
- ^ Ravlić (2011). str. 715—717.
- ^ а б в Husedžinović (2005). str. 576.
- ^ Ravlić, Aleksander (1995). „RUSENJE CRKAVA I DZAMIJA, PROGONI VJERSKIH SLUZBENIKA”. Genocidom do istrebljenja : srpski zločini : Bosna i Hercegovina, sjeverozapadna Bosna / [glavni i odgovorni urednik Ante Beljo]. Zagreb: Hrvatski informativni centar. ISBN 953-6058-15-4. COBISS.SR 5535238 COBISS.BH 5535238
- ^ Glas od 12. 3. 1992., god. XLIX, br. 6552 (1992). str. 2.
- ^ Glas od 13. 3. 1992., god. XLIX, br. 6553 (1992). str. 2.
- ^ Ravlić (1996). str. 24.
- ^ а б в Ravlić (2011). str. 717.
- ^ Ravlić (1996). str. 24—25.
- ^ Ravlić (1996). str. 25.
- ^ Katolička crkva i rat u BiH (1998). str. 84—85.
- ^ а б в Ravlić (1996). str. 26.
- ^ Glas od 28. 2. 1992., god. XLIX, br. 6539 (1992a). str. 3.
- ^ Glas od 28. 2. 1992., god. XLIX, br. 6539 (1992b). str. 3.
- ^ а б в г д Gušić (2003). str. 370.
- ^ Selman (1997). str. 109.
- ^ Ravlić (1996). str. 48—49.
- ^ а б в г Galijaš (2009). str. 321.
- ^ а б в Ravlić (2011). str. 722.
- ^ Ravlić (2011). str. 721—722.
- ^ а б в Gušić (2003). str. 367—368.
- ^ Ravlić (1996). str. 27—29.
- ^ Selman (1997). str. 109—110.
- ^ а б в Walasek (2015). str. 28.
- ^ а б Selman (1997). str. 110.
- ^ а б в г Softić (1996). str. 186.
- ^ „Uz Dan pobjede nad fašizmom: Kako je Aco Ravlić sačuvao istinu o Ferhadiji”. radiosarajevo.ba. 9. 5. 2023. Pristupljeno 1. 10. 2024.
- ^ а б в г д ђ е ж Gušić (2003). str. 372.
- ^ а б в г д Galijaš (2009). str. 320.
- ^ а б Riedlmayer (2002). str. 279.
- ^ Galijaš (2009). str. 320—321.
- ^ а б в г Gušić (2003). str. 366.
- ^ а б Gušić (2003). str. 368.
- ^ Gušić (2003). str. 368—369.
- ^ а б в Gušić (2003). str. 369.
- ^ Gušić (2003). str. 369—370.
- ^ Gušić (2003). str. 370—371.
- ^ а б в Gušić (2003). str. 371.
- ^ Gušić (2003). str. 372—373.
- ^ а б в г д ђ е ж Gušić (2003). str. 373.
- ^ а б в г Gušić (2003). str. 374.
- ^ Galijaš (2009). str. 321;323.
- ^ а б в Ravlić (2011). str. 723.
- ^ а б в г д ђ е ж з и ј к л љ м н њ Katolička crkva i rat u BiH (1998). str. 209.
- ^ Komarica (1996). str. 326—327.
- ^ а б в г д ђ е ж з и ј Krzić (1996). str. 208.
- ^ а б в г д ђ е ж з и Krzić et al. (2003). str. 242.
- ^ Galijaš (2009). str. 319—320.
- ^ Meheljić (2015). str. 37.
- ^ Krzić et al. (2003). str. 240—241.
- ^ а б в г д ђ е ж Krzić et al. (2003). str. 241.
- ^ Krzić (1996). str. 207—208.
- ^ а б в г д ђ е Krzić (1996). str. 209.
- ^ Krzić et al. (2003). str. 242—243.
- ^ а б в г д Krzić et al. (2003). str. 243.
- ^ Krzić (1996). str. 209—210.
- ^ Krzić et al. (2003). str. 243—244.
- ^ Krzić (1996). str. 210.
- ^ Krzić et al. (2003). str. 244.
- ^ Galijaš (2009). str. 319.
- ^ Walasek (2015). str. 41.
- ^ а б в Walasek (2015). str. 93.
- ^ Ћосић (2012). str. 132—145.
- ^ Walasek (2015). str. 63.
- ^ Galijaš (2009). str. 322.
- ^ Riedlmayer (2002). str. 277.
- ^ „Zoran Kostić - Cane o Milanu Mladenoviću: Milan, oličenje pravednika”. www.akordi.co.yu. 25. 10. 2007. Pristupljeno 20. 5. 2020.
- ^ Walasek (2015). str. 23—25.
- ^ Galijaš (2009). str. 313—314.
- ^ Galijaš (2009). str. 313.
- ^ Galijaš (2009). str. 323.
- ^ Galijaš (2009). str. 318.
- ^ а б Husedžinović (2005). str. 578;583.
- ^ Husedžinović (2005). str. 578.
- ^ Walasek (2015). str. 102.
- ^ Ustavni sud Bosne i Hercegovine, predmet br. AP 743/12 (2015). str. 2;29.
- ^ Ustavni sud Bosne i Hercegovine, predmet br. AP 743/12 (2015). str. 4;7;10;29.
- ^ Ustavni sud Bosne i Hercegovine, predmet br. AP 743/12 (2015). str. 4.
- ^ Ustavni sud Bosne i Hercegovine, predmet br. AP 743/12 (2015). str. 5—6.
- ^ Selman (2000)
- ^ Halilović Muderris, Nezim (5. 5. 2017). „Dan džamija: 1993–2017. godina” (tekst hutbe). rijaset.islamskazajednica.ba. Medžlis IZ Sarajevo – Džamija Kralj Fahd: Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini. Arhivirano iz originala 4. 5. 2018. g. Pristupljeno 2. 4. 2020.
- ^ Karčić (2016). str. 24.
- ^ „Dr. des. Dennis Dierks” (na jeziku: немачки). Univerzitet u Jeni. Pristupljeno 9. 10. 2020.
- ^ Dierks (2011). str. 14.
- ^ а б в г Horozović (1997). str. 77.
- ^ а б в „Cafekajak forum : Tema: Banjalučki pjesnici”. www.cafekajak.com. 26. 2. 2010. Pristupljeno 24. 12. 2019.
- ^ Ćosić (2004). str. korice.
- ^ а б в Ćosić (2004). str. 58.
- ^ а б „Cafekajak forum : Tema: Banjalučki pjesnici”. www.cafekajak.com. 24. 2. 2009. Pristupljeno 25. 12. 2019.
- ^ а б „FERHADIJA - Banja Luka”. begovdolac.blogger.ba. 5. 4. 2006. Pristupljeno 27. 12. 2019.
- ^ а б в Ćosić (2004). str. 62.
- ^ а б „BANJALUCKA ELEGIJA”. begovdolac.blogger.ba. 5. 4. 2006. Pristupljeno 27. 12. 2019.
- ^ Puce (2013). str. 85.
- ^ а б „Abaza Madzid - Sjecanja”. Jutjub. 28. 4. 2010. Pristupljeno 27. 12. 2019.
- ^ Puce (2013). str. 84—85.
- ^ а б в „Aladžu i Ferhadiju porušio vjetar nije!”. akos.ba. 7. 5. 2019. Pristupljeno 27. 12. 2019.
- ^ Puce (2013)
- ^ „Madžid Abaza – Šehidska”. bosnamuslimmedia.wordpress.com. 31. 8. 2009. Pristupljeno 27. 12. 2019.
- ^ Hadžihasanović-Katana (2012). str. 68.
- ^ Nadilo (2012). str. 513.
- ^ а б Hamidović et al. (2002). str. 5.
- ^ Čaušević & Hadžirović (2004). str. 1—2.
- ^ „Muhamed Hamidović : Kako je obnavljana Ferhadija džamija [7:54 do 8:10]”. Jutjub. 15. 5. 2019. Pristupljeno 28. 5. 2020.
- ^ Hadžihasanović-Katana (2012). str. 68—69.
- ^ Nadilo (2012). str. 513—514.
- ^ Husedžinović (2012). str. 121.
- ^ а б в г д ђ Hadžihasanović-Katana (2012). str. 69.
- ^ а б в Nadilo (2012). str. 514.
- ^ а б в г д „Muhamed Hamidović : Kako je obnavljana Ferhadija džamija [9:46 pa dalje]”. Jutjub. 15. 5. 2019. Pristupljeno 30. 5. 2020.
- ^ Nadilo (2012). str. 514—515.
- ^ Hadžić & Marjanović (2008). str. 277.
- ^ „Sead Pašić / 'Uspjeli smo, Ferhadija ponovo sija istim sjajem'”. Radio Sarajevo. 2. 5. 2016. Pristupljeno 29. 5. 2020.
- ^ Nadilo (2012). str. 515—516.
- ^ а б в Zorlak, Kemal (14. 5. 2019). „U obnovi banjalučke Ferhadije korišteno 68 posto orginalnog kamena”. Agencija Anadolija. Pristupljeno 28. 5. 2020.
- ^ „TIKA finansira završetak obnove Ferhadije”. Al Džazira Balkans. 7. 5. 2016. Pristupljeno 26. 3. 2014.
- ^ „Muftija Čamdžić za AA: Nemamo novac za dovršetak obnove Ferhadije!”. Agencija Anadolija. 14. 11. 2013. Pristupljeno 28. 5. 2020.
- ^ Gül, Kayhan; Özdemir, Hatice (7. 5. 2016). „Vrijednost Ferhadije je nemjeriva, TIKA ne obnavlja samo džamije”. Agencija Anadolija. Pristupljeno 28. 5. 2020.
- ^ „Banja Luka obasjana alemima s Ferhadije”. mesihat.org. 3. 11. 2012. Pristupljeno 28. 5. 2020.
- ^ „Reis Cerić u Banjoj Luci: Priznati grešku i poštovati pravdu”. Agencija Anadolija. 2. 11. 2012. Pristupljeno 28. 5. 2020.
- ^ „Akademski kipari Darko Šobot i Samir Sućeska godinu dana radili na obnovi mihraba džamije Ferhadija”. 6yka. 30. 5. 2015. Pristupljeno 28. 5. 2020.
- ^ Isanović (2014). str. 245—261.
- ^ „Banja Luka: Počinje unutrašnje oslikavanje džamije Ferhadija”. trt.net.tr. 22. 10. 2014. Pristupljeno 28. 5. 2020.
- ^ Borger, Julian (6. 5. 2016). „Banja Luka mosque rises from rubble, 23 years after it was destroyed” (na jeziku: енглески). Gardijan. Pristupljeno 29. 5. 2020.
- ^ Reeves, Donald (30. 5. 2016). „Inaugurating the Ferhadija Mosque in Banja Luka” (na jeziku: енглески). www.transconflict.com. Pristupljeno 28. 5. 2020.
- ^ „THE FERHADIJA MOSQUE” (na jeziku: енглески). Soul of Europe. Pristupljeno 29. 5. 2020.
- ^ Gušić, Bedrudin (17. 7. 2011). „SVI SMO BILI I OSTALI - FERHADIJA, BANJA LUKA I BOSNA I HERCEGOVINA!”. www.orbus.be. Pristupljeno 29. 5. 2020.
- ^ Jakovljević, Gorana (7. 5. 2017). „Podijeljene vakufname u Ferhadiji džamiji u Banjaluci”. Agencija Anadolija. Pristupljeno 28. 5. 2020.
Literatura
[уреди | уреди извор]Knjige, poglavlja i zbornici
[уреди | уреди извор]- Alajbegović Pečevija, Ibrahim (2000). Historija. knj. 1, 1520-1576. Sarajevo: El-Kalem, (Sarajevo : BEMUST). COBISS.SR 1380377 COBISS.BH 1380377
- Андрејевић, Андреј (1984). Исламска монументална уметност XVI века у Југославији : куполне џамије. Београд: Институт за историју уметности Филозофског факултета : Балканолошки институт САНУ. COBISS.SR 37385223 COBISS.RS 11616778 COBISS.BH 512009936
- Антић, Чедомир; Кецмановић, Ненад (2016). Историја Републике Српске. Београд: Недељник, (Бања Лука : Службени Гласник Републике Српске). COBISS.SR 227346188 COBISS.RS 227346188 COBISS.BH 227346188
- Ayverdi, Ekrem Hakki (1956). Yugoslavya'da Türk Abideleri ve Vakıfları (na jeziku: turski). III. Ankara: Vakıflar Dergisi. str. 151—223.
- Bećirbegović, Madžida (1990). Džamije sa drvenom munarom u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Veselin Masleša. COBISS.SR 1640710 COBISS.RS 1640710 COBISS.BH 1640710
- Bejtić, Alija (2007). Banjaluka pod osmanskom vladavinom : arhitektura i teritorijalni razvitak grada ; [urednici Fuad Balić, Ismet Smailović, Sabira Husedžinović]. Banja Luka: Bošnjačka zajednica kulture "Preporod" (Banja Luka : Grafid). COBISS.RS 371480 COBISS.BH 371480
- Bublin, Mehmed (2004). Rehabilitacija gradova Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Buybook. COBISS.SR 13296646 COBISS.BH 13296646
- Bublin, Mehmed (2005). Gradovi Bosne i Hercegovine : milenij razvoja i godine urbicida = The cities of Bosnia and Herzegovina : a millennium of development and the years of urbicide ; [2. izd. = 2nd. ed.]. Sarajevo: Sarajevo Publishing (Sarajevo : Bemust). COBISS.BH 14575366
- Bublin, Mehmed (2012). Bosna : tragovi postojanja i uništavanja. Sarajevo: Sejtarija. COBISS.SR 20014342 COBISS.BH 20014342
- Bublin, Mehmed (2017). Bosna : tragovi postojanja i uništavanja ; Bosnia : traces of existence and destruction (PDF). Sarajevo: Štamparija Fojnica (Fojnica : Štamparija Fojnica). COBISS.BH 24414470
- Čamdžić, Edhem (2018). S Ferhadijom povratak, sigurnost i opstanak. Fojnica: Štamparija Fojnica. COBISS.BH 26443270
- Čelić, Džemal (1968). Ferhadija, Banjaluka. Sarajevo: Društvo konzervatora Bosne i Hercegovine (Sarajevo : Prosperitet). COBISS.SR 230684935
- Čelić, Džemal; Mujezinović, Mehmed (1969). Stari mostovi u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Veselin Masleša, (Zagreb : Ognjen Prica). COBISS.SR 182328327 COBISS.RS 182328327 COBISS.BH 18278401
- Čelić, Džemal (1981). „Ferhadija u Banjaluci”. poglavlje u knjizi: Ferhadija ; [urednici Boško Kesić, Irfan Horozović]. Banjaluka: Glas. str. 5—17. COBISS.SR 78859532 COBISS.BH 19092231
- Čelić, Džemal (2004). Ferhadija, Banja Luka. Banja Luka: Bošnjačka zajednica kulture "Preporod". COBISS.SR 121863436 COBISS.RS 121863436 COBISS.BH 121863436
- Ćosić, Anto (2000). Vrijeme mraka: banjalučki dnevnik ; [predgovor Aleksandar Ravlić]. Zagreb: Vikarijat Banjalučke biskupije.
- Ćosić, Anto (2004). Banjalučka elegija : izabrane pjesme ; [izbor Maja Ćosić; Edicija Pečat ; knj. 3]. Banja Luka: Hrvatski kulturni centar : Humanitarno kulturna udruga "Danica". COBISS.SR 209654791
- Ћосић, Добрица (2012). Босански рат. Београд: Службени гласник, (Београд : Гласник). COBISS.SR 189882124 COBISS.RS 189882124 COBISS.BH 189104908
- Ћурић, Хајрудин (1937). Али-паша Ризванбеговић-Сточевић : херцеговачки везир. Београд: Издање Чупићеве задужбине ; (Београд : Државна штампарија Краљевине Југославије). COBISS.SR 64997895
- Detelić, Mirjana (2007). Epski gradovi : leksikon. Beograd: SANU, Balkanološki institut, (Beograd : Čigoja štampa). COBISS.SR 139358732 COBISS.RS 139358732 COBISS.BH 139358732
- Džafić, Šeherezada (2012). Prostori fakcije, fikcije i fantastike u djelu Irfana Horozovića (doktorski rad) (PDF). Zagreb: Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu.
- Енциклопедија Републике Српске. 1, А-Б / [одговорни уредник Рајко Кузмановић]. Бања Лука: Академија наука и умјетности Републике Српске, (Лакташи : Графомарк). 2017. COBISS.SR 6702616 COBISS.RS 6702616
- Ferhadija / [urednici Boško Kesić, Irfan Horozović]. Banjaluka: Glas. 1981. COBISS.SR 78859532 COBISS.BH 19092231
- Ferhad-pašina vakufnama iz 995 (1587) godine ; [preveo i bilješkama popratio Mehmed Mujezinović]. Banja Luka: Bošnjačka zajednica kulture "Preporod". 2005. COBISS.SR 6936 COBISS.RS 382744 COBISS.BH 382744
- Филиповић, Миленко С. (1967). Различита етнолошка грађа / [Српски етнографски зборник / Српска академија наука и уметности, Одељење друштвених наука ; књ. 80. Расправе и грађа ; књ. 5]. Београд: Научно дело. COBISS.SR 154908167 COBISS.BH 30008833
- Fine, Jr., John V. A.; Donia, Robert J. (2011). Bosna i Hercegovina: Iznevjerena tradicija. Sarajevo: Institut za istoriju. COBISS.SR 19050758 COBISS.RS 19050758 COBISS.BH 19050758
- Galijaš, Armina (2009). Eine Stadt im Krieg — Der Wandel der bosnischen Stadt Banja Luka (1990—1995) (Dissertation) (PDF) (na jeziku: немачки). Wien: Universität Wien.
- Galijaš, Armina (2011). Eine bosnische Stadt im Zeichen des Krieges : Ethnopolitik und Alltag in Banja Luka : (1990-1995) ; [zbirka Südosteuropäische Arbeiten ; 142] (na jeziku: немачки). München: Oldenbourg. COBISS.SR 265648903 COBISS.BH 2892916
- Gojković, Milan (1977). Kameni mostovi od XIV do XVIII veka u granicama Jugoslavije : mostovi nastali na Balkanskom poluostrvu u vreme ekspanzije Osmanske imperije u ove krajeve, sa posebnim osvrtom na kamene mostove u Jugoslaviji : estetičke i arhitektonske odlike, koncepcijska načela i konstrukcijske karakteristike u okviru opšte istorije građenja mostova : doktorska disertacija. Beograd: [M. Gojković]. COBISS.SR 26279951
- Gojković, Milan (1989). Stari kameni mostovi : anatomija, patologija, zaštita, sanacija, konzervacija (PDF). Beograd: Naučna knjiga. COBISS.SR 109580 COBISS.BH 109580
- Goodwin, Godfrey (1971). A history of Ottoman architecture (na jeziku: енглески). London: Thames and Hudson. COBISS.SR 514154391
- Gušić, Bedrudin (2003). „Banjalučka islamska zajednica u vrijeme demokratskih promjena i okupacije (1990. — 1995.)”. Svjedočiti zločin i bosnoljublje ; [Krzić Muharem, Selak Osman, Gušić Bedrudin, Sadiković Muhamed, Todorovac Hamdija]. Sarajevo: Bošnjačka liga, Pokret za ravnopravnost, (Sarajevo : Bemust). str. 359—384. COBISS.SR 12356614 COBISS.BH 12356614
- Hadžimuhamedović, Amra; Hadžimuhamedović, Fehim (2012). „Domes in Bosnia” (PDF). u Domes in the World : Symbolism and Cultural Identity, Geometric and Formal Genesis, Construction, Identification, Conservation : Proceedings of the International Congress DOMES IN THE WORLD Florence, 19th – 23rd March, 2012 ; Scientific Editors: Gennaro Tampone, Roberto Corazzi, Emma Mandelli (na jeziku: енглески). Florence: Nardini Editore. COBISS.BH 20080646
- Hamidović, Muhamed [ur.] (2002). Studija Principi i metodološki postupak za obnovu Ferhad-pašine džamije u Banjoj Luci : (naučnoistraživački prijekat) [zbirka Acta Arhitectonica et Urbanistica ; no. 2] (PDF). Sarajevo: Arhitektonski fakultet, Centar za dizajn i istraživanje, (Sarajevo : Blicdruk). COBISS.BH 10801158
- Hamidović, Muhamed (2004). Studija Ferhad-pašina džamija u Banja Luci : metodi obnove [zbirka Acta architectonica et urbanistica. Radovi ; 3]. Sarajevo: Arhitektonski fakultet, Centar za dizajn i istraživanje. COBISS.BH 13859078
- Hammer-Purgstall, Joseph von (1837). Geschichte der osmanischen Dichtkunst bis auf unsere Zeit : mit einer Blüthenlese aus zweytausend, zweyhundert Dichtern, Dritter Band (na jeziku: немачки). Pesth: Hartleben.
- Hammer, Joseph von (1979). Historija Turskog (Osmanskog) carstva ; [3 knj. ; preveo Nerkez Smailagić]. Zagreb: "Nerkez Smailagić", (Zagreb : "Ognjen Prica"). COBISS.SR 24724495 COBISS.SR 80539148 COBISS.BH 32357889
- Hammer, Joseph von (1979a). Historija Turskog (Osmanskog) carstva. Knj. 2 ; [preveo Nerkez Smailagić]. Zagreb: "Nerkez Smailagić", (Zagreb : "Ognjen Prica"). COBISS.SR 139290887 COBISS.RS 139290887 COBISS.BH 513709775
- Handžić, Adem (1994). Studije o Bosni : historijski prilozi iz osmansko-turskog perioda. Istanbul: Research Centre for Islamic History, ([s.l.] : Yildiz Matbaacilik). COBISS.BH 14615814
- Hangi, Antun (1906). Život i običaji muslimana u Bosni i Hercegovini ; [2. znatno povećano i ispravljeno izd.]. Sarajevo: Naklada Daniela A. Kajona. COBISS.SR 54036743 COBISS.BH 25269766
- Hangi, Antun (2009). Život i običaji muslimana u Bosni i Hercegovini. Narodne pjesme iz Bosne ; [priredila i pogovor napisala Aiša Softić]. Sarajevo: Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, (Sarajevo : DES). COBISS.SR 17796614 COBISS.BH 17796614
- Historija naroda Jugoslavije. Knj. 2. Zagreb: Školska knjiga, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske). 1959. COBISS.SR 41719815 COBISS.RS 41719815 COBISS.BH 1024009207
- Horozović, Irfan (1997). Knjiga mrtvog pjesnika : (rukopis Saida Puškara). Zagreb: Horus. COBISS.BH 976166
- Horozović, Irfan (1999). Knjiga mrtvog pjesnika : (rukopis Saida Puškara) : drugo dopunjeno izdanje. Sarajevo: Šahinpašić : Bosanska knjiga. COBISS.SR 6958854 COBISS.BH 6958854
- Hörmann, Kosta (1966). Narodne pjesme muslimana u Bosni i Hercegovini : iz rukopisne ostavštine Koste Hörmanna / [redakcija, uvod i komentari Đenana Buturović]. Sarajevo: Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, (Sarajevo : Štampa). COBISS.SR 17726727 COBISS.BH 17726727
- Хронологија 1990—1995. / [приредили Јанко Велимировић ... [и др.]] (PDF). Бања Лука: Документациони центар Републике Српске, (Бања Лука : Графид). 2002. COBISS.RS 1488408 COBISS.BH 1488408
- Hrvatske narodne pjesme. Knj. 5. Odio 2, Ženske pjesme. Sv. 1, (Romance i balade) / [uredio Nikola Andrić]. Zagreb: Matica hrvatska, (Zagreb : Tiskara Hrvatske stranke prava). 1909. COBISS.SR 64914695 COBISS.BH 7749913
- Husedžinović, Sabira (1998). Kulturna baština posebnih vrijednosti porušena u ratu 1992.-1995. = Cultural heritage of special value destroyed in the war 1992-1995 [katalog]. Sarajevo: Federalno ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta/športa, (Sarajevo : ABC Fabulas). COBISS.BH 3698726
- Husedžinović, Sabira (1999a). Sanacija i obnova sakralnih objekata oštećenih u ratu 1992/95. : Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, 9-19.11.1999. [katalog]. Sarajevo: Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa. COBISS.SR 152640268 COBISS.BH 152640268
- Husedžinović, Sabira (2005). Dokumenti opstanka: vrijednosti, značaj, rušenje i obnova kulturnog naslijeđa. Zenica: Muzej grada Zenice. COBISS.BH 11596294
- Husedžinović, Sabira (2012). „Valorizacija historijskih vrijednosti vakufnama Banja Luke sa aspekta urbanog razvoja ovog grada stoljećima” (PDF). Vakufi u Bosni i Hercegovini — Zbornik radova 2012. Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini : Vakufska direkcija Sarajevo : Medžlis Islamske zajednice Tuzla: 99—139. COBISS.SR 20295686 COBISS.BH 20295686
- Husić, Aladin; Lavić, Osman (2013). Bosanske vakufname : (1463.-1878.) : katalog izložbe (PDF). Sarajevo: Vakufska direkcija : Gazi Husrev-begova biblioteka, (Sarajevo : Amos graf). COBISS.SR 20720646 COBISS.BH 20720646
- Imamović, Mustafa (1998). Historija Bošnjaka ; [2. izd.]. Sarajevo: Bošnjačka zajednica kulture „Preporod“, (Sarajevo : OKO). COBISS.SR 326950 COBISS.BH 326950
- Islam and Bosnia : conflict resolution and foreign policy in multi-ethnic states / [edited by Maya Shatzmiller] (na jeziku: енглески). Montreal: McGill-Queen's University Press. 2002. COBISS.SR 854157 COBISS.BH 14070022
- Islam in Southeast Europe: Past Reflections and Future Prospects ; [ed. Mesut Idriz, Osman Bakar] (PDF) (na jeziku: енглески). UDB Press. 2014.
- Karabegović, Ahmet (2016). Banjaluka kroz istoriju i legendu : s požutjelih stranica prošlosti ; [priredio Dušan Popović]. Banja Luka: Udruženje arhivskih radnika Republike Srpske, (Banja Luka : Grafid). COBISS.SR 5954072 COBISS.RS 5954072
- Караџић, Вук Стефановић (1895). Српске народне пјесме. Књ. 2, У којој су пјесме јуначке најстарије. Биоград: Штампарија Краљевине Србије. COBISS.SR 15984135 COBISS.SR 239471628 COBISS.SR 85372167 COBISS.SR 147854855 COBISS.BH 3136537
- Караџић, Вук Стефановић (1899). Српске народне пјесме. Књ. 6, У којој су пјесме јуначке најстарије и средњијех времена. Биоград: Штампарија Краљевине Србије. COBISS.SR 1440519 COBISS.SR 85436935 COBISS.RS 3133465 COBISS.BH 3133465
- Karič, Mirsad (2014). „The Role of the Islamic Community in the Reconciliation Process in the post-War Bosnia : Case Study of Banja Luka”. Islam in Southeast Europe: Past Reflections and Future Prospects ; [ed. Mesut Idriz, Osman Bakar] (PDF) (na jeziku: енглески). UDB Press. str. 79—95.
- Katalog arapskih, turskih i perzijskih rukopisa Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu. Sv. 1 / obradio Kasim Dobrača. Sarajevo: Starješinstvo Islamske vjerske zajednice za SR Bosnu i Hercegovinu, (Sarajevo : Oslobođenje). 1963. COBISS.SR 98489607 COBISS.BH 785177
- Katolička crkva i rat u Bosni i Hercegovini : dokumenti o stavovima i zauzimanju Katoličke crkve za mir i poštivanje ljudskih prava i građanskih sloboda i za očuvanje države Bosne i Hercegovine (1989-1996) / [priredio Velimir Blažević]. Sarajevo: Svjetlo riječi : Franjevačka teologija, (Sarajevo : Müller). 1998. COBISS.BH 1183511
- Komarica, Franjo (1996). U obrani obespravljenih : izbor iz dokumenata banjalučkog biskupa i Biskupskog ordinarijata Banjaluka tijekom ratnih godina od 1991. do 1995. Banjaluka: Biskupski ordinarijat ; Zagreb ; Sarajevo : ZORO. COBISS.BH 6134787
- Komarica, Franjo (1997). In defence of the rightless : a collection of documents of the bishop of Banja Luka and the Bischop's Ordinary written during the years of 1991 to 1995 ; [translators Snježana Pezer, Bruna Šarić] (na jeziku: енглески). Banja Luka: Bishop's Ordinary ; Zagreb : Croatian Heritage Foundation. COBISS.SR 166712583 COBISS.BH 514256693
- Korić, Elma (2005). Banja Luka u doba Ferhad paše Sokolovića : (magistarski rad). Sarajevo: E. Korić. COBISS.BH 3057433
- Korić, Elma (2011). „Uloga zavije Ahmed-dede u razvoju kasabe Banje Luke”. Mjesto i uloga derviških redova u Bosni i Hercegovini : Zbornik radova povodom obilježavanja 800 godina od rođenja Dželaluddina Rumija [ur. Rešid Hafizović]. Sarajevo: Orijentalni institut u Sarajevu ; Naučnoistraživački institut “Ibn Sina”. str. 319—325. COBISS.BH 18619142
- Korić, Elma (2015a). Životni put prvog beglerbega Bosne : Ferhad-paša Sokolović : (1530.-1590.). Sarajevo: Univerzitet, Orijentalni institut, (Sarajevo : Dobra knjiga). COBISS.SR 22031878 COBISS.BH 22031878
- Kreševljaković, Hamdija (1952). Banje u Bosni i Hercegovini : (1462-1916) ; [2. popravljeno i prošireno izd.]. Sarajevo: Svjetlost. COBISS.SR 37244679 COBISS.RS 37244679 COBISS.BH 1893889
- Kreševljaković, Hamdija (1961). Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini ; [zbirka Djela / Naučno društvo NR Bosne i Hercegovine ; knj. 17. Odeljenje istorijsko-filoloških nauka ; knj. 12]. Sarajevo: Naučno društvo NR Bosne i Herecegovine. COBISS.SR 512891287 COBISS.RS 183180544 COBISS.BH 512891287
- Kreševljaković, Hamdija (1991). „Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini (1463 — 1878)”. Izabrana djela. II / Hamdija Kreševljaković ; [priredili Avdo Sućeska, Enes Pelidija ; registri Emir Sultanović]. Sarajevo: Veselin Masleša, (Novi Sad : Budućnost). str. 293—381. COBISS.SR 439831 COBISS.RS 439831 COBISS.BH 439831
- Kreševljaković, Hamdija (1991a). Izabrana djela I ; [priredili Avdo Sućeska, Enes Pelidija ; registri Emir Sultanović]. Sarajevo: Veselin Masleša, (Novi Sad : Budućnost). COBISS.SR 439575 COBISS.RS 439575 COBISS.BH 439575
- Kreševljaković, Hamdija (1991b). Izabrana djela II ; [priredili Avdo Sućeska, Enes Pelidija ; registri Emir Sultanović]. Sarajevo: Veselin Masleša, (Novi Sad : Budućnost). COBISS.SR 439831 COBISS.RS 439831 COBISS.BH 439831
- Kreševljaković, Hamdija (1991c). Izabrana djela III, Banje, vodovodi, hanovi i karavansaraji... ; [priredili Avdo Sućeska, Enes Pelidija]. Sarajevo: Veselin Masleša, (Novi Sad : Budućnost). COBISS.SR 440087 COBISS.RS 440087 COBISS.BH 440087
- Krzić, Muharem (1996). Zločini nad banjalučkom krajinom '92-'94. Zenica: Bemust, (Sarajevo : Alden-print). COBISS.SR 129052172 COBISS.RS 129052172 COBISS.BH 417322
- Krzić, Muharem; Selak, Osman; Gušić, Bedrudin; Sadiković, Muhamed; Todorovac, Hamdija (2003). Svjedočiti zločin i bosnoljublje. Sarajevo: Bošnjačka liga, Pokret za ravnopravnost, (Sarajevo : Bemust). COBISS.SR 12356614 COBISS.BH 12356614
- Микић, Ђорђе (1995). Бања Лука на Крајини хвала. Бања Лука: Општина Бања Лука ; Институт за историју, (Бања Лука : Глас српски). COBISS.SR 107295239 COBISS.RS 107295239 COBISS.BH 107295239
- Mjesto i uloga derviških redova u Bosni i Hercegovini : Zbornik radova povodom obilježavanja 800 godina od rođenja Dželaluddina Rumija [ur. Rešid Hafizović]. Sarajevo: Orijentalni institut u Sarajevu ; Naučnoistraživački institut “Ibn Sina”. 2011. COBISS.BH 18619142
- Muftić, Asim (1941). Moschee und Stiftung Ferhad Paša's in Banja Luka : Inaugural — Disertation (na jeziku: немачки). Leipzig: Gräfenhainichen : Druck von C. Schulze & Co. COBISS.SR 526717588
- Mujezinović, Mehmed (1977). Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine. knj.2, Istočna i Centralna Bosna. Sarajevo: Veselin Masleša. COBISS.SR 55726860 COBISS.RS 1924390 COBISS.BH 1924390
- Mukate vakufi u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 13. 06. 2012. ; Vakufi u Banja Luci, Banja Luka, 15. 06. 2012 ; Turali-begov vakuf u Tuzli, Tuzla, 14. 06. 2012. : zbornik radova o vakufima / [urednik Senad Ćeman] (PDF). Sarajevo: Islamska zajednica u BiH, Vakufska direkcija ; Tuzla : Medžlis Islamske zajednice, (Sarajevo : Dobra knjiga). 2012. COBISS.SR 20295686 COBISS.BH 20295686
- Novic, Elisa (2016). The concept of cultural genocide : an international law perspective (na jeziku: енглески). Oxford: Oxfor University Press. COBISS.SR 514720177
- Noyes, James (2013). The politics of iconoclasm : religion, violence and the culture of image-breaking in Christianity and Islam (na jeziku: енглески). New York. London: I. B. Taurus.
- Omerdić, Muharem (1999). Prilozi izučavanja genocida nad Bošnjacima, 1992 - 1995. Sarajevo: Rijaset Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, El-Kalem (Tuzla : Harfo-Graf). COBISS.SR 188756748 COBISS.BH 6443782
- Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine. Sv. 3 / [obradila Amina Kupusović]. Sarajevo: Bošnjački institut Zürich, Odjel Sarajevo : Orijentalni institut, (Sarajevo : Geodetski zavod BiH). 2000. COBISS.SR 131875596 COBISS.RS 131875596 COBISS.BH 7237126
- Oruç, Hatice (2011). „Uloga tekija u nastanku i razvitku gradova u Bosni”. Mjesto i uloga derviških redova u Bosni i Hercegovini : Zbornik radova povodom obilježavanja 800 godina od rođenja Dželaluddina Rumija [ur. Rešid Hafizović]. Sarajevo: Orijentalni institut u Sarajevu ; Naučnoistraživački institut “Ibn Sina”. str. 267—276. COBISS.BH 18619142
- Pašić, Amir (1994). Islamic Architecture in Bosnia and Hercegovina (na jeziku: енглески). Istanbul: Organisation of Islamic Conference, Research Centre for Islamic History, Art, and Culture. COBISS.BH 512024528
- Pauker, Iva (2012). „War Through Other Means: Examining the Role of Symbols in Bosnia and Herzegovina”. poglavlje u knjizi: Peace Psychology in the Balkans: Dealing with a Violent Past while Building Peace (ur. Olivera Simić, Zala Volčič & Catherine R. Philpot) (na jeziku: енглески). Springer Science & Business Media. str. 109—128. COBISS.SR 214944780
- Pelidija, Enes (2003). Banjalučki boj iz 1737 : uzroci i posljedice. Sarajevo: El-Kalem. COBISS.SR 110057996 COBISS.RS 11828486 COBISS.BH 11828486
- Prelog, Milan (1912). Povijest Bosne u doba osmanlijske vlade. Dio 1 : (1463—1739.) (PDF). Sarajevo: J. Studnička i drug, (Sarajevo : Sarajevoer Tagblatt). COBISS.SR 1548794602 COBISS.SR 101211143 COBISS.SR 24662287 COBISS.RS 101211143 COBISS.BH 101211143 COBISS.BH 24662287
- Prelog, Milan (2009). Povijest Bosne u doba osmanlijske vlade : [I.-II. dio]. Stremac Samoborski: Fortuna, (Zagreb : Parvus). COBISS.SR 251441152 COBISS.BH 512301266
- Prešućivani zločin : zbornik radova Međunarodnog studijskog dana Dvadeset godina (1995.-2015.) od završne faze protjerivanja Hrvata, Bošnjaka i drugih s područja RS-a, Banja Luka, 13. studenoga 2015. / [odgovorni urednik Miljenko Aničić ; Biblioteka Korijeni ; knj. 1]. Banja Luka: Banjalučka biskupija : Europska akademija. 2016. COBISS.SR 22864134 COBISS.BH 22864134
- Puce, Mirsad (2013). Srebrni svijet. Mostar: Karađoz-begova medresa, (Mostar : IC štamparija). COBISS.BH 20695046
- Ravlić, Aleksandar (1974). Banja Luka : razdoblja i stoljeća. Beograd: Mladost. COBISS.SR 158697735 COBISS.BH 5366787
- Ravlić, Aleksandar (1996). Banjalučka Ferhadija — ljepotica koju su ubili. Rijeka: AARiS. COBISS.BH 11293702
- Ravlić, Aleksandar (2001). Banjalučki povijesni listići I. Kastav: AARiS.
- Ravlić, Aleksander-Aco (2002). Banjaluka u prošlosti. 1 : -Drugo (banjalučko) izdanje-. Banja Luka: Nezavisne novine. COBISS.SR 73240 COBISS.RS 73240 COBISS.BH 73240
- Ravlić, Aleksandar (2003). Banjalučki povijesni listići II. Kastav: AARiS.
- Ravlić, Aleksandar (2011). „Rušenje bogomolja na području sjeverozapadne Bosne bilo je ritualni čin programa genocida” (PDF). Zločini u Bosanskoj krajini za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991—1995 — Zbornik radova sa Međunarodne naučne konferencije, održane u Bihaću od 22.—24. septembra 2000. Sarajevo: Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu: 713—742. COBISS.BH 18850566
- Redžić, Husref (1983). Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini. Sarajevo: Veselin Masleša, (Novi Sad : Štamparija). COBISS.SR 66441484 COBISS.RS 1925158 COBISS.BH 1925158 COBISS.BH 512030928
- Riedlmayer, András (2002). „Iz pepela: Prošlost i budućnost kulturnog nasleđa Bosne / From the Ashes: The Past and Future of Bosnia's Cultural heritage” (PDF). poglavlje u knjizi Islam and Bosnia: Conflict Resolution and Foreign Policy in Multi-Ethnic States [ur. Maya Shatzmiller]. Montreal: McGill-Queens University Press. str. 98—135. COBISS.SR 854157 COBISS.BH 14070022
- Савић, Јелена (2013). Модерно и вернакуларно у процесу урбане трансформације Бањалуке (докторска дисертација). Београд: Архитектонски факултет Универзитета у Београду. COBISS.SR 512974481 COBISS.RS 512974481
- Schweiger-Lerchenfeld, Amand Freiherr von (1878). Bosnien, das land und seine Bewohner: Geschichtlich, Geographisch, Etnographisch und Social-politisch. Wien: L. C. Zamarski. COBISS.SR 85474823 COBISS.BH 9659398
- Selman, Mehmed (1997). Banja Luka — Uspomena i stvarnost sa Mejdana (PDF). Travnik.
- Smlatić, Sulejman (1974). Banja Luka - grad i njegove funkcije : doktorska disertacija. Zagreb: [S. Smlatić]. COBISS.SR 27034127 COBISS.BH 27063814
- Smlatić, Sulejman (1978). Banja Luka : grad i njegove funkcije. Sarajevo: Svjetlost, (Sarajevo : Svjetlost). COBISS.SR 50640391 COBISS.RS 38518784 COBISS.BH 38518784
- Svijet islama : vjera, narodi, kultura / autori Bernard Lewis ... [et al.] ; [priredio Bernard Lewis]. Beograd: Jugoslovenska revija : "Vuk Karadžić", (Ljubljana : Mladinska knjiga). 1979. COBISS.SR 42575623 COBISS.RS 42575623 COBISS.BH 18055425
- Šabanović, Hazim (1982). Bosanski pašaluk : postanak i upravna podjela. Sarajevo: Svjetlost. COBISS.SR 512028585 COBISS.RS 512028585 COBISS.BH 4589625
- Шево, Љиљана (1996). Урбанистички развој Бање Луке. Бања Лука: Општина Бања Лука : Завод за заштиту споменика културе и природе, (Бања Лука : Глас српски). COBISS.SR 117025543 COBISS.RS 117025543 COBISS.BH 117025543
- Šušnica, Srđan (2015). Pop-mitološko označevanje ‘naših’ ulic — Študija primera Banje Luke, Bosna in Hercegovina / Pop-mythological urine making of ‘our’ streets — Case study of Banja Luka, Bosnia and Herzegovina (magistarsko delo) (PDF) (na jeziku: енглески). Ljubljana: Univerza v Ljubljani, Fakulteta za družbene vede.
- Trapara, Boris (2019). From Vienna to Sarajevo, role models and replicas in the architecture of Austro-Hungarian period (PDF) (на језику: енглески). Institut National des Langues et Civilisations Orientales - INALCO PARIS - LANGUES O’; International Burch University (Faculty of Engineering and Natural Sciences, Department of Architecture).
- Vakufname iz Bosne i Hercegovine : (XV i XVI vijek) / [urednik Lejla Gazić ; Monumenta turcica : historiam slavorum meridionalium illustrantia ; tom 4. Ser. 3, Vakufname ; knj. 1]. Sarajevo: Orijentalni institut. 1985. COBISS.SR 38648583 COBISS.BH 377869
- Vojna enciklopedija. 2, Brdo - Foa / [glavni urednik Nikola Gažević]. Beograd: Vojnoizdavački zavod. 1971. COBISS.SR 42775047 COBISS.RS 72915207 COBISS.BH 1024122862
- Walasek, Helen (2015). Bosnia and the Destruction of Cultural Heritage (na jeziku: енглески). Farnham: Ashgate. COBISS.SR 214805260 COBISS.BH 214805260
- Walasek, Helen (2016). Bosnia and the Destruction of Cultural Heritage (na jeziku: енглески). New York: Routlege.
- Здравковић, Иван (1964). Избор грађе за проучавање споменика исламске архитектуре у Југославији. Београд: Југословенски институт за заштиту споменика културе, (Београд : Београдски графички завод). COBISS.SR 43669767 COBISS.RS 43669767 COBISS.BH 7178246
- Zločini u Bosanskoj krajini za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991-1995. : zbornik radova sa Međunarodne naučne konferencije, održane u Bihaću od 22-24. septembra 2000. / [urednici Muharem Kreso, Samija Rizvanović] (PDF). Sarajevo: Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, (Sarajevo : Goldprint). 2011. COBISS.BH 18850566
Putopisi
[уреди | уреди извор]- Asbóth, Johann von (1888). Bosnien und die Herzegowina : Reisebilder und Studien (na jeziku: njemački). Wien: A. Hölder. COBISS.BH 9615366 COBISS.BH 3354118
- Asbóth, J. de (1890). An official tour through Bosnia and Herzegovina : authorized english edition (PDF) (na jeziku: енглески). London: Swan Sonnenschein & Co.
- Čelebi, Evlija (1973). Putopis : odlomci o jugoslovenskim zemljama; [preveo, uvod i komentar napisao Hazim Šabanović]. Sarajevo: Veselin Masleša. COBISS.SR 256247815 COBISS.RS 2005798 COBISS.BH 2005798
- Džaja, Mato (1973). Banja Luka u putopisima i zapisima [III izdanje]. Banja Luka: Glas. COBISS.SR 113716231 COBISS.RS 39117312 COBISS.BH 39117312
- Džaja, Mato (1988). Banja Luka u putopisima, zapisima i legendama [4. prošireno izd.]. Banja Luka: Glas. COBISS.SR 44668167 COBISS.RS 1168642 COBISS.BH 1168642
- Husedžinović, Sabira; Balić, Fuad; Smailović, Ismet [ur.] (2007). Usmene predaje o Banjaluci i Banjalučanima. Banja Luka: Bošnjačka zajednica kulture Preporod. COBISS.SR 642840 COBISS.RS 642840 COBISS.BH 642840
- Irijart, Šarl (1981). Bosna i Hercegovina - putopis iz vremena ustanka 1875-1876 : sa petnaest Vjeržovih crteža prema autorovim skicama i posebnom kartom (PDF). Sarajevo: "Veselin Masleša", (Novi Sad : Budućnost). COBISS.SR 40657415 COBISS.SR 34936588 COBISS.RS 1365254 COBISS.BH 1365254
- Izbori iz djela / Franjo Rački : Mihovil Pavlinović : Natko Nodilo : Blaž Lorković. Zagreb: Zora : Matica hrvatska, (Zagreb : Vjesnik). 1969. COBISS.SR 105176583 COBISS.RS 105176583 COBISS.BH 50226
- Jukić, Ivan Franjo (1973). Sabrana djela. Knj. 1 (PDF). Sarajevo: Svjetlost, (Beograd : "Radiša Timotić"). COBISS.SR 112622087 COBISS.RS 112622087 COBISS.BH 112622087
- Ковачевић, Томо (1865). Описъ Босне и Херцеговине. У Београду: у Државной штампаріи. COBISS.SR 100140300
- Ковачевић, Томо (1879). Опис Босне и Херцеговине ; [2. прегледано и допуњено изд.] (PDF). Београд: [с. н.], (Београд : "Н. Стефановића и Друга"). COBISS.RS 2413350 COBISS.BH 2413350
- Kukuljević Sakcinski, Ivan (1858). Putovanje po Bosni. U Zagrebu: Izdano troškom Lavoslava Župana, (U Zagrebu : Tiskom Narodne tiskarnice Dra. Lj. Gaja). COBISS.SR 37533967 COBISS.BH 37533967
- Kukuljević Sakcinski, Ivan (2007). Putovanje po Bosni. Strmec Samoborski: Fortuna, (Zagreb : Parvus). COBISS.SR 252828679
- Kumičić, Eugen (1889). Pod puškom. Zagreb: Scholz i Kralj. COBISS.SR 231463180
- Kumičić, Eugen (1950). Djela. Knj. 1. Zagreb: Zora, (Zagreb : Nakladni zavod Hrvatske). COBISS.SR 36476679 COBISS.RS 1024059135 COBISS.BH 36476679
- Kumičić, Eugen (1998). Začuđeni svatovi ; Pod puškom. Zagreb: Matica hrvatska, (Zagreb : Puljko). COBISS.SR 512575686 COBISS.BH 512575686
- Maldini Wildenhainski, Rudolf (1908). Bosna i Hercegovina : sa 136 slika. Zagreb: Hrvatsko planinarsko društvo. COBISS.SR 44262151 COBISS.SR 81248010 COBISS.RS 81248010 COBISS.BH 9612038
- Pavlinović, Mihovil (1888). Puti Mihovila Pavlinovića : (godine 1867-75). Zadar: Narodni list. COBISS.SR 232301068
- Pavlinović, Mihovil (1969). „Puti : (G. 1867—75)”. Izbori iz djela / Franjo Rački : Mihovil Pavlinović : Natko Nodilo : Blaž Lorković. Zagreb: Zora : Matica hrvatska, (Zagreb : Vjesnik). str. 182—208. COBISS.SR 105176583 COBISS.RS 105176583 COBISS.BH 50226
- Petrović, Rade (1981). „Predgovor”. Bosna i Hercegovina - putopis iz vremena ustanka 1875-1876 : sa petnaest Vjeržovih crteža prema autorovim skicama i posebnom kartom [autor: Šarl Irijart] (PDF). Sarajevo: "Veselin Masleša", (Novi Sad : Budućnost). str. 5—8. COBISS.SR 40657415 COBISS.SR 34936588 COBISS.RS 1365254 COBISS.BH 1365254
- Pilar, Gjuro (1879). Putopisne crtice iz Bosne : preštampano iz "Obzora". Zagreb: [s. n.], (Zagreb : Tiskom Dioničarske tiskare). COBISS.SR 252261388
- Pilar, Đuro (2007). Putopisne crtice iz Bosne ; [pripremio Andrija Zirdum]. Slavonski Brod: Ogranak Matice hrvatske, (Slavonski Brod : Best). COBISS.SR 232592903
- Preindlsberger-Mrazović, Milena (1900). Bosnisches Skizzenbuch : Landschafts- und Kultur-Bilder aus Bosnien und der Hercegovina (na jeziku: немачки). Dresden ; Leipzig: E. Pierson's Verlag. COBISS.SR 3236358 COBISS.BH 10144262
- Rener, Hajnrih (1900). Herceg-Bosnom uzduž i poprijeko : putovanja Henrika Rennera : s geografskom kartom. Mitrovica: Hrvatska dionička tiskara (N. Dogan). COBISS.SR 280868871 COBISS.SR 119207943 COBISS.BH 38244864
- Renner, Heinrich (2007). Bosnom i Hercegovinom uzduž i poprijeko. Sarajevo: Dobra knjiga, (Sarajevo : Bemust). COBISS.SR 15685126 COBISS.BH 15685126
- Šamić, Midhat (1966). Francuski putnici u Bosni na pragu XIX stoljeća i njihovi utisci o njoj. Sarajevo: "Veselin Masleša", (Beograd : "Slobodan Jović"). COBISS.SR 151389447 COBISS.RS 151389447 COBISS.BH 2179334
- Šamić, Midhat (1981). Francuski putnici u Bosni i Hercegovini u XIX stoljeću i njihovi utisci o njoj : (1836-1878). Sarajevo: "Veselin Masleša", (Novi Sad : Budućnost). COBISS.SR 83094284 COBISS.SR 39890695 COBISS.RS 724247 COBISS.BH 724247 COBISS.BH 1924646
- Yriarte, Charles (1876). Bosnie et Herzégovine : souvenirs de voyage pendant l'insurrection : ouvrage enrichi de quinze dessins de vierge d'après les croquis de l'auteur et d'une carte spéciale (na jeziku: француски). Paris: E. Plon et Cie. COBISS.SR 31355407
Časopisi
[уреди | уреди извор]- Batinić, Mijo Vjenceslav (1885). „Njekoliko priloga k bosanskoj crkvenoj poviesti”. Starine. Zagreb: Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti. XVII: 77—150. COBISS.SR 15981058 COBISS.BH 15981058
- Bašić, Kemal (2011). „Prilog bibliografiji radova o Mehmed—paši Sokoloviću”. Novi Muallim. Sarajevo: Udruženje Ilmijje Islamske zajednice u BiH. XII (46): 93—100. ISSN 1512-6560. COBISS.BH 8843014
- Bećirbegović, Madžida (1974). „Prosvjetni objekti islamske arhitekture u Bosni i Hercegovini”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (20—21): 223—364. COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 4965670 COBISS.BH 16399874
- Bećirbegović, Madžida (1991). „Urbanizacija i prosvjetni objekti u bosanskom ejaletu”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (41): 359—367. COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Bedenko, Vladimir (2006). „Prikaz knjige: Dokumenti opstanka (vrijednost, značaj, rušenje i obnova kulturnog naslijeđa) autorice Sabire Husedžinović”. Baština : Godošnjak Komisije za čuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (II): 371—376. ISSN 1840-2364. COBISS.SR 230059271 COBISS.RS 15907846 COBISS.BH 15907846
- Bejtić, Alija (1953a). „Banja Luka pod turskom vladavinom : Arhitektura i teritorijalni razvitak grada u XVI i XVII vijeku” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (I): 91—116. COBISS.SR 523428964 COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 12902146
- Bejtić, Alija (1953b). „Spomenici osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercegovini”. Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom. Sarajevo: Orijentalni institut (III—IV/1952-53): 229—297. COBISS.SR 89151498 COBISS.SR 103969543 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Bejtić, Alija (1972). „Stari trgovački putevi u Donjem Polimlju”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (22—23): 163—189. COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Bešlija, Sedad (2009). „Islamska kultura u BiH do kraja XVI stoljeća” (PDF). Glasnik Rijaseta Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Rijaset Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini (5—6): 446—459. COBISS.SR 8292358 COBISS.SR 4202242 COBISS.BH 24463110
- Biško, Mato (1959). „Konzervacija objekata u kompleksu Ferhadije džamije u Banjoj Luci” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (VII): 81—90. COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 1025040370 COBISS.BH 12902146
- Blanchard, Pierre (2014). „Communities and cultural heritage in times of conflict : Case studies of historic and contemporary destruction to sacred sites and places of worship” (PDF) (na jeziku: енглески). The Centre for Academic Shi’a Studies.
- Bodenstein, Gustav (1908). „Povijest naselja u Posavini god. 1718.—1739.”. Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini (на језику: njemački). Sarajevo: Zemaljska štamparija. XX: 95—112. COBISS.SR 36703756 COBISS.SR 171147788 COBISS.RS 15652367 COBISS.RS 171147788 COBISS.BH 22896646
- Buljina, Halid (1944). „Iz poviesti banjalučkih medersa”. Glasnik Islamske vjerske zajednice Nezavisne države Hrvatske. Sarajevo: Reis-ul-ulema Islamske vjerske zajednice Nezavisne države Hrvatske (Zagreb : Hrvatska državna tiskara, podružnica Sarajevo). XII (8/9): 160—165. COBISS.SR 12490767
- Ципра, Фрањо (1906). „Из народне традиције бањалучке” (PDF). Школски вјесник : стручни лист Земаљске владе за Босну и Херцеговину. Сарајево: Земаљска штампарија у Сарајеву. XIII (9): 617—621. COBISS.SR 28724492 COBISS.RS 28724492 COBISS.BH 23431430
- Čar-Drnda, Hatidža (2004). „Vakufski objekti u Bosanskom sandžaku : sedma decenija 16. stoljeća”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (52—53): 267—294. COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 13905670 COBISS.BH 16399874
- Čar-Drnda, Hatidža (2004a). „Prilog izučavanju prošlosti Banje Luke u 16. stoljeću”. Beharistan : časopis za kulturu. Sarajevo: Kulturni centar Islamske Republike Iran (14). COBISS.SR 92935948 COBISS.BH 12559622
- Čaušević, Amir; Hadžirović, Mirsad (2004). „Obnova Ferhad-pašine džamije u Banja Luci”. Sarajevo: Arhitektonski fakultet Univerziteta u Sarajevu. COBISS.BH 13768198
- Čaušević, Amir; Hadžirović, Mirsad; Rustempašić, Nerman (2005). „Ferhad-Pasha’s Mosque - Rehabilitation of historic masonry buildings in seismic areas” (PDF). 2nd H&mH CICOP INTERNATIONAL Conference “Vulnerability of 20th Century Cultural Heritage to Hazards and Prevention Measures”, Kos (Greece), 3-4-5 October 2005 (na jeziku: енглески).
- Čaušević, Amir; Zečević, Mevludin; Rustempašić, Nerman; Kudumović, Lana (2011). „Seizmička procjena i rekonstrukcija kupola i polukupolau slučaju Ferhad Pašine Džamije u Banja Luci”. Book of Conference abstracts - Importance of place / urednice Lana Kudumović i Aida Idrizbegović-Zgonić. Sarajevo: CICOPBIH. COBISS.BH 19254278
- Čaušević, Amir; Rustempašić, Nerman (2012). „Evaluation of stability of masonry minaret in high seismicity region - the case of the Ferhad- Pasha’s Mosque Minaret” (PDF). AR : arhitektura, raziskave (na jeziku: енглески). Ljubljana: Fakulteta za arhitekturo. 2012 (1): 26—31. COBISS.BH 21707270 COBISS.BH 111220736
- Čaušević, Amir; Hodžić, Ida (2017). „Overview and recommendation of structural intervention of high masonry heritage buildings / clock towers: Sarajevo, Gradačac and Banja Luka”. The 4th international conference “The importance of place” — 20-23 october 2017, Sarajevo (na jeziku: енглески). Sarajevo: BHCICOP. 4 (1): 237—247.
- Čavkić, Fejzo (1903). „O Banjojluci i njenoj okolici — Banjaluka-Gornji Šeher” (PDF). Školski vjesnik : stručni list Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu. Sarajevo: Zemaljska štamparija u Sarajevu. X (10): 691—698. COBISS.SR 28724492 COBISS.RS 28724492 COBISS.BH 23431430
- Čavkić, Fejzo (1903). „O Banjojluci i njenoj okolici — Banjaluka-Gornji Šeher : (Nastavak.)” (PDF). Školski vjesnik : stručni list Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu. Sarajevo: Zemaljska štamparija u Sarajevu. X (11): 771—777. COBISS.SR 28724492 COBISS.RS 28724492 COBISS.BH 23431430
- Čavkić, Fejzo (1903). „O Banjojluci i njenoj okolici — Banjaluka-Gornji Šeher : (Svršetak.)” (PDF). Školski vjesnik : stručni list Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu. Sarajevo: Zemaljska štamparija u Sarajevu. X (12): 858—861. COBISS.SR 28724492 COBISS.RS 28724492 COBISS.BH 23431430
- Čelić, Džemal (1953). „Musafirhana blagajske tekije”. Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (I): 189—193. ISSN 0547-3136. COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 49810950 COBISS.BH 12902146
- Dervišević, Haris; Smailbegović, Aida (2016). „Seciranje portreta Mehmed-paše i Ferhad-paše Sokolovića”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (66): 135—152. COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Dierks, Dennis (2011). „Zerstörung und Wiederaufbau der Ferhadija-Moschee” (PDF). Religion & Gesellschaft in Ost und West (na jeziku: немачки). Zürich: Institut G2W. 2: 12—14. COBISS.SR 33919325
- Džidić, Sanin (2017). „Homage to prof. dr. Ismet V. Tahirović — Some structural undertakings for preservation of hystorical monuments in 20th century in Bosnia and Herzegovina” (PDF). The 4th international conference “The importance of place” — 20-23 october 2017, Sarajevo (na jeziku: енглески). Sarajevo: BHCICOP. 4 (1): 249—265.
- Filandra, Šaćir (2015). „Politika simboliziranja Bošnjaka nakon socijalizma” (PDF). Mediteranski politikološki dijalozi : Izgradnja stabilnosti i društvenog konsenzusa u post-socijalističkim društvima — Zbornik radova sa konferencije. Podgorica: Fakultet političkih nauka Univerziteta Crne Gore: 19—26.
- Filipović, Milenko S. (1954). „Motiv o Dedalovu i Ikarovu letu u savremenom balkanskom narodnom predanju”. Živa antika (na jeziku: македонски). Skopje: Sojuz na društvata za antički studii na Makedonija. 4 (1): 136—143. COBISS.SR 6931501 COBISS.SR 16125698
- Filipović, Milenko S. (1955). „Zauzimanje zemlje obilaženjem na konju”. Bilten Instituta za proučavanje folklora. Sarajevo: Institut za proučavanje folklora (3): 97—104. COBISS.SR 48870415 COBISS.SR 87554316 COBISS.BH 10055942
- Fisković, Cvito (1962). „Dubrovački i primorski graditelji XIII-XVI stoljeća u Srbiji, Bosni i Hercegovini”. Peristil : zbornik radova za povijest umjetnosti. Zagreb: Društvo povjesničara umjetnosti Hrvatske. 5 (1): 36—44. COBISS.SR 21282 COBISS.BH 21282
- Fister, Peter (2008). „Tine Kurent (1923 - 2008)”. AR : arhitektura, raziskave (na jeziku: slovenački). Ljubljana: Fakulteta za arhitekturo. 2008 (2): 4—5. COBISS.BH 111220736
- Fučić, Mladen (1953). „Konzervatorski zahvat na Ferhad-pašinoj džamiji u Banjoj Luci” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (I): 117—121. COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 12902146
- Gačanin, Sabaheta (2016). „Zadužbine Ferhad-paše Sokolovića kao impuls kulturnog i intelektualnog resursa Banje Luke : prva javna biblioteka”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (66): 111—133. COBISS.SR 513490639 COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 513490639 COBISS.BH 16399874
- Galijaš, Armina (2006). „Die Rolle der Serbisch-Orthodoxen Kirche in Banja Luka während des bosnischen Krieges (1992—1995)”. Südosteuropa (na jeziku: немачки). München: Südost-Institut. 54 (4): 539—560. COBISS.SR 1087492 COBISS.BH 512749771
- Hadžić, Lejla; Marjanović, Alisa (2008). „PROJEKAT: REKONSTRUKCIJA FERHADIJE DŽAMIJE U BANJOJ LUCI : Konzervatorsko-restauratorski radovi – snimanje fragmenata Ferhadije džamije”. Baština : Godošnjak Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (IV): 277—295. COBISS.SR 230059271 COBISS.RS 15907846 COBISS.BH 15907846
- Hadžihasanović, Amra (2011). „MEMORIJA ILI ANTIMEMORIJA — Problematika očuvanja memorije porušenih objekata u poslijeratnoj obnovi spomenika kulture Bosne i Hercegovine”. Novi Muallim. Sarajevo: Udruženje Ilmijje Islamske zajednice u BiH. 12 (48): 48—53. COBISS.BH 8843014
- Hadžihasanović-Katana, Medina (2012). „The reappearance of Ferhadija Mosque in Banja Luka” (PDF). Protecting Cultural Heritage in Times of Conflict: Contributions from the participants of the International course on First Aid to Cultural Heritage in Times of Conflict (ur. Simon Lambert & Cynthia Rockwell) (na jeziku: енглески). Rome: International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property: 66—71.
- Hadžimuhamedović, Amra (1999). „Neodvojivost poslijeratne obnove gradova i graditeljskog naslijeđa u Bosni i Hercegovini”. Forum Bosnae. Sarajevo: Međunarodni forum Bosna (6): 98—106. COBISS.SR 110429196 COBISS.RS 110429196 COBISS.BH 12596230 COBISS.BH 7272454
- Hadžimuhamedović, Amra (2006). „Reconstruct or Forget? European History and Bosnian Reality”. Forum Bosnae (na jeziku: енглески). Sarajevo: Međunarodni forum Bosna (38): 222—244. COBISS.SR 110429196 COBISS.RS 110429196 COBISS.BH 16395270 COBISS.BH 7272454
- Hadžimuhamedović, Amra (2008). „Grad razgrad” (PDF). Sarajevske sveske. Sarajevo: Mediacentar Sarajevo (21—22): 113—129. COBISS.SR 110354700 COBISS.RS 110354700 COBISS.BH 22871814 COBISS.BH 11944454
- Hadžimuhamedović, Amra (2012). „Raslojavanje bosanskog identiteta − kulturno pamćenje i njegova savremena interpretacija” (PDF). Godišnjak Bošnjačke zajednice kulture Preporod. Sarajevo: Bošnjačka zajednica kulture Preporod. XII (1): 235—254.
- Handžić, Adem (1974). „Značaj muafijeta u razvitku gradskih naselja u Bosni u XVI vijeku”. Jugoslovenski istorijski časopis. Beograd: Savez društava istoričara Jugoslavije (1—2): 60—69. COBISS.SR 162102023 COBISS.SR 65815 COBISS.RS 65815 COBISS.BH 65815
- Handžić, Adem (1975). „O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u XVI stoljeću : Uloga države i vakufa”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (25): 133—169. COBISS.SR 517247076 COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Handžić, Adem (1977). „O značaju putova za razvitak gradskih naselja u Bosni u XVI i XVII stoljeću”. Prilozi. Institut za istoriju u Sarajevu. Sarajevo: Institut za istoriju (XIII): 73—78. COBISS.SR 102167 COBISS.RS 102167 COBISS.BH 102167
- Handžić, Adem (1978). „O gradskim stanovništvu u Bosni u XVI vijeku”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (28—29): 247—256. COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Handžić, Adem (1981). „O ulozi derviša u formiranju gradskih naselja u Bosni u XV stoljeću”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (31): 169—178. COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Handžić, Adem (1983). „Vakuf kao nosilac određenih državnih i društvenih funkcija u Osmanskom carstvu”. Anali Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu. Sarajevo: Gazi Husrev-begova biblioteka. 6 (9—10): 113—134. COBISS.SR 15886338 COBISS.BH 15886338
- Handžić, Mehmed (1936). „Povodom četiristagodišnjice Gazi Husrev - begove medrese u Sarajevu”. Narodna uzdanica : kalendar za godinu 1937 : (1355-1356. po Hidžri). Sarajevo: Muslimansko kulturno društvo "Narodna uzdanica", (Sarajevo : Islamska dionička štamparija). V: 29—48. COBISS.BH 22110470
- Hangi, Antun (1903). „Banjaluka. Grad i okolica” (PDF). Školski vjesnik : stručni list Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu. Sarajevo: Zemaljska štamparija u Sarajevu. X (01—04): 50—76. COBISS.SR 28724492 COBISS.RS 28724492 COBISS.BH 23431430
- Hrasnica, M.; Medić, S. (2012). „Seismic Strengthening of Historical Stone Masonry Structures in Bosnia Herzegovina” (PDF). 15th World Conference on Earthquake Engineering. WCEE 24-28.09.2012, Lisboa (na jeziku: енглески).
- Hrasnica, Mustafa; Čaušević, Amir; Hodžić, Ida (2014). „Structural assessment of stone masonry building from Ottoman period in Bosnia and Herzegovina”. Proceedings of the 2nd International Conference on Protection of Historical Constructions - PROHITECH'14, 7-9 May 2014, Antalya, Turkey / editors Federico M. Mazzolani, Gülay Altay (na jeziku: енглески). Istanbul: Boğaziçi University: 223—228. COBISS.BH 21296134 COBISS.BH 21295878
- Husedžinović, Sabira (1988/1989). „Kartografska dokumentacija Banjaluke XVIII vijeka kao osnova za izučavanje njezinog urbanog razvoja” (PDF). Godišnjak zaštite spomenika kulture Hrvatske. Zagreb: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture (14—15): 151—165. COBISS.SR 15894018
- Husedžinović, Sabira (1989). „Konstruktivno — restauratorski zahvati na sahat-kuli u Banjaluci”. Naše starine. Sarajevo: Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Bosne i Hercegovine, (Osijek : Štampa) (XVIII—XIX): 143—150. COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 12902146
- Husedžinović, Sabira (1990). „Vakufname — značajni istorijski izvori za upoznavanje urbane topografije Banjaluke XVI — XIX vijeka.”. Glasnik Arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Društvo arhivista Bosne i Hercegovine : Državni arhiv Bosne i Hercegovine. 30: 95—115. COBISS.SR 21969922 COBISS.SR 39191 COBISS.RS 39191 COBISS.BH 39191
- Husedžinović, Sabira (1999). „Džamije Banje Luke u planovima austrijskih ratnih karata iz XVIII stoljeća”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (47—48): 101—126. COBISS.SR 1024307615 COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Husić, Aladin (2011). „Novčani vakufi u Bosni u drugoj polovini 16. stoljeća”. Anali Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu. Sarajevo: Gazi Husrev-begova biblioteka. 18 (32): 35—60. COBISS.SR 15886338 COBISS.BH 20182790 COBISS.BH 15886338
- Isanović, Nusret (2014). „Dekoracijska paradigma osmanske džamije iz klasičnog perioda: prilog rješenju dekoracije Ferhadije džamije u Banja Luci”. Takvim. Sarajevo: Rijaset islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, (Sarajevo : El-Kalem). 2015: 245—261.
- „Izvještaj o radu Zavoda u 1956. godini” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (V): 129—136. 1958. COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 12902146
- „Izvještaj o radu Zavoda u 1957. godini” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (V): 137—144. 1958. COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 12902146
- „Izvještaj o radu Zavoda u 1959. godini” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (VII): 221—224. 1959. COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 12902146
- Karčić, Hikmet (2016). „Nasilje i sjećanje”. Novi Muallim. Sarajevo: Udruženje Ilmijje Islamske zajednice u BiH. 17 (65): 23—26. COBISS.BH 8843014
- Knoll, Petar (1929). „O muslimanskoj umjetnosti u Bosni”. Književnik : hrvatski književni mjesečnik. Zagreb: Joso Modrić (Nadbiskupska tiskara). 2 (12): 443—456. COBISS.SR 54786311 COBISS.SR 30110476 COBISS.BH 26085894
- Knoll, Petar (1999). „O muslimanskoj umjetnosti u Bosni - Tekst iz zagrebackog casopisa "Knjizevnik" br. 2, 1929. godine”. Most : časopis za obrazovanje, nauku i kulturu. Mostar: Podružnica pisaca Hercegovačko-neretvanskog kantona. XXV (112—113 (23—24 — nova serija)). COBISS.BH 1048
- Korić, Elma (2004). „Banjalučka muafnama iz 1588. godine”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (54): 181—188. COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Korić, Elma (2006). „Fortifikacijski kompleks Banje Luke u XVI stoljeću”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (56): 145—158. COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Korić, Elma (2011a). „Prilog pitanju osnivanja samostalnog banjalučkog kadiluka u 16. stoljeću”. Anali Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu. Sarajevo: Gazi Husrev-begova biblioteka. 18 (32): 125—134. COBISS.SR 15886338 COBISS.BH 20185350 COBISS.BH 15886338
- Korić, Elma (2015b). „Mehmed-paša Sokolović: u povodu 510 godina od rođenja”. Godišnjak Bošnjačke zajednice kulture Preporod. Sarajevo: Bošnjačka zajednica kulture Preporod. XV (1): 405—416. ISSN 1512-8180. COBISS.SR 11844870 COBISS.BH 11844870
- Korić, Elma (2016). „Objekti vakufa članova porodice Sokolović od Balkana do Bliskog Istoka”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (66): 63—82. ISSN 0555-1153. COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 513490127 COBISS.BH 16399874
- Kreševljaković, Hamdija (1934). „Banja Luka u XVI i XVII stoljeću”. Glasnik jugoslovenskog profesorskog društva. Beograd: Jugoslovensko profesorsko društvo. XIV (1933—34) (10—12 (juni—avgust 1934)): 891—902. COBISS.SR 15683855 COBISS.SR 6249479 COBISS.BH 24380166 COBISS.BH 6249479
- Kreševljaković, Hamdija (1936). „Boj pod Banjom Lukom 4. VIII 1737 : Uz dvjestagodišnjicu”. Narodna uzdanica : kalendar za godinu 1937 : (1355-1356. po Hidžri). Sarajevo: Muslimansko kulturno društvo "Narodna uzdanica", (Sarajevo : Islamska dionička štamparija). V: 91—113. COBISS.BH 22110470
- Kreševljaković, Hamdija (1953). „Stari bosanski gradovi” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (I): 7—44. COBISS.SR 515863703 COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 3534342 COBISS.BH 12902146
- Kreševljaković, Hamdija (1954). „Naši bezisteni” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (II): 233—244. COBISS.SR 160183047 COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 9858310 COBISS.BH 12902146
- Kreševljaković, Hamdija (1956). „Saraji ili dvori bosanskih namjesnika” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (III): 13—22. COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 12902146
- Kreševljaković, Hamdija (1957). „Sahat-kule u Bosni i Hercegovini : Prilog za studij konzervacije” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (IV): 17—32. COBISS.SR 515864215 COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 26113798 COBISS.BH 12902146
- Kupusović, Amina (1996). „Nahija Banja Luka u opširnom popisu Bosanskog sandžaka iz 1604. godine”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (44—45): 149—205. COBISS.SR 1024307871 COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Kurent, Tine (1983). „Ferhadija — numerički simbol kosmosa”. Most : časopis za kulturu i društvena pitanja. Mostar: Savez zajednica kulture Hercegovine. X (50 (oktobar-decembar 1983)): 244—248. COBISS.SR 1048 COBISS.BH 1048
- Лазовић, Иванка (1985). „Андреј Андрејевић, Исламска монументална уметност XVI века у Југославији — куполне џамије”. Свеске. Београд: Друштво историчара уметности СР Србије, (Београд : "Радиша Тимотић"). VIII (16): 110—111. ISSN 0350-3348. COBISS.SR 7779330
- Мачкић, Зоран С. (2011). „Ваздушна бомбардовања Бањалуке у Другом свјетском рату 1941—1945.” (PDF). Гласник Удружења архивских радника Републике Српске. Бања Лука: Удружење архивских радника Републике Српске. III (3): 255—309. COBISS.SR 17396486 COBISS.RS 3358232 COBISS.RS 17396486 COBISS.BH 3358232 COBISS.BH 17396486
- Mandić, Mihovil (1905a). „Banja Luka i banjalučka okolica : Primjedbe i dodatak prikazivanju g. A. Hangia u „Školskom Vjesniku“ 1903., str. 50.—76.” (PDF). Školski vjesnik : stručni list Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu. Sarajevo: Zemaljska štamparija u Sarajevu. XII (1): 14—20. COBISS.SR 28724492 COBISS.RS 28724492 COBISS.BH 23431430
- Mandić, Mihovil (1905b). „Banja Luka i banjalučka okolica : Primjedbe i dodatak prikazivanju g. A. Hangia u „Školskom Vjesniku“ 1903., str. 50.—76. (Nastavak)” (PDF). Školski vjesnik : stručni list Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu. Sarajevo: Zemaljska štamparija u Sarajevu. XII (2): 79—81. COBISS.SR 28724492 COBISS.RS 28724492 COBISS.BH 23431430
- Mandić, Mihovil (1905c). „Banja Luka i banjalučka okolica : Primjedbe i dodatak prikazivanju g. A. Hangia u „Školskom Vjesniku“ 1903., str. 50.—76. (Svršetak)” (PDF). Školski vjesnik : stručni list Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu. Sarajevo: Zemaljska štamparija u Sarajevu. XII (3): 149—155. COBISS.SR 28724492 COBISS.RS 28724492 COBISS.BH 23431430
- Medara, Azra (2014). „Socijalna uloga i značaj ustanove imareta na području BiH u XV i XVI stoljeću”. Novi Muallim. Sarajevo: Udruženje Ilmijje Islamske zajednice u BiH. 15 (58): 112—118. COBISS.BH 8843014
- Meheljić, Amir (2015). „Imamski rad u toku agresije: Ibrahim ef. Halilović, muftija banjalučki”. Novi Muallim. Sarajevo: Udruženje Ilmijje Islamske zajednice u BiH. 16 (62): 29—43. COBISS.BH 8843014
- Mitrović, Pavle; Kreševljaković, Hamdija (1959). „Bosna u izvještaju Atanasia Georgicea iz 1626. godine : prilog evidenciji spomenika kulture”. Zbornik zaštite spomenika kulture. Beograd: Savezni institut za zaštitu spomenika kulture, (Beograd : Vojno štamparsko preduzeće). X: 227—232. COBISS.SR 1545421546 COBISS.SR 203389447 COBISS.BH 203389447
- Mujezinović, Mehmed (1953). „Turski natpisi XVI vijeka iz nekoliko mjesta Bosne i Hercegovine”. Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom. Orijentalni institut u Sarajevu (III—IV/1952-53): 455—484. COBISS.SR 103969543 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Nadilo, Branko (2012). „Povratak banjalučke ljepotice” (PDF). Građevinar : Časopis Hrvatskog saveza građevinskih inženjera. Zagreb: Hrvatski savez građevinskih inženjera. 64 (6): 505—516.
- Pelidija, Enes (1991). „Život i djelo Ferhad paše Sokolovića”. Glasnik Rijaseta islamske zajednice u SFRJ. Sarajevo: Rijaset Islamske zajednice u SFRJ. 54 (6): 699—711. COBISS.SR 28762882 COBISS.SR 4202242 COBISS.BH 4202242
- Popara, Haso (2013). „Šejh Muslihuddin Kninjanin: prilog izučavanju kulturne historije Banje Luke”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (63): 233—260. COBISS.SR 21710598 COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 21710598 COBISS.BH 16399874
- „Rad Zavoda u 1953 godini” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (II): 259—268. 1954. COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 12902146
- „Rad Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti u Bosni i Hercegovini u 1955 godini” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (IV): 305—316. 1957. COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 12902146
- Радојчић, Светозар (1970). „Опасности стварања као тема у народном песништву”. Прилози за књижевност, језик, историју и фолклор. Београд: Филолошки факултет. XXXVI (3—4): 183—195. COBISS.SR 602383 COBISS.RS 602383 COBISS.BH 602383
- Radušić, Minela (2019). „Pet stoljeća Ferhadije u Banjoj Luci”. Slovo : časopis studenata i studentica Filozofskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu. Sarajevo: Studentska asocijacija Filozofskog fakulteta (4). COBISS.BH 27598086
- Ravlić, Aleksandar (1995). „Rušenje crkava i džamija, progoni vjerskih službenika”. Hrvatski iseljenički zbornik. Zagreb: Hrvatska matica iseljenika. 1995/96: 138—162.
- Riedlmayer, András J. (2008). „The Destruction of Cultural Heritage in Bosnia-Herzegovina, 1992-1996: A Post-War Survey of Selected Municipalities”. Forum Bosnae (na jeziku: енглески). Sarajevo: Međunarodni forum Bosna (46): 146—173. COBISS.SR 110429196 COBISS.RS 110429196 COBISS.BH 7272454
- S. S. (1904/1905). „Kako je sagragjena Ferhadija.”. Behar : list za pouku i zabavu. Sarajevo: [s. n.], (Sarajevo : Štamparija Riste J. Savića). V (23): 362—363. COBISS.SR 28368652 COBISS.BH 22541574 COBISS.BH 25445382
- Selesković, Faruk; Selesković, Enisa (1987). „Fotogrametrijsko snimanje Sahat-kule u Banja Luci”. Geodetski glasnik. Sarajevo: Savez geodetskih inženjera i geometara SR Bosne i Hercegovine. XXI (25): 35—41. COBISS.SR 66725900 COBISS.BH 9283590
- Selman, Mehmed (2000). „Posveta Ferhadiji džamiji”. Most : časopis za obrazovanje, nauku i kulturu. Mostar: Podružnica pisaca Hercegovačko-neretvanskog kantona. XXVI (131 (42 — nova serija)). COBISS.BH 1048
- Сировина, Ристо (1890). „Бањалука” (PDF). Босанска вила. Сарајево: Штампарија Спиндлера и Лешнера у Сарајеву. V (21—22): 340—342. COBISS.SR 273682951 COBISS.RS 52833543 COBISS.BH 25089542
- Softić, Aiša (1996). „Banjalučka Ferhadija i njen vakif u historiji i tradiciji”. Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu: Etnologija. Sarajevo: Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine (48—49): 171—186. COBISS.SR 11497986 COBISS.RS 11497986 COBISS.BH 10644761 COBISS.BH 11497986
- Spahić, Muhedin (2018). „Ferhad-paša Sokolović (1530—1590) i njegov vakuf”. Novi Muallim. Sarajevo: Udruženje Ilmijje Islamske zajednice u BiH. 19 (75): 87—92. COBISS.BH 8843014
- Šajnović, Ivo (1914). „Ǧamija Veradija. : (Kola u Bosni.)”. Zbornik za narodni život i običaje Južnih Slavena. Zagreb: Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti. XIX (2): 371—373. COBISS.SR 37322255 COBISS.BH 26143494
- Šeko, Mahira (2007). „Elementi kulture u djelu „Povijest Bosne“, autora Saliha Sidkija Hadžihuseinovića Muvekkita”. Anali Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu. Sarajevo: Gazi Husrev-begova biblioteka. 14 (25—26): 193—231. COBISS.SR 15886338 COBISS.BH 15886338
- Škapur, Hasan (1967a). „Ferhad-paša Sokolović i njegove zadužbine”. Glasnik Rijaseta islamske zajednice u SFRJ. Sarajevo: Rijaset Islamske zajednice u SFRJ. XXX (1—2): 17—23. COBISS.SR 4202242 COBISS.BH 4202242
- Škapur, Hasan (1967b). „Ferhad-paša Sokolović i njegove zadužbine (Nastavak)”. Glasnik Rijaseta islamske zajednice u SFRJ. Sarajevo: Rijaset Islamske zajednice u SFRJ. XXX (3—4): 126—128. COBISS.SR 4202242 COBISS.BH 4202242
- Škapur, Hasan (1967c). „Ferhad-paša Sokolović i njegove zadužbine (Nastavak)”. Glasnik Rijaseta islamske zajednice u SFRJ. Sarajevo: Rijaset Islamske zajednice u SFRJ. XXX (5—6): 227—232. COBISS.SR 4202242 COBISS.BH 4202242
- Škapur, Hasan (1967č). „Ferhad-paša Sokolović i njegove zadužbine (nastavak)”. Glasnik Rijaseta islamske zajednice u SFRJ. Sarajevo: Rijaset Islamske zajednice u SFRJ. XXX (7—8): 314—319. COBISS.SR 4202242 COBISS.BH 4202242
- Škapur, Hasan (1967ć). „Ferhad-paša Sokolović i njegove zadužbine (Svršetak)”. Glasnik Rijaseta islamske zajednice u SFRJ. Sarajevo: Rijaset Islamske zajednice u SFRJ. XXX (9—10): 412—416. COBISS.SR 4202242 COBISS.BH 4202242
- Škegro, Ante (2015). „Katolička zvona s osmanlijskih sahat-kula u Bosanskom ejaletu — Boga slaviti, puk sazivati, mrtve oplakivati”. Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku. Split: Arheološki muzej Split. 108 (1): 295—313. COBISS.SR 1539038698 COBISS.BH 1539038698
- Tadić, Milutin; Kovačić, Zlatko J. (2016). „Orientation Of The Fifteenth And Sixteenth Century Mosques In The Former Yugoslavia” (PDF). Зборник радова Географског института „Јован Цвијић“ САНУ (na jeziku: енглески). Београд: Географски институт „Јован Цвијић“ Српске академије наука и уметности. 66 (1): 1—17. COBISS.SR 50466575 COBISS.SR 8471810
- Tahirović, I.; Folić, R. (1986). „Sanacija i pojačanje konstrukcije Sahat-kule u Banja Luci”. IV Kongres Saveza društava za seizmičko inženjerstvo Jugoslavije, Cavtat, 23.—25.04.1986. : zbornik radova. Zagreb. COBISS.SR 512482962
- Torsti, Pilvi (2004). „History Culture and Banal Nationalism in post-War Bosnia” (PDF). Southeast European Politics (na jeziku: енглески). Budapest: Department of Political Science, Central European University. V (2—3): 142—157.
- Tóth, István György (2003). „Na putu kroz Slavoniju pod krinkom (1626.). Putovanje dalmatinskog humanista Atanazija Jurjevića (Georgiceo) – novi rukopis i nova interpretacija”. Scrinia Slavonica : Godišnjak Podružnice za povijest Slavonije, Srijema i Baranje Hrvatskog instituta za povijest. Slavonski Brod: Hrvatski institut za povijest - Podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje. 3 (1): 95—120. COBISS.SR 180713479
- „Уз наше слике”. Нова Искра : илустровани лист. Београд: Р. Ј. Одавић, (Београд : "Милош Велики" Штампарија Бојовића и Мићића). I (24): 401—403. 1899. COBISS.SR 87045639
- „Zaštita spomenika kulture u Bosni i Hercegovini” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (I): 199—213. 1953. COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 12902146
- Зиројевић, Олга (1994). „Ферхадија”. Даница : Српски народни илустровани календар за годину 1995. Београд: Вукова задужбина. 2: 311—313. COBISS.SR 45253644 COBISS.SR 45006092 COBISS.RS 45006092
- Zlatar, Behija (1978). „O nekim muslimanskim feudalnim porodicama u Bosni u XV i XVI stoljeću”. Prilozi. Institut za istoriju u Sarajevu. Sarajevo: Institut za istoriju. XIV (14—15): 81—139. ISSN 0350-1159. COBISS.SR 102167 COBISS.RS 102167 COBISS.BH 102167
Sudske presude
[уреди | уреди извор]- „Ustavni sud BiH, predmet br. AP 743/12, ODLUKA O DOPUSTIVOSTI I MERITUMU; Odbija se apelacija Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini podnesena protiv Presude Vrhovnog suda Republike Srpske broj 118 0 P 000435 10 Rev od 18. januara 2012. godine i Presude Okružnog suda u Banjoj Luci broj 011-0-Gž-09-000328 od 30. septembra 2009. godine.” (PDF). Ustavni sud Bosne i Hercegovine. 21. 7. 2015. Pristupljeno 21. 5. 2020.
Novinski članci
[уреди | уреди извор]- Тркуља, Г. (28. 2. 1992). „Бања Лука: Мина оштетила турбе Ферхад-пашине џамије : Безумна провокација” (PDF). Глас. XLIX (6539). Бања Лука. str. 1;3. Pristupljeno 28. 1. 2021.
- Labović, Lj. (28. 2. 1992). „Vanredna konferencija za novinare regionalnog odbora SDS : Početak ekscesa ili...” (PDF). Glas. XLIX (6539). Banja Luka. str. 3. Pristupljeno 28. 1. 2021.
- N. P. (28. 2. 1992). „Predrag Radić, predsjednik skupštine opštine Banja Luka : Vandalski čin” (PDF). Glas. XLIX (6539). Banja Luka. str. 3. Pristupljeno 28. 1. 2021.
- Labović, Lj. (28. 2. 1992). „Konferencija za štampu gradskog odbora SDA povodom preksinoćnjeg napada na džamiju Ferhadiju : Sačuvajmo dostojanstvo” (PDF). Glas. XLIX (6539). Banja Luka. str. 3. Pristupljeno 28. 1. 2021.
- „Protest univerzitetskih profesora : Primitivizam!” (PDF). Glas. XLIX (6539). Banja Luka. 28. 2. 1992. str. 3. Pristupljeno 28. 1. 2021.
- Prnja, Jagoda (28. 2. 1992). „Zaštitari i nasljeđe (1) : Više znamenja” (PDF). Glas. XLIX (6539). Banja Luka. str. 10. Pristupljeno 28. 1. 2021.
- Т. Т (8. 3. 1992). „У организацији исламске вјерске заједнице у Бањој Луци : Рамазанске вечери” (PDF). Глас. XLIX (6548). Бања Лука. str. 2. Pristupljeno 2. 2. 2021.
- М. С (11. 3. 1992). „Још један бомбашки напад у Бањој Луци : Минирана Арнаудија” (PDF). Глас. XLIX (6551). Бања Лука. str. 1. Pristupljeno 2. 2. 2021.
- Тркуља, Горан (12. 3. 1992). „Након експлозије у дворишту џамије Арнаудије у Бањој Луци : Полуистина опаснија од лажи” (PDF). Глас. XLIX (6552). Бања Лука. str. 2. Pristupljeno 2. 2. 2021.
- Тапавички, Т. (12. 3. 1992). „Конференција за штампу асоцијација муслиманског народа у Бањој Луци : Муслимански народ незадовољан” (PDF). Глас. XLIX (6552). Бања Лука. str. 2. Pristupljeno 2. 2. 2021.
- Trkulja, G. (13. 3. 1992). „Prema saopštenjima GO SDA i IVZ Banja Luka, glavni krivac za miniranje u dvorištima Ferhadije i Arnaudije je stanica javne bezbjednosti : Načelnik na udaru politike” (PDF). Glas. XLIX (6553). Banja Luka. str. 2. Pristupljeno 2. 2. 2021.
- Р. Р (8. 5. 1993). „Након минирања џамија у Бањој Луци : Непријатељски и терористички чин” (PDF). Глас српски. L (6972). Бања Лука. str. 1;4. Pristupljeno 27. 1. 2021.
- Предсједник Владе Др Владимир Лукић (8. 5. 1993). „Саопштење за јавност Владе Републике Српске поводом рушења џамија у Бањој Луци : Осуда вандалског чина” (PDF). Глас српски. L (6972). Бања Лука. str. 1. Pristupljeno 27. 1. 2021.
- „Београд : Ћосић осудио рушење џамија у Бањој Луци” (PDF). Глас српски. L (6972). Бања Лука. 8. 5. 1993. str. 3. Pristupljeno 27. 1. 2021.
- Zirojević, Olga (1—31. 1. 1996). „Banjaluka”. Republika. VIII (1996) (131—132). Beograd: Udruženje za jugoslovensku demokratsku inicijativu. str. 10. COBISS.SR 5682959 COBISS.SR 78458370
- O. Z. (1—31. 1. 1996). „Ferhadija”. Republika. VIII (1996) (131—132). Beograd: Udruženje za jugoslovensku demokratsku inicijativu. str. 10. COBISS.SR 5682959 COBISS.SR 78458370
- O. Z. (1—31. 1. 1996). „Vakuf — ugaoni kamen gradova”. Republika. VIII (1996) (131—132). Beograd: Udruženje za jugoslovensku demokratsku inicijativu. str. 12. COBISS.SR 5682959 COBISS.SR 78458370
- Prof. dr Miodrag Živanović, predsednik Liberalne stranke RS (u razgovoru sa Nadeždom Gaće) NB, 2/3. decembar 1995. (1—31. 1. 1996). „Jedno svedočanstvo”. Republika. VIII (1996) (131—132). Beograd: Udruženje za jugoslovensku demokratsku inicijativu. str. 13. COBISS.SR 5682959 COBISS.SR 78458370
- Zirojević, Olga (1—31. 8. 2001). „Otpori razumu”. Republika. XIII (2001) (266—267). Beograd: Udruženje za jugoslovensku demokratsku inicijativu. Pristupljeno 27. 1. 2021. COBISS.SR 5682959 COBISS.SR 78458370
Nova literatura
[уреди | уреди извор]
- Војна енциклопедија том IV. Београд. 1972.
- Smajić, Ramiza (2009). Bosanska krajina : historija, legende i mitovi. Sarajevo: Dobra knjiga, (Grude : Grafotisak). COBISS.SR 17235718 COBISS.BH 17235718
- Pašić, Amir (1994). Islamic Architecture in Bosnia and Hercegovina (na jeziku: енглески). Istanbul: Organisation of Islamic Conference, Research Centre for Islamic History, Art, and Culture. COBISS.BH 512024528
Ne trebaju, skladište
[уреди | уреди извор]- Akšamija, Azra (2011). Our mosques are US : rewriting national history of Bosnia-Herzegovina through religious architecture (doktorska disertacija) (на језику: енглески). Massachusetts Institute of Technology, Dept. of Architecture.
- Bejtić, Alija (1943). „Uloga vakufa u izgradnji i razvitku naših gradova”. Narodna uzdanica : kalendar za godinu 1944 : (1363-1364. po Hidžri). Sarajevo: Muslimansko kulturno društvo "Narodna uzdanica", (Sarajevo : Tiskara „Bosanska pošta“). XII: 153—161. COBISS.BH 22110470
- Čelić, Džemal (1991). „Domaće i orijentalno u materijalnom kulturnom nasljeđu bosansko-hercegovačkih Muslimana”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (41): 347—357. COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Dervišević, Haris; Smailbegović, Aida (2016). „Seciranje portreta Mehmed-paše i Ferhad-paše Sokolovića”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (66): 135—152. COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Hadžimuhamedović, Amra (1998). Razaranje kao dio graditeljskog naslijeđa Bosne i Hercegovine s posebnim osvrtom na razdoblje 1991-1995 : magistarski rad. Sarajevo: [Amra Hadžimuhamedović]. COBISS.BH 512088784
- Hadžimuhamedović, Amra (2015). Naslijeđe, rat i mir. Sarajevo: Univerzitet u Sarajevu, (Fojnica : Štamparija Fojnica). COBISS.SR 22434054 COBISS.BH 22434054
- Higueras, Alvaro (2013). „Aid and Reconstruction of Heritage in the Context of Post-Conflict Societies”. Archaeologies: Journal of the World Archaeological Congress (на језику: енглески). World Archaeological Congress. 9 (1): 91—105.
- Hörmann, Kosta (1990). Narodne pjesme Muslimana u Bosni i Hercegovini / sabrao Kosta Hörmann 1888-1889 ; priredila i predgovor napisala Đenana Buturović ; [2. izdanje]. 1—2. Sarajevo: Svjetlost, (Beograd : Kultura). COBISS.SR 767244 COBISS.RS 1545756906 COBISS.RS 1545760490
- Hörmann, Kosta (1996). Narodne pjesme Bošnjaka u Bosni i Hercegovini / sabrao Kosta Hörmann. 1,2 ; [priredila i predgovor napisala Đenana Buturović]. Sarajevo: Preporod, (Ljubljana : Mladinska knjiga). COBISS.SR 62714368 COBISS.BH 758295
- Korić, Elma (2011). „Pratnja bosanskog sandžakbega Ferhad-bega Sokolovića”. Prilozi za orijentalnu filologiju. Sarajevo: Orijentalni institut (61): 351—368. COBISS.SR 104008455 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Makuljević, Nenad (2013). „Habsburg orientalism: the image of Bosnia and Herzegovina in the “Kronprinzenwerk”” (PDF). Зборник Матице српске за ликовне уметности (на језику: енглески). Нови Сад: Матица српска, Одељење за ликовне уметности (41): 71—87. COBISS.SR 211227148 COBISS.SR 16491778 COBISS.RS 16491778
- Mujezinović, Mehmed (1982). Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine. Knj. 3, Bosanska krajina, zapadna Bosna i Hercegovina. Sarajevo: Veselin Masleša. COBISS.SR 55727628 COBISS.RS 55727628 COBISS.BH 747293
- Popara, Haso (2008). „Tri banjalučka arzuhala : Prilog historiji Banje Luke”. Anali Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu. Sarajevo: Gazi Husrev-begova biblioteka. 15 (27—28): 69—112. COBISS.SR 15886338 COBISS.BH 15886338
- Теиновић, Братислав (2013). Град од жељеза и седефа : Оружје и војна опрема османских Турака у Бањалуци (1527—1878) ; [каталог]. Бања Лука: Музеј Републике Српске (Бања Лука : Арт принт). COBISS.SR 3526680 COBISS.RS 3526680 COBISS.BH 3526680
- Teparić, Meliha (2016). Analiza islamskih kaligrafskih panela (levhi) bošnjačkih kaligrafa (hattata) od 18. do sredine 20. stoljeća (doktorski rad) (PDF). Zagreb: Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu.
- Noyes, James (2013). The politics of iconoclasm : religion, violence and the culture of image-breaking in Christianity and Islam (na jeziku: енглески). New York. London: I. B. Taurus.
- http://vakuf.ba/assets/files/zbornik-radova-konacna-verzija-19.03.2015.pdf
- https://archive.org/details/diesterreichis14wienuoft/page/416 (Kronenprinzwerk, treba za Aladžu i Zavalu)
- https://de.wikisource.org/wiki/%C3%96sterreich#Kronprinzenwerk
- https://www.researchgate.net/publication/287995205_Restoration_of_Mosques_in_BiH (Aladža)
- https://www.academia.edu/311525/Insufficiently_oriental_An_early_episode_in_the_study_and_preservation_of_the_Ottoman_architectural_heritage_in_the_Balkans (nađi važan rad Zeynep Ahunbej o Aladži, kao i ovaj rad)
- http://kutaksam.karabuk.edu.tr/index.php/ilk/article/view/1768 (ima ceo zapamćen u pdfu)
- https://www.jstor.org/stable/26195620?seq=1#page_scan_tab_contents (o rušenju, radi iz 94-e)
- http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/1820/Riedlmayer.pdf?sequence=1 (Ridlmajer opšta priča)
- http://chwb.org/bih/wp-content/uploads/sites/5/2015/02/Centres-and-peripheries-in-Ottoman-architecture-Rediscovering-a-Balkan-heritage.pdf
- https://pdfs.semanticscholar.org/0204/081963eed37af93a37080a6d96cebbb4e276.pdf
- http://www.yurope.com/zines/republika/arhiva/2002/282-283/282-283_13.html (Olga Zirojević o konvertitima)
- https://www.scribd.com/document/88960538/Narodne-pjesme-Muslimana-u-Bosni-i-Hercegovini-knjiga-1-Kosta-Hormann-1976 (Zbirka Koste Hermana 1976)
- https://edoc.pub/islamska-tradicija-bonjaka-pdf-free.html (O Banjalučkim bibliotekama posle Ferhad paše)
- http://www.vladomilosevic.rs.ba/files/original/1e61e2d5e7809e706d335d959679dc72.pdf (ima 1 pesma vezana za Kazanferiju dž. 528)
- https://archive.org/details/reiseninbosnien00blaugoog/page/n146 (Reisen in Bosnien und der Hertzegowina od Otto Blau iz 18XX, ima opis Sulejmanije džamije u Gornjem Šeheru)
Sofi Mehmed-pašina džamija
[уреди | уреди извор]- Bejtić, Alija (1953). „Banja Luka pod turskom vladavinom : Arhitektura i teritorijalni razvitak grada u XVI i XVII vijeku” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (I). COBISS.SR 523428964 COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 12902146
- Ципра, Фрањо (1906). „Из народне традиције бањалучке” (PDF). Школски вјесник : стручни лист Земаљске владе за Босну и Херцеговину. Сарајево: Земаљска штампарија у Сарајеву. XIII (9): 617—621. COBISS.SR 28724492 COBISS.RS 28724492 COBISS.BH 23431430
- Husić, Aladin; Lavić, Osman (2013). Bosanske vakufname : (1463.-1878.) : katalog izložbe (PDF). Sarajevo: Vakufska direkcija : Gazi Husrev-begova biblioteka, (Sarajevo : Amos graf). COBISS.SR 20720646 COBISS.BH 20720646
- Kreševljaković, Hamdija (1934). „Banja Luka u XVI i XVII stoljeću”. Glasnik jugoslovenskog profesorskog društva. Beograd: Jugoslovensko profesorsko društvo. XIV (1933—34) (10—12 (juni—avgust 1934)): 891—902. COBISS.SR 15683855 COBISS.SR 6249479 COBISS.BH 24380166 COBISS.BH 6249479
- Kreševljaković, Hamdija (1961). Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini ; [zbirka Djela / Naučno društvo NR Bosne i Hercegovine ; knj. 17. Odeljenje istorijsko-filoloških nauka ; knj. 12]. Sarajevo: Naučno društvo NR Bosne i Herecegovine. COBISS.SR 512891287 COBISS.RS 183180544 COBISS.BH 512891287
- Kreševljaković, Hamdija (1991). „Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini (1463 — 1878)”. Izabrana djela. II / Hamdija Kreševljaković ; [priredili Avdo Sućeska, Enes Pelidija ; registri Emir Sultanović]. Sarajevo: Veselin Masleša, (Novi Sad : Budućnost). str. 293—381. COBISS.SR 439831 COBISS.RS 439831
- Teparić, Meliha (2016). Analiza islamskih kaligrafskih panela (levhi) bošnjačkih kaligrafa (hattata) od 18. do sredine 20. stoljeća (doktorski rad) (PDF). Zagreb: Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu.
- Zlatar, Behija (1978). „O nekim muslimanskim feudalnim porodicama u Bosni u XV i XVI stoljeću”. Prilozi. Institut za istoriju u Sarajevu. Sarajevo: Institut za istoriju. XIV (14—15): 81—139. COBISS.SR 102167 COBISS.RS 102167 COBISS.BH 102167
Halil-pašino turbe
[уреди | уреди извор]- Ayverdi, Ekrem Hakki (1956). Yugoslavya'da Türk Abideleri ve Vakıfları (na jeziku: turski). III. Ankara: Vakıflar Dergisi. str. 151—223.
- Bejtić, Alija (1953). „Banja Luka pod turskom vladavinom : Arhitektura i teritorijalni razvitak grada u XVI i XVII vijeku” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (I). COBISS.SR 523428964 COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 12902146
- Bejtić, Alija (1953a). „Spomenici osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercegovini”. Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom. Sarajevo: Orijentalni institut (III—IV/1952-53): 229—297. COBISS.SR 89151498 COBISS.SR 103969543 COBISS.RS 1126062052 COBISS.BH 16399874
- Ципра, Фрањо (1906). „Из народне традиције бањалучке” (PDF). Школски вјесник : стручни лист Земаљске владе за Босну и Херцеговину. Сарајево: Земаљска штампарија у Сарајеву. XIII (9): 617—621. COBISS.SR 28724492 COBISS.RS 28724492 COBISS.BH 23431430
- Čavkić, Fejzo (1903). „O Banjojluci i njenoj okolici — Banjaluka-Gornji Šeher” (PDF). Školski vjesnik : stručni list Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu. Sarajevo: Zemaljska štamparija u Sarajevu. X (10): 691—698. COBISS.SR 28724492 COBISS.RS 28724492 COBISS.BH 23431430
- Čavkić, Fejzo (1903). „O Banjojluci i njenoj okolici — Banjaluka-Gornji Šeher : (Nastavak.)” (PDF). Školski vjesnik : stručni list Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu. Sarajevo: Zemaljska štamparija u Sarajevu. X (11): 771—777. COBISS.SR 28724492 COBISS.RS 28724492 COBISS.BH 23431430
- Čavkić, Fejzo (1903). „O Banjojluci i njenoj okolici — Banjaluka-Gornji Šeher : (Svršetak.)” (PDF). Školski vjesnik : stručni list Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu. Sarajevo: Zemaljska štamparija u Sarajevu. X (12): 858—861. COBISS.SR 28724492 COBISS.RS 28724492 COBISS.BH 23431430
- Handžić, Adem (1994). Studije o Bosni : historijski prilozi iz osmansko-turskog perioda. Istanbul: Research Centre for Islamic History, ([s.l.] : Yildiz Matbaacilik). COBISS.BH 14615814
- Knoll, Petar (1929). „O muslimanskoj umjetnosti u Bosni”. Književnik : hrvatski književni mjesečnik. Zagreb: Joso Modrić (Nadbiskupska tiskara). 2 (12): 443—456. COBISS.SR 54786311 COBISS.SR 30110476 COBISS.BH 26085894
- Knoll, Petar (1999). „O muslimanskoj umjetnosti u Bosni - Tekst iz zagrebackog casopisa "Knjizevnik" br. 2, 1929. godine”. Most : časopis za obrazovanje, nauku i kulturu. Mostar: Podružnica pisaca Hercegovačko-neretvanskog kantona. XXV (112—113 (23—24 — nova serija)). COBISS.BH 1048
- Kreševljaković, Hamdija (1934). „Banja Luka u XVI i XVII stoljeću”. Glasnik jugoslovenskog profesorskog društva. Beograd: Jugoslovensko profesorsko društvo. XIV (1933—34) (10—12 (juni—avgust 1934)): 891—902. COBISS.SR 15683855 COBISS.SR 6249479 COBISS.BH 24380166 COBISS.BH 6249479
- Kreševljaković, Hamdija (1961). Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini ; [zbirka Djela / Naučno društvo NR Bosne i Hercegovine ; knj. 17. Odeljenje istorijsko-filoloških nauka ; knj. 12]. Sarajevo: Naučno društvo NR Bosne i Herecegovine. COBISS.SR 512891287 COBISS.RS 183180544 COBISS.BH 512891287
- Kreševljaković, Hamdija (1991). „Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini (1463 — 1878)”. Izabrana djela. II / Hamdija Kreševljaković ; [priredili Avdo Sućeska, Enes Pelidija ; registri Emir Sultanović]. Sarajevo: Veselin Masleša, (Novi Sad : Budućnost). str. 293—381. COBISS.SR 439831 COBISS.RS 439831
- Ravlić, Aleksandar (1996). Banjalučka Ferhadija — ljepotica koju su ubili. Rijeka: AARiS. ISBN 953-96562-0-6. COBISS.BH 11293702
- Zahirović, Nedim (2017). „Tragom jedne karijere: Halil-beg (Halil-paša) Memibegović od Like preko Jegra do Banje Luke”. Historijski zbornik. Zagreb: Društvo za hrvatsku povjesnicu. LXII (2): 353—364. COBISS.SR 4257794 COBISS.SR 514757287 COBISS.BH 4257794
Mehmed Mujezinović
[уреди | уреди извор]- Čas sjećanja : Mehmed Mujezinović (1913-1981) : zbornik priloga sa skupa održanog 23. 7. 1996. u Sarajevu ; [urednik Jasminko Mulaomerović]. Sarajevo: Preporod, Centar za bošnjačke studije, (Sarajevo : PAROS). 1997. COBISS.BH 330790
- Mahmutćehajić, Rusmir (1996). Čas sjećanja : Mehmed Mujezinović : 29.7.1913-14.5.1981. Sarajevo: KDB Preporod, Centar za bošnjačke studije. COBISS.BH 7930374
- Nametak, Alija (1994). Sarajevski nekrologij. Sarajevo: Globus. COBISS.SR 121028364 COBISS.BH 47073280
- Nametak, Alija (2004). Sarajevski nekrologij. Sarajevo: Civitas, (Ljubljana : Mladinska knjiga). COBISS.SR 13114118 COBISS.RS 214465536 COBISS.BH 13114118
- Ferhad-pašina vakufnama iz 995 (1587) godine ; [preveo i bilješkama popratio Mehmed Mujezinović]. Banja Luka: Bošnjačka zajednica kulture "Preporod". 2005. COBISS.SR 6936 COBISS.RS 382744 COBISS.BH 382744
- Kajmaković, Zdravko (1981). „IN MEMORIAM : Mehmed Mujezinović” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (XIV—XV): 291—294. ISSN 0547-3136. COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 12902146
- Tihić, Smail (1981). „Mehmed Mujezinović : ISLAMSKA EPIGRAFIKA U BOSNI I HERCEGOVINI, knjiga I, Sarajevo 1974, strana 559” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, (Zagreb : Grafički zavod Hrvatske) (XIV—XV): 307. ISSN 0547-3136. COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 12902146
- Popara, Haso (2008). „Tri banjalučka arzuhala : Prilog historiji Banje Luke”. Anali Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu. Sarajevo: Gazi Husrev-begova biblioteka. 15 (27—28): 69—112. ISSN 0350-1418. COBISS.SR 15886338 COBISS.BH 15886338
- Manjgo, Meho (2023). „Arhivska građa iz zaostavštine Mehmeda Mujezinovića”. Anali Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu. Sarajevo: Gazi Husrev-begova biblioteka. 30 (44): 41—70. ISSN 0350-1418. COBISS.SR 15886338 COBISS.BH 15886338
- Džinić, Amir (2023). „Mula Mustafa Ševki BAŠESKIJA, Ljetopis” (PDF). Historijska traganja. Sarajevo: Institut za historiju, Univerzitet u Sarajevu (22): 244—250. ISSN 2744-1180. COBISS.BH 41434886
Obrati pažnju na ovog urednika, pisao je iz dobre literature: https://cs.wikipedia.org/wiki/Wikipedista:Mattan
Dupla literatura
[уреди | уреди извор]- https://www.researchgate.net/publication/259642051_Evaluation_of_stability_of_masonry_minaret_in_high_seismicity_region_-_the_case_of_the_Ferhad-_Pasha's_Mosque_Minaret (Čaušević, Rustempašić, 2012, minaret)
- https://ivanjska.net/wp-content/uploads/2019/04/vrijeme-mraka-anto-%C4%87osi%C4%87.pdf (Anto Ćosić, Vrijeme mraka)
Za uraditi u člavnom članku
[уреди | уреди извор]- završi napomenu za pjesnika Sipahija
- reši pitanje Mujezinovićeve arapske računice
- završi pisanje napomene o izdavanju Hangijeve pesme (kako je išlo hronološki)
- VAŽNO!! Potraži analizu pesme Perit paša i Šperbanović, dakle analizu Vukove 6. knjige Srpskih narodnih pjesama
Урађено (ово нема, претражено) - https://cs.wikipedia.org/wiki/Hamzalija_Ajanovi%C4%87 Види ову књигу (у литератури), јер се у њој наводи време подизања кронограма на његовом гробу. Можда питај аутора на чешкој вики за странице.
- https://bs.wikipedia.org/wiki/Ismet_Bekri%C4%87 Vidi ima li šta o poeziji vezano za rušenje od Ismeta Bekrića. Vidi u Narodnoj; Урађено (нема ништа од њега, само је дечији песник)
- Види код Хангија исто и за предање, као и за песму, напомена хронолошког издавања
- ВАЖНО! Изгуглај о Дану џамија и покушај да нађеш који научни рад, а у склопу нове бошњачке културе сјећања. То ће ићи у део о *рушење у култури*; Osim kod Dirksa, verovatno ima u Novom Muallimu, pogledaj tamo detaljno
- Урађено Ima samo kod Karčića kog si koristio za članak o turbetima. Tu ima 2 rečenice o kulturi sećanja. On i Dirks će biti dovoljni.
- OBAVEZNO!!! Ubaci slike sa merama, tlocrte i visinske slike džamije iz Hamidovićeve studije, sve pod kopirajtom
- Погледај да ли постоје поштанске маркице Југославије (и Краљевине и СФРЈ) и БиХ и РС са фоткама Ферхадије. Једна НДХ већ има.
- Урађено https://www.posta.ba/portfolio/religija-bajram-ferhadija-dzamija-banja-luka/ ; https://www.posta.ba/1997-2/page/2/ ; http://postshop.posta.ba/ba/Proizvod/religija---bajram-ferhadija-dzamija-banja-luk/4634# BH pošte/bš. deo Federacije
- Pregledao sve od Pošti Srpske i BH pošti. Pitao Antonija sa bs.wiki za druge, starije markice o ferhadiji. Vidi pošte Herceg Bosne.
- Урађено Antonino pregledao ceo glavni filatelijski katalog, ova gore je jedina markica sa Ferhadijom an sebi. I druga je slika sa NDH. Dobiću reference od njega iz kataloga. Veoma je to važno. Da dodam te strane.
- Pregledao sve od Pošti Srpske i BH pošti. Pitao Antonija sa bs.wiki za druge, starije markice o ferhadiji. Vidi pošte Herceg Bosne.
- Vidi nekog poznatog slikara da li je slikao Ferhadiju i posle rušenje. Tipa Berber ili ti. Traži po godinama
- https://en.wikipedia.org/wiki/Notre-Dame_de_Paris napravi odeljke galerije po uzoru na ovaj članak. Za svaki podnaslov posebna galerija slika
- Урађено
- pojedine slike uvećaj i izreži detalj i postavi, kad završiš sa postavljanjem svih slika u članak
Klice za napisati ladi lakšeg čitanja
[уреди | уреди извор]Posebno stručne, vezane za geometriju džamije:
- https://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=62107 (Travej)
- Sa hr.wiki prebaci par članaka iz ove oblasti 1/1 Урађено Pendantiv, tlocrt, тромпа
Spoljašnje veze
[уреди | уреди извор]- http://soulofeurope.org/the-inauguration-of-the-ferhadija-mosque-in-banja-luka/
- http://soulofeurope.org/ferhadija-the-untold-story/
- https://www.osce.org/bih/53401
- https://www.nato.int/SFOR/trans/2000/t001128a.htm
- http://www.ohr.int/destruction-of-property-on-the-site-of-the-mosque-ferhadija-in-banja-luka-4/
- http://ivanlovrenovic.com/arhiva (nađi Lovrenovićeve tekstove o Ferhadiji i ubaci, posebno poslednji gde govori o novom kontekstu)
- https://www.autograf.hr/novo-znacenje-ferhadije-dzamije/
- http://bhmedia.se/banjaluka/bl.index.html (pregledaj sve)
- http://bhmedia.se/banjaluka/tekstovi/ferhadija%202001.htm (VAŽNO)
- 2 pesme od slikara i pesnika ISMETA RAMLJAKA:
- https://bedrudingusic.wordpress.com/2013/05/20/in-memoriam-ismet-ramljak-bh-slikar-i-pjesnik-21-maj-2009-21-maj-2013-cetiri-godine-tuge-u-oazi-ljepote/
- http://www.orbus.be/ramljak/bosniansem_6.htm
- http://www.orbus.be/ramljak/bosniansem_4.htm
- https://www.google.rs/search?source=hp&ei=uOX-XIfUNIznrgTP26GoDA&q=Information+Report+on+the+Destruction+by+War+of+the+Cultural+Heritage+in++Croatia+and+Bosnia+and+Herzegovina%3A+doc.+6869.+Bruxelles%3A+Council+of+Europe%2C+1993&oq=Information+Report+on+the+Destruction+by+War+of+the+Cultural+Heritage+in++Croatia+and+Bosnia+and+Herzegovina%3A+doc.+6869.+Bruxelles%3A+Council+of+Europe%2C+1993&gs_l=psy-ab.12...28200.28200..28624...0.0..0.175.230.1j1......0....2j1..gws-wiz.....0.CUe82PNbAuA (sve ovo da se pregleda, izveštaji Saveta Evrope iz ratnih godina, odavde uzeo: https://www.researchgate.net/publication/302592779_Heritage_in_Post-war_Peace_time_-_the_case_of_Bosnia )
- http://www.bosnia.org.uk/news/news_body.cfm?newsid=2373 (Obnova Ferhadije, važno)
- http://www.bh-index.com/sto-je-za-sarajevo-gazi-husrev-beg-za-banju-luku-je-ferhat-pasa-sokolovic/
- https://w.bosanskehistorije.bosanskehistorije.com/historija/36-etimologija/2128-seher-banja-luka
- http://www.yurope.com/zines/republika/arhiva/98/202/202_20.html
- https://www.theguardian.com/world/2016/may/06/banja-luka-mosque-bosnia-herzegovina-serbia-reopens-reconstruction
- https://bedrudingusic.wordpress.com/2012/05/07/in-memoriam-banjalucka-ferhadija-ljepotica-koju-su-ubili-7-maj-1993-7-maj-2012-zlocin-bez-kazne/
- https://bedrudingusic.wordpress.com/2018/05/06/banjalucka-ferhadija-ljepotica-koju-su-ubili-7-maj-1993-7-maj-2018-tako-su-udarani-temelji-republike-srpske/
- https://bedrudingusic.wordpress.com/2016/04/06/razgovor-s-povodom-bedrudin-gusic-i-da-sam-pozvan-ne-bih-isao-iz-moralnih-razloga-na-otvor-ferhadije-jer-ce-to-dijelom-biti-bal-vampira/
- http://www.ustavnisud.ba/dokumenti/AP-743-12-752345.pdf
- https://www.youtube.com/watch?v=yQ1zGg53ZNw
- https://www.youtube.com/watch?v=pUtDbIWOFbs
- https://www.youtube.com/watch?v=JpYwenqtvwc
- https://bedrudingusic.wordpress.com/2016/01/04/na-vijest-o-preseljenju-u-vjecni-svijet-prof-dr-sabire-husedzinovic-decenijski-strazar-nad-na-nasom-kulturnom-bastinom/
- http://www.bosnjaci.net/prilog.php?pid=10152
- http://balkans.aljazeera.net/video/hadzimuhamedovic-jedan-od-najznacajnijih-datuma-u-poslijeratnoj-bih
- https://www.vreme.com/cms/view.php?id=165678
- https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00263200802285278?journalCode=fmes20 (o incidentima oko Ferhadije)
- https://heinonline.org/HOL/LandingPage?handle=hein.journals/hhrj15&div=14&id=&page= (o sudskom sporu)
- https://www.cafekajak.com/cgi-bin/Forum/forum.pl?msg=5315 (izbeglička proza vezana za Ferhadiju, Ante Ćosić; Dušan Matić; Zlatko Lukić; nađi pesmu -Džamija- Irfana Horozovića iz zbirke *Knjiga mrtvog pjesnika*)
- http://runeberg.org/pol95/ch.html (zlatko lukić, Ferhadija)
- http://icr.icty.org/LegalRef/CMSDocStore/Public/English/Motions/NotIndexable/IT-09-92/MSC7998R0000401074.pdf (vidi ovde dodatnu literaturu i nešto u tekstu)
- http://heritage.sense-agency.com/assets/bosnia-herzegovina/sg-5-04-destroyed-mosques-bl.pdf
- http://heritage.sense-agency.com/assets/bosnia-herzegovina/sg-5-07-interview-radic-tr-en.pdf
- http://heritage.sense-agency.com/assets/bosnia-herzegovina/sg-5-09-destruction-banjaluka-en.pdf
- http://heritage.sense-agency.com/assets/bosnia-herzegovina/sg-5-10-judgements-en.pdf
- http://heritage.sense-agency.com/
- http://www.yurope.com/zines/republika/arhiva/2001/266-267/266-267_20.html (Olga Zirojević Ferhadija, važno!)
- http://www.yurope.com/zines/republika/arhiva/2001/260/1996.html (Olga Zirojević, arhiva na kraju, članci iz 93-e)
- http://balkans.aljazeera.net/video/recite-al-jazeeri-olga-zirojevic (intervju Olge Zirojević)
- https://www.radiosarajevo.ba/metromahala/teme/kad-biskup-tuguje-za-muftijom-prica-o-ibrahimu-ef-halilovicu-koji-je-srce-ostavio-u-ferhadiji/299251#lg=1&slide=5
- https://www.bhdani.ba/portal/arhiva-67-281/81/tekst381.htm
- https://www.youtube.com/watch?v=pvrdy1zqqJk (o muftiji Haliloviću)
- http://www.bosnafolk.com/banjalucka/Ferhadija.php#
- http://www.archnet.org/media_contents/108677 (stare fotke)
- https://bs.wikipedia.org/wiki/Bosanska_arhitektura
- https://www.cazin.net/vijesti/posjeta-gradilistu-u-banja-luci-ferhadija-simbol-vjere-i-zivota-ce-uskoro-biti-obnovljena#sthash.yEXrDZPO.dpbs
- https://web.archive.org/web/20071025061030/http://www.akordi.co.yu/arhiv/ekv/ekv5.htm (Milan Mladenović oko Ferhadije)
- http://www.veritas.org.rs/sense-tribunal-16-10-2013-unistavanje-simbola-zajednice/
- http://www.monumentaserbica.com/gradovi/epskigradovi/gradout.php?id=1318&slovo=B&str=1 (VEOMA VAŽNO, epski gradovi - leksikon, Banjaluka)
- http://www.mirjanadetelic.com/gradovi.php
- https://www.novihorizonti.ba/okrugli-sto-u-banjoj-luci-dzamije-su-tragovi-nase-duhovnosti-i-simboli-opstojnosti/
- https://www.youtube.com/watch?v=bjarMUF1T9U
- https://www.youtube.com/watch?v=IBgDjeUkLP4
- https://faktor.ba/vijest/svecanost-otvorenja-ferhadije-najzasluznijima-ferhat-pasinini-dzuzevi-kur-ana-207351
- http://eu.icnab.com/index.php/vijesti/aktuelno/8-izbsa/514-iz-bosnjaka-u-sjevernoj-americi-donirala-kopije-rukopisa-dzuzeva-kur-ana-banjaluckoj-ferhadiji
- https://diwan-magazine.com/gazi-husrev-begova-biblioteka-cuva-rukopis-stariji-od-povelje-kulina-bana/
- https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=209841 (za svaki slučaj)
- https://stav.ba/obicni-ljudi-neobicne-hrabrosti/ (o Mirsadu Puceu)
- https://www.youtube.com/watch?v=xG-ubdi6T6I
- https://www.youtube.com/watch?v=t9YO0NSdP24 (Hamidović predavanje)
- https://www.google.rs/search?source=hp&ei=8KufXeXNHY_LrgTL058I&q=Kako+je+obnavljana+Ferhadija+džamija+Hamidović&oq=Kako+je+obnavljana+Ferhadija+džamija+Hamidović&gs_l=psy-ab.3...2202.5549..6013...0.0..0.165.1712.0j11......0....2j1..gws-wiz.......33i160.lb48NxMQYKM&ved=0ahUKEwjlhdmq2pLlAhWPpYsKHcvpBwEQ4dUDCAY&uact=5
- https://www.6yka.com/novosti/akademski-kipari-darko-sobot-i-samir-suceska-godinu-dana-radili-na-obnovi-mihraba-dzamije-ferhadija
- http://kliker.info/prof-dr-muhamed-hamidovic-glavni-i-odgovorni-projektant-slijedili-smo-drevne-neimare-ferhad-pasine-dzamije/
- http://www.alu.unsa.ba/files/Nastavni%20plan%20i%20program%20II%20ciklusa%20Konzervacija%20i%20restauracija.pdf (biografije pojednih konzervatora, Šobot mihrab, Hadžimejlić simpozijum)
Dan džamija
[уреди | уреди извор]- http://balkans.aljazeera.net/tag/dan-dzamija
- https://www.dw.com/bs/dan-d%C5%BEamija-u-bih-ferhadija-nakon-15-godina/a-3318061-0
- https://web.archive.org/web/20180504132658/http://rijaset.islamskazajednica.ba/index.php/obrazovanje/hutbe/64-nezim-ef-haliloviuderris/22533-dan-dzamija-1993-2017-godina
- https://www.youtube.com/watch?time_continue=179&v=BgoEqbKtHIc&feature=emb_logo
- https://www.radiosarajevo.ba/metromahala/teme/kad-biskup-tuguje-za-muftijom-prica-o-ibrahimu-ef-halilovicu-koji-je-srce-ostavio-u-ferhadiji/299251 (o Haliloviću)
- https://www.radiosarajevo.ba/vijesti/bosna-i-hercegovina/banjalucki-muftija-dan-dzamija-je-i-opomena-i-poziv-da-se-okrenemo-buducnosti/299205
- https://freshpress.info/vijesti/dan-dzamija-sa-obnovljene-ferhadije-ponovo-zaucio-ezan/
manje bitno
[уреди | уреди извор]- https://www.washingtonpost.com/archive/politics/1992/08/22/bosnian-serb-retaliation-pins-muslims-in-their-homes/764cc8a7-e295-4b0f-a2f1-6ccd0246b3aa/?noredirect=on&utm_term=.5ef2674f33b2
- https://www.nytimes.com/1992/09/26/world/envoys-report-wave-of-ethnic-cleansing.html
- http://krimteme.fkn.unsa.ba/index.php/kt/article/viewFile/102/pdf
Ferhad pašina biblioteka (VAŽNO)
[уреди | уреди извор]- https://www.radiosarajevo.ba/metromahala/kultura/zbirka-rukopisa-ferhat-pasine-biblioteke-proglasena-nacionalnim-dobrom-bih/260868
- http://www.mizbosanskagradiska.com/index.php?option=com_content&view=article&id=201%3Aotvorena-ferhat-paina-biblioteka-u-banjaluci&catid=18%3Avijesti&Itemid=37
- http://aplikacija.kons.gov.ba/kons/public/uploads/odluke_srp/Banja%20Luka_SR%20zbirka%20Ferhat%20pasine%20biblioteke.pdf
- http://www.islamskazajednica.ba/component/search/?searchword=ferhat
Fotke Ferhadije
[уреди | уреди извор]- https://biltongbru.wixsite.com/ww2-saaf-heritage/16-sqdn-strike-photographs (vazdušne fotke iz bombardovanja 1944.e)
- https://saafww2pilots3.yolasite.com/banja-luka-attacks-by-saaf-16-sqdn-1944.php
- https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:1944_Banjaluka_bombing.jpg
- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:TimbreCroatie_1941_100k.png
- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Banja_Luka_1903.jpg
- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Banja_l..jpg
- https://sr.wikipedia.org/wiki/Датотека:Banja_Luka_pre_austrijske_okupacije.png
- https://starabanjaluka.blogspot.com
- https://search.creativecommons.org/search?license=&license_type=&categories=&extension=&aspect_ratio=&size=&source=&q=ferhadija&searchBy= OBAVEZNO OVO SVE PREGLEDATI, OVAJ SAJT
- нађи разгледнице са њом из 50-90их
Nađi fotke zemljotresa
[уреди | уреди извор]- https://www.youtube.com/watch?time_continue=338&v=oQTCfv8V9C0
- https://www.youtube.com/results?search_query=zemljotres+u+banja+luci+1969
- https://www.youtube.com/watch?v=18OMOBnGykU (može i samo pretraga *Banja Luka*)
Napiši da nije tačno da je bila deo UNESC-a
[уреди | уреди извор]Nađi za Ferhad-pašinu sablju
[уреди | уреди извор]Nađi za Ferhad-pašinu sablju koja mu je poklonjena za pobedu u bitci kod Budačkog. Ima jedan rad, čini mi se u Glasniku Zemaljskog muzeja, od pre II svetskog rata. Obavezno nađi i citiraj.
Putopisci
[уреди | уреди извор]- https://archive.org/details/bosnieetherzgov01yriagoog/page/n142 (Charles Yrlarte (vidi čl. na en.wiki), Bosnie et Herzegovine (1876 g.)...Ravlić 1974, str 37)..ubaci sve ovo kasnije u literaturu.
- https://www.dlib.si/stream/URN:NBN:SI:DOC-LPOPVKUB/f33ade1b-27da-48d9-b716-4a01caaa49bb/PDF (Heinrich/Henrik Renner, Putovanja kroz Herceg Bosnu, 1896 god (imaš skinuto) * https://books.google.rs/books/about/Bosnom_i_Hercegovinom_uzduž_i_poprijeko.html?id=eOEwAQAAMAAJ&redir_esc=y (druga, izdanje iz 2007-e)
konkretne
[уреди | уреди извор]Ante Ćosić
[уреди | уреди извор]HOMMAGE FERHADIJI (24. 02. 2009 obavio na forumu)
Umrla je lijepa,
Bijela-Ferhadija.
A s njome sam,
ljubavi.
Malo umro i ja.
O,reci,zivote,
moja divna kazno,
da na svetom mjestu
nece biti prazno,
jer ce se javljati
skoro svakog dana
bogomolja stara
ko fatamorgana.
Dušan Matić
[уреди | уреди извор]Ove divne kratke pjesmice je poklon od Banjaluckog pjesnika DUSANA MATICA.Pjesme su jako stare izdate su 1958 godine u knjizi'CIPELICE'. (4. 3. 2009 objavio na forumu)
FERHADIJA
Mjesec kano srp
nad bijelom Ferhadijom
i u slast
oboje
pozdravljaju
estetsku vlast.
Irfan Horozović
[уреди | уреди извор]DZAMIJA (26. 02. 2010 objavio na forumu)
Probili su njene grudi
usred noci.Tenkovima.
U hram usli sto ga zudi
mrznja njina vjekovima.
Mujezin se u snu naso
na Munari sa oblacima.
Kad je bombe sat izaso
koraknuo k nebesima.
U izgnanstvo kad su posli
iz mahale njeni ljudi
kraj ruine svi su prosli,
kam stavili pokraj grudi.
Sad putuje razgradjena
u toplini mnogih ruku
kao da je tek vidjena
u nebeskom svome zvuku.
I mujezin mali njezin
skriva se u dlanovima
sasma tiho uci ezan
da nikome nije zima.
Iz pamcenja ona raste.
Svjetlost njena od zvijezda
dodiruje krila laste
sto putuje do gnijezda.
Zlatko LUkić
[уреди | уреди извор]Zlatko Lukic aurelius777@gmail.com Datum : 03.07.2009.
FERHATPAŠINA DŽAMIJA (1579.-1993.)
Iščupali su srce Banjaluci
Krajiška Ljepotica nam izdiše,
kolju je barbari, trgaju vuci,
vrbaski vali plaču: ”Nikad više.”
Jer obeščastili su je vandali kada je od dima prestala da diše, dušu su svoju šejtanu prodali - krošnje kestenja pušte: ”Nikad više.”
A koliko je samo gorda bila, šedrvanska bašća više ne miriše, divna kao džennetska hurija mila i česma njena jeca: ”Nikad više.”
Ubiše nam prelijepu staricu, ali dušu nisu, jer na nebu piše: ”Svaka paćenićka suza na licu voli Bosnu sve više i više.”
Noću mumini raznose kamenje, ugrađuju u kućni prag stijenje i svaka kuće postaje džamija, svaki dom jedna nova Ferhadija.
Nema zaborava nikada više, duša Ferhadije u nama diše i suza na licu istinu nam piše: ”Voli Banjaluku sve više i više.”
Ystad, Švedska, 1993.
Kemal Coco
[уреди | уреди извор]SAN O DZAMIJAMA (4. 1. 2010 objavio na forumu)
Mi smo to sanjali,
sanjali san da su
bosanske dzamije
porusene i nestale.
To smo mi sanjali.
To su sanjali i oni.
A dzamije nisu porusene-
nijedna
ni ona u Stocu,
ni u Foci,
ni u Banjoj Luci,
ni u Prijedoru
ni u Donjem Vakufu.
nijedna nije ni dotaknuta-
samo su privremeno
otisle sa mjesta
gdje su stoljecima bile.
Odnio ih je Omer Berber-
da svijetu pokaze
nas i nasu proslost,
nase postojanje,
nase stradanje,
nas ponos.
Odnio ih Omer
U Tokio,Rio,Vasington,Moskvu,
Madrid i Sidnej-
da ih svijetom proseta.
Da se svijet njima divi
a one svijetu,
da se bosanske dzamije
sa svijetom upoznaju,
da se zavole,
i da se u svijetu malo odmore.
Pa neka,
ako je tako-
vratit ce njih Omer,
vratiti sigurno.
Arif Samardžić
[уреди | уреди извор](ova je o zemljotresu iz 69-e; 12. 12. 2009 objavio na forumu) FERHADIJA
NE DREMAJU PRED MEHANOM STARCI
NAD PRAZNINOM ISPITIH FILDZANA.
FESOVI SU UVELI,
K'O RUZE BEZ VODICE,
SA BISTROG SADRVANA.
SAHAT KULA NA JAVLJA SABAHA
NIT' TURAKA.
VISE NA IZBIJA,ALI JOS NEKOG
NOCU ISCEKUJE LJEPOTICA
BIJELA FERHADIJA.
KROZ BEZISTAN TUZNIH USPOMENA,
DERVIS TIHO NECUJNO KORACA.
NE CUJE SE NISTA SAMO SJENA
PRELAZI PREKO PUSTOG PLACA.
Slike
[уреди | уреди извор]- Kod Detelićke ima jedna slika Banjaluke iz 1900 godine, znači da je prešlo 70 godina, uzmi (strana 34 ili 35)
- Od Šarla Irijarta sve 3 slike, posebno one 2 Урађено
Panorame stare
[уреди | уреди извор]
Prozori
[уреди | уреди извор]
Урађено
Trijem
[уреди | уреди извор] Урађено
- Ubaci fotke Ferhadije gde se vidi drugi trem, pored fotki sa običnim tremom
Šadrvan, kapija i ulica
[уреди | уреди извор]Tarih na ulazu i portal
[уреди | уреди извор]_.png)
_%D1%9F%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B07.jpg)
Groblje
[уреди | уреди извор]
Altun Alem
[уреди | уреди извор]Od Ajverdija knjiga III imaš na pdfu u folderu Ferhadija (Avropa...)
Алаџа
[уреди | уреди извор]- http://www.heritage.sense-agency.com/assets/bosnia-herzegovina/sg-5-05-destroyed-buildings-eng.pdf
- https://issuu.com/guruguru6/docs/alad__a_d__amija_fo__anski_biser_-_ (Туцаковић: Алаџа, фочански бисер 1991)
- http://vakuf.ba/assets/files/zbornik-radova-konacna-verzija-19.03.2015.pdf
- https://www.posta.ba/portfolio/kulturno-historijsko-naslijede-bih-aladza-dzamija-u-foci-1950-51-g/ ; https://www.posta.ba/2005-2/
- https://www.posta.ba/portfolio/aladza-dzamija-u-foci-2/ ; https://www.posta.ba/2019-2/page/2/
Predlozi za fotke
[уреди | уреди извор]Ajverdi
[уреди | уреди извор]Koristan sajt, sve 4 knjige Evropa. Registrovao si se.
Za završiti
[уреди | уреди извор]- članak Turbe (mauzolej), deo o Crnoj Gori (deo literature već unet), ima još ovde:
- https://www.researchgate.net/profile/Fatih_Hadzic2/2
- https://scholar.google.com/scholar?start=0&q=Turbe+Crna+Gora&hl=sr&as_sdt=0,5
- https://www.avlija.me/?s=Turbe i gugl pretraga Ago Bajrović (on je pisao o turbetima i drugi deo je u knjizi Fatiha Hadžića (imaš je u fajlovima Novi Pazar )
- Питај Ивану за списак споменика кулутре који имају онај код/плочу испред постављену, као црква Св. Марка на Чарвра; види уреди те чланке, можда направи акцију писања тих чланака или акцију писања чланака Споменика културе Србије, РС и нац. споменика БиХ (обичну акцију писања)
- https://www.posta.ba/portfolio/historija-religije-dzuzovi-mehmed-pase-sokolovica/ ; https://www.posta.ba/1999-2/ ; https://www.posta.ba/portfolio/lik-i-zaduzbine-mehmed-pase-sokolovica/ ; https://www.posta.ba/2017-2-2/page/3/
- https://www.posta.ba/portfolio/znamenite-licnosti-alija-bejtic/ Markica Aliji Bejtiću
Ahmet Karabegović
[уреди | уреди извор]- http://www.bhdocumentary.net/index.php/predstavljanje-izdanja/315-ahmet-karabegovic-banjaluka-kroz-istoriju-i-legendu-s-pozutjelih-stranica-proslosti
- http://uarrs-arhivisti.org/Upload/Udruzenje/10_2_2017_10_Glasnik_08_2016.pdf
Đuro Pilar
[уреди | уреди извор]- https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=91442 (nađi časopis)
Lokator mapa za Sokoloviće, Andrejević
[уреди | уреди извор]- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Yugoslavia_(1946-1990)_location_map.svg (ova mapa ili druga ispod)
Ferhad-paša biografija (dodaj u članak)
[уреди | уреди извор]- https://www.researchgate.net/publication/260960423_Pratnja_bosanskog_sandzakbega_Ferhad-bega_Sokolovica_Prilozi_za_orijentalnu_filologiju_612011_Sarajevo_2012_351-368
- https://www.researchgate.net/profile/Elma_Koric
Safikaduna
[уреди | уреди извор]
SVIJECA ZA SAFIKADU (24. 9. 2009 objavio na forumu)
Titra, jos uvijek,u tmini
svijeca za Safikadu,
sto davno prije nas je
naucila da pati.
Da li je vide tamo,
svikli mozda, na tamu!
Onima sto su daleko,
rasuti kao biserje,
ta svijeca sto nikada ne gasne
sad osvjetljava lica,
da bi se lakse vidjeli,
da bi se prepoznali
u mislima i snima.
I gori,gori plamicak,
za ljubav,
ne za mrznju,
i govori nam vise
od niza suncanog dana,
za ljubav da rodjeni smo,
za drhtaj mladog lista,
za sapat rijecnog slapa,
za pogled i kroz tamu,
za dodir i bez ruke,
za rijec sto rijec trazi,
ko brdo rumen sunca.
Izgubili sada sve smo,
a ipak dobili vise,
to vlastiti saznanje.
Ismet Bekric 1995.
SAFIKADI (15. 4. 2009 objavio na forumu, takođe 8. 3. 2009)
Nad tobom usnulom u ljubavi
nadnose se vijekovi i ljudi
da te prahom i dahom cjelivaju
da ne svisnes sama i od studi.
Nad tobom usnulom u ljubavi
svijetle jeseni zlatne i ljeta
da ti tama ne okuje sjeni
kad zemaljska obuzme te sjeta.
Nad tobom usnulom u ljubavi
sumore breze tihe i cempresi
da ti se liku tako lomnom
silazak u mrtvu tisinu ne desi.
Nad tobom usnulom u ljubavi
sire se mirisi cvijeca i behara
da ti proljece u srcu ozivi
ako zudnja probudi ta stara.
Nad tobom usnulom u ljubavi
snaze se druge neugasle i nove
i svaka bi ljubav presmiono htjela
da se tvojim imenom nazove.
Vrijeme da se malo vratimo u nas rodni
i najljepsi grad na svijetu nasoj BANJA LUCI
uz koga, uz naseg najveceg rahmetli ALIJE
KAPIDZICA-ALKAPA.
Tog predivnog covjeka,punog zivota,covjeka koji je
pomagao
nama svima i u nevolji i u veselju,i mi dan danas ne
znamo
koga smo izgubili NEKA MU JE LAHKA CRNA ZEMLJA.
SAFIKADA (18. 2. 2009 objavio na forumu)
Zasto im ne kazes,kako je to plemenito
posteno,visoko i hrabro,
svoja njezna djevojacka prsa pred top,
a samo za ljubav Safikado.
Il' je mozda bolje ovako
nek ne znaju da si voljela
Za njih je to zlocin koji kaznjavaju.
SVIJECA 1993
I vidjeh svjecu na Safikadinom kaburu.
Drhtava na sjecanskom vjetru,ali hrabra i gori.
Ko li te upali,ko li smognu toliko hrabrosti
i snage,u vapaju za ljubavlju,za slobodom duse,
za slobodom srca.
Ko li te upali da tako hrabro zmirkas i cadis
stoljecima cadjav zid?
Prizovi nam svjeco vjeru u ljubav i nadu u
slobodu.
Gori,gori na sjecanjskom vjetru,drhti i
podsjecaj na ljubav,
Ova pjesma je napisana 1993 godine i prvi puta ide u
javnost.Napisao je moj prijatelj koji je dobio inspiraciju za pisanje pjesama pocetkom ratnih stradanju u nasoj drzavi.Uvijek kada smo se sastajali u kucama bez elektricne energije ,prije njegovog odlaska u izbjeglistvo u Dansku a kanije u USA odnosno u Saint Louis divili smo se njegovim pjesmama koje su nam u ono vrijeme lijecile dusu.Stotine pjesama on je u ono doba napisao koje dosada nisu ugledale svjetlosti dana.Dolaskom u Saint Louis i startom u Crvenom Krstu njegov zivot se u cijelosti promjenio,Uslobodno vrijeme pise stvarno divne price u sedmicnom listu Sabah,vecinom te price se odnose na nas grad Banja Luku.Pored pisanja u listu Sabah dao je veliki doprinos nasoj bosanskoj zajednici a prosle godine postao je Hadzija odlaskom na Hadz.Radi se o nasem Banjalucaninu Dr.Halidu Ajanovici,
Za sve sto si dosada uradio za nas Banjalucane
jedno veliko HVALA.
- Zahvali:
- Obsuser
- Bokini (na sorsu)
- ARK
- Bojani (ako dobije fotke)
- Antoninu za markice
- Напиши књигу о грбовима градова и општина у Србији, са озбиљним тероијским/антрополошким уводом (Влаисављевић итд.). И временом пре хралдике. То из хобија, мора да се покрије.
- https://en.wikipedia.org/wiki/Moorish_Revival_architecture_in_Bosnia_and_Herzegovina Napiši opširan članak o neomaurskoj i pseudoegipatskoj arhitekturi u BiH
- možda napiši članak o pesništvu i književnosti domaćih ljudi na orijentalnim jezicima
Локатор
[уреди | уреди извор]
![Objekti vakufa Mehmed paše Sokolovića u Zrenjaninu / Bečkereku;[5]](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/11/Fire.svg/12px-Fire.svg.png){kind=small}
_location_map.svg){kind=link}
- ^ Korić (2016). str. 67.
- ^ Müderrisoğlu, Mehmet Fatih (2009). „Sokullu Mehmed Paşa Külliyesi: Edirne Havsa’da XVI yüzyılın ikinci yarısında inşa edilen menzil külliyesi”. TDV Islam Ansiklopedisi (na jeziku: турски). 37. str. 359—360. Pristupljeno 29. 8. 2023.
- ^ Korić (2016). str. 66—67.
- ^ Müderrisoğlu, Mehmet Fatih (2009). „Sokullu Mehmed Paşa Külliyesi: Lüleburgaz’da XVI yüzyılın ikinci yarısında inşa edilen külliye”. TDV Islam Ansiklopedisi (na jeziku: турски). 37. str. 363—364. Pristupljeno 29. 8. 2023.
- ^ а б Korić (2016). str. 68.
- ^ Korić (2016). str. 68—69.
- ^ а б в Korić (2016). str. 69.