Eparhija zahumsko-hercegovačka i primorska

Eparhija zahumsko-hercegovačka i primorska Srpska pravoslavna crkva
Saborna crkva u Mostaru
Osnovni podaci
Sjedište	Mostar
Država	Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Crna Gora
Osnovana	13. vijek
Broj namjesništava	2
Broj crkvenih opština	10
Broj parohija	34
Broj manastira	11
Zvanični veb-sajt
Arhijerej
Arhijerej	Dimitrije (Rađenović)
Čin arhijereja	mitropolit
Titula arhijereja	arhiepiskop mostarsko-trebinjski i mitropolit zahumsko-hercegovački i stonsko-primorski

Srpska patrijaršija u 16. i 17. veku

Eparhija zahumsko-hercegovačka i primorska je eparhija Srpske pravoslavne crkve.

Nadležni arhijerej je mitropolit Dimitrije (Rađenović), a sjedište eparhije se nalazi u Mostaru gdje je i Saborna crkva.

Istorija

Hercegovačka Gračanica

Manastir Tvrdoš

Saborna crkva u Mostaru, oko 1900. godine

Crkva Svetog blagovještenja u Dubrovniku

Pod nazivima Zahumlje, Humska zemlja i Hum su se u određenom periodu podrazumijevali teritorija i državnopravni identitet današnje Hercegovine. Naziv Zahumlje se počeo gubiti još u 12. i tokom 13. vijeka, a nestanak termina Humska zemlja s istorijske pozornice vezan je za drugu polovinu 15. vijeka kad počinje da ga potiskuje novo ime za teritorije koje su ulazile u sastav oblasti hercega Stefana Vukčića Kosače — Hercegovina.

Srbi su po doseljenju na prostore Travunije, Zahumlja i Neretve primali hrišćanstvo od 7. do 9. vijeka i konačno svi kršteni jevanđeoskim radom Svetih slovenskih sedmočislenika Ćirila i Metodija i njihovih učenika Klimenta, Nauma, Angelarija, Save i Gorazda. Do Svetog Save pripadali su postojećim episkopijama u Primorju, Zeti i Raškoj. Kada je Srpska arhiepiskopija postala autokefalna (1219) iste godine je Sveti Sava, prvi arhiepiskop svih srpskih i primorskih zemalja, osnovao Episkopiju humsku sa sjedištem u Bogorodičinom manastiru u Stonu i Zetsku eparhiju sa sjedištem na Prevlaci u Boki Kotorskoj.

Prvi humski episkop je bio Ilarion, a od njegovih nasljednika poznati su: Sava II (do 1264), Jevstatije (oko 1300), Jovan (oko 1305) i Danilo (1316—1324), potonji arhiepiskop. Danilov nasljednik je bio Stefan. Ušavši u sastav bosanske države, u vrijeme kralja Tvrtka I, sjedište episkopa za Hum i Bosnu postaje manastir Mileševa. Prije pada Hercegovine pod Turke zna se za dva humska (mileševska) episkopa. Prvi je onaj što je 1377. krunisao Tvrtka I u Mileševi, a drugi je David koji se pominje 1466. i 1471. Poslije pada Hercegovine sjedište eparhije se pomjeralo i konačno se ustalilo u manastiru Tvrdošu kod Trebinja. Iz toga vremena poznati su ovi zahumsko-hercegovački episkopi: Jovan (1508—1513) i Visarion — obnovitelji manastira Tvrdoša (1508); zatim, Marko (1524), Maksim (1532), Nikanor (1546), Antonije (1570), Savatije (1573—1585), Visarion II (1592), Silvestar (1602) i Leontije (1605—1611).

Eparhija se potom podijelila na dvije: na Trebinjsku i Mileševsku, koja se češće zvala Polhercegovačka ili Petrovska po manastiru Svetog Petra na Limu gde joj je, i pod Turcima, neko vrijeme bilo sjedište. Kad su u drugoj polovini 17. vijeka Turci pretvorili Petrov manastir u džamiju sjedište ove eparhije pomjeralo se prema Tari i preko nje u Nikšić, stari Onogošt (Budimljansko-polimska eparhija). Nemirna prošlost ovog područja uticala je na mijenjanje granica ovih eparhija koje su se u 18. vijeku poslije Beogradskog mira (1739) sjedinile. Iz ovog vremena poznati su hercegovački ili trebinjski arhijereji: Simeon (1615—1630), Sveti Vasilije Ostroški (1639—1649) i Arsenije (1654). Poslije njega, Trebinjskom eparhijom upravlja Sveti Vasilije koji je 1649. premješten u Petrovsku ili Mileševsku eparhiju. I kasnije su pojedini episkopi ovih dvaju eparhija upravljali objema eparhijama. Od zahumskih (mileševskih, polhercegovačkih, petrovskih) episkopa toga vremena poznati su: Longin (1615—1643), Maksim, Pajsije (Turci su ga ubili oko 1650. i Petrov manastir spalili), Sveti Vasilije (1651—1671), Simeon Ljubibratić (1671—1681), Savatije Ljubibratić (1682-1716), Gerasim, Simeon Zotović, Melentije, Arsenije i Aksentije I.

Posle sjedinjenja poznata su imena ovih hercegovačkih episkopa: Filotej (1741—1741) i Aksentije II (1751—1760). Razaranjem manastira Tvrdoša episkopsko sjedište je premješteno u manastir Duži. Ukidanjem Pećke patrijaršije (1766), kad je i ova eparhija došla pod vlast Carigradske patrijaršije, tron eparhije prenesen je u Mostar. Eparhijom su od tada upravljali episkopi Grci: Antim (1766—1772), Ananije (1772—1802), Jeremija (1803—1815), Josif I (1816—1835), Prokopije I (1837—1838), Aksentije III (1838—1848), ponovo Josif II (1848—1854), Grigorije (1855—1860), Prokopije (1864—1875) i Ignjatije (1875—1888). Eparhijom je u razdoblju 1860—1864. upravljao arhimandrit Joanikije Pamučina koga carigradski patrijarh nije htio da postavi za mitropolita.

Novo razdoblje u istoriji ove eparhije započinje 1878. godine, kada je Austrougarska okupirala Bosnu i Hercegovinu. Tada se Hercegovačka eparhija našla u nezavidnom položaju, pošto je njeno područje potpalo pod tri državne vlasti: najveći deo eparhije sa srezovima: Mostar, Ljubuški, Stolac, Ljubinje, Trebinje, Bileća, Gacko, Nevesinje, Konjic, Foča, Čajniče i Županjac, potpao je pod austrougarsku okupaciju. Jugoistočni deo oko Nikšića pripao je Knjaževini Crnoj Gori i na tom području je već tokom iste 1878. godine stvorena nova Zahumsko-raška eparhija. Severoistočni deo Hercegovačke eparhije sa srezovima Pljevlja i Prijepolje ostao je pod turskom vlašću i to područje je tek 1894. godine pripojeno susednoj Raško-prizrenskoj eparhiji.

Položaj pravoslavnih eparhija u okupiranoj Bosni i Hercegovini uređen je 1880. godine sklapanjem posebne konvencije između Austrougarske i Carigradske patrijaršije. Time je postavljena osnova za početak borbe za uspostavljanje srpske crkveno-prosvetne samouprave u Bosni i Hercegovini. Penzionisanjem episkopa Ignjatija Grka (1888), koga je narod poštovao, na čelo eparhije dolaze i episkopi Srbi: Leontije Radulović (1888), Serafim Perović (1889—1903) i Petar Zimonjić (1903—1920).

Period od 1920.

Ujedinjenjem Srpske patrijaršije (1920) i donošenjem Ustava Srpske pravoslavne crkve (1931) Zahumsko-hercegovačka eparhija bila je treća u diptisima autokefalne crkve i obuhvatala je: mostarski, bilećki, gatački, nevesinjski, stolački i trebinjski srez, gradove Metković i Dubrovnik i ostrvo Korčulu; a fočanski i čajnički srez pripali su Dabrobosanskoj eparhiji. Od ujedinjenja zahumsko-hercegovački episkopi bili su: Jovan Ilić (1926—1931), Simeon Stanković (1932—1934), Tihon Radovanović (1934—1939), Nikolaj Jokanović (1939—1943), Longin Tomić (1951—1955) i Vladislav Mitrović (1955—1991). Zatim, Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve je 1992. za zahumsko-hercegovačkog i primorskog episkopa izabrao dr Atanasija (Jevtića), a 1999. izabran je Grigorije (Durić) nakon umirovljenja svog prethodnika.

Od 1992, kada je do temelja uništena Saborna crkva u Mostaru, pa do 2. januara 2011. sjedište eparhije se nalazilo u Trebinju odnosno manastiru Tvrdoš. Godine 2011. eparhijsko sjedište je vraćeno u Mostar.

Stradanje

Eparhija je imala više vrlo starih crkava i manastira, pa su u njima najčešće i stolovali episkopi čije se sjedište stalno pomjeralo, a od 18. vijeka se ustalilo u Mostaru odakle je prinudno premješteno tokom posljednjeg rata u manastir Tvrdoš. Tokom Drugog svjetskog rata (1941—1945) na području Eparhije zahumsko-hercegovačke jedna crkva je srušena do temelja, a 18 ih je oštećeno. Pet parohijskih domova je srušeno, a četiri su oštećena. Uništeno je 12 biblioteka i 21 crkvena arhiva. U Ratu u Bosni i Hercegovini (1991—1995) Zahumsko-hercegovačka eparhija je jedna od eparhija koje su najviše stradale — porušeno je 36 crkava, a znatno je oštećeno 28 crkava. Manastir Žitomislić je srušen, a manastir Zavala je veoma oštećen. Porušeno je 12 parohijskih domova, a dva su oštećena. Vladičanski dvor u Mostaru i Vladičanska kuća u Dubrovniku takođe su srušene.

U Mostaru je uništeno sve što pripada Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Saborni hram Svete Trojice, podignut 1873, bio je jedan od najvećih hramova u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Tokom 7. i 8. juna 1992. granatiran je, a 15. juna (drugog dana Svete Trojice) srušeni su tornjevi i crkva je zapaljena. Nedugo potom, sagorjeli zidovi su minirani i ovo velelepno zdanje pretvoreno je u gomilu kamenja. Stara Crkva Rođenja Presvete Bogorodice iz 16. vijeka na mostarskom srpskom groblju takođe je porušena. Vladičanski dvor iz 19. vijeka je miniran. Ista sudbina zadesila je i istorijski i mučenički manastir Žitomislić, koji je stradao, kako u prošlom, tako i u ovom ratu. I nakon završetka rata 1995. nisu bili rijetka skrnavljenja hramova, pa je tako septembra 1996. bačena bomba na pravoslavni hram u Dubrovniku.

Arhijerejska namjesništva

• Arhijerejsko namjesništvo trebinjsko-dubrovačko
• Arhijerejsko namjesništvo mostarsko-nevesinjsko

Manastiri

Glavni članak: Manastiri Eparhije zahumsko-hercegovačke i primorske

Manastir Duži

Petropavlov manastir

1. Danići,
2. Dobrićevo,
3. Duži,
4. Žitomislić,
5. Zavala,
6. Zubci,
7. Korita,
8. Petropavlov,
9. Pridvorica,
10. Tvrdoš,
11. Hercegovačka Gračanica.

Jerarsi

Episkopi humski (srednjovekovne Srpske arhiepiskopije) — v. Humska eparhija.

Mitropoliti humski (srednjovekovne Srpske patrijaršije) — v. Humska eparhija.

Mitropoliti hercegovački ili trebinjski, između 1482. i 1557. godine:

• Jovan (1508—1513),
• Visarion I (1509—1525),
• Maksim I (pre 1532),
• Marko (1531—1534),
• Nikanor (1534—1546),

Mitropoliti hercegovački ili trebinjski (obnovljene Pećke patrijaršije 1557-1766):

• Antonije (1570),
• Savatije I (1573—1585),
• Visarion II (1590—1602),
• Silvestar (1592-oko 1602),
• Leontije (1601—1611),
• Simeon I (1613—1635?),
• Savatije I (pre 1642),
• Maksim II (1643—1648?),
• Pajsije Trebješanin (pre 1651),
• Arsenije I (1654),
• Sveti Vasilije Ostroški (1651—1671),
• Simeon II Ljubibratić (1671—1681),
• Savatije III Ljubibratić (1683-pre 1695),
• Nektarije Zotović (1693-pre 1712),
• Melentije (1712—1713),
• Arsenije II (1715),
• Gerasim Popović (pre 1717),
• Aksentije I (1727—1736),
• Filotej (1741—1741),
• Aksentije II (1751—1760),
• Stefan (1763—1766).

Mitropoliti hercegovački (Carigradske patrijaršije)

Portret	Ime i prezime	Vreme službe	Napomene
	Antim	1766—1772	poreklom Grk
	Ananije	1772—1802	poreklom Grk
	Jeremija	1803—1815	poreklom Grk
	Josif I	1816—1835	poreklom Grk
	Prokopije I	1838	poreklom Grk
	Aksentije Češmedžijski	1838—1848	poreklom Bugarin
	Josif II	1848—1854	poreklom Grk
	Grigorije	1855—1860	poreklom Grk
	Joanikije Pamučina	1860—1864, administrirao eparhijom
	Prokopije II	1864—1875	poreklom Grk
	Ignjatije	1875—1888	poreklom Grk
	Leontije Radulović	1888
	Serafim Perović	1889—1903
	Petar Zimonjić	1903—1920

Episkopi zahumsko-hercegovački (Srpske patrijaršije)

Portret	Ime i prezime	Vreme službe
	Jovan Ilić	1926—1931
	Simeon Stanković	1932—1934
	Tihon Radovanović	1934—1939
	Nikolaj Jokanović	1939—1943
	Longin Tomić	1951—1955
	Vladislav Mitrović	1955—1991
	Atanasije Jevtić	1992—1999
	Grigorije Durić	1999-2018
	Dimitrije Rađenović	od 2018.

Vidi još

• Humska eparhija
• Manastir Bogorodica Stonska

Literatura

• Berić, Dušan M. (2001). „Srbi u Mostaru i njegovoj okolini 1440-1918”. Srbi u Mostaru: Rasprave i ogledi. Beograd: Svet knjige. str. 81—244. 
• Blagojević, Miloš (2009). Zahumsko-hercegovačka episkopija i mitropolija od osnivanja do kraja XIX veka. Beograd: Svet knjige. 
• Bogdanović, Dimitrije (1981). „Preobražaj srpske crkve”. Istorija srpskog naroda. knj. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 315—327. 
• Vuković, Sava (1996). Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka. Beograd: Evro. 
• Đurić, Aleksandar B. (2005). Pravoslavni manastiri u Bosni i Hercegovini: Duhovno-istorijski i turistički pregled. Bijeljina: Eparhija zvorničko-tuzlanskać. 
• Ivanović, Radomir (1960). „Srednjovekovni baštinski posedi Humskog eparhijskog vlastelinstva”. Istorijski časopis. 9—10 (1959): 79—95. 
• Kajmaković, Zdravko (1971). Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Veselin Masleša. 
• Kraljačić, Tomislav (1987). Kalajev režim u Bosni i Hercegovini (1882-1903). Sarajevo: Veselin Masleša. 
• Marković, Ignatije (2008). Pravoslavni manastiri u Bosni i Hercegovini. Gacko-Beograd: Filip Višnjić. 
• Mikić, Đorđe (1983). „Politička, kulturna i privredna stremljenja”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 291—315. 
• Nilević, Boris (1990). Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini do obnove Pećke patrijaršije 1557. godine. Sarajevo: Veselin Masleša. 
• Petrović, Dalibor (2016). „Austrougarski zločin nad srpskim sveštenicima u Foči u Prvom svjetskom ratu” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 75 (2): 223—236. Arhivirano iz originala (PDF) 22. 04. 2019. g. Pristupljeno 06. 02. 2018. 
• Puzović, Predrag (2015). „Stradanje sveštenika Srpske pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini tokom Prvog svetskog rata”. Pravoslavni svet i Prvi svetski rat: Zbornik radova. Beograd: Pravoslavni bogoslovski fakultet, Institut za teološka istraživanja. str. 141—160. 
• Puzović, Predrag (2016). „Stradanje sveštenstva Zahumsho-hercegovačke eparhije tokom Prvog svetskog rata” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 75 (1): 22—32. Arhivirano iz originala (PDF) 22. 04. 2019. g. Pristupljeno 06. 02. 2018. 
• Radosavljević, Nedeljko V. (2001). „Dva pisma hercegovačkog mitropolita Aksentija II Palikuće (1751-1760)” (PDF). Glasnik Zavičajnog muzeja: Pljevlja. 2: 255—261. 
• Radosavljević, Nedeljko V. (2003). „Prilozi za istoriju Hercegovačke mitropolije”. Radovi Filozofskog fakulteta u Banjaluci. 6: 159—166. 
• Radosavljević, Nedeljko V. (2008). „Hercegovački mitropoliti 1766—1878” (PDF). Istorijski časopis. 57: 175—196. 
• Radosavljević, Nedeljko V. (2011). „Hercegovačka mitropolija u vreme Srpske revolucije” (PDF). Arhimandrit Arsenije Gagović i njegovo doba: Zbornik radova. Podgorica: Udruženje Pivljana. str. 19—33. 
• Radosavljević, Nedeljko V. (2013). „Aksentije III Petrov Češmedžijev, hercegovački mitropolit”. Istraživanja. 24: 267—284. 
• Radosavljević, Nedeljko V. (2013). „Nekoliko izvora o pljevaljskom kraju i Hercegovačkoj mitropoliji pod duhovnom vlašću Vaseljenske patrijaršije (1766-1878)” (PDF). Glasnik Zavičajnog muzeja: Pljevlja. 8—9: 145—154. 
• Radosavljević, Nedeljko V. (2013). „Mitropoliti bugarskog porekla u pravoslavnim eparhijama u Bosni i Hercegovini (1766-1880)” (PDF). Srpske studije. 4: 39—59. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 01. 2019. g. Pristupljeno 06. 05. 2019. 
• Radosavljević, Nedeljko V. (2016). „Mostarska crkveno-školska opština i promene na hercegovačkom mitropolijskom tronu (1888–1889)” (PDF). Istorijski časopis. 65: 307—330. 
• Radosavljević, Nedeljko V. (2020). „Ananije, mitropolit zahumsko-hercegovački (1772–1802)”. Osam vijekova Svetosavlja u Hercegovini. Gacko: Srpsko prosvjetno i kulturno društvo Prosvjeta. str. 203—215. 
• Rakočević, Novica (1983). „Političke i društvene prilike”. Istorija srpskog naroda. knj. 6, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 263—290. 
• Ruvarac, Ilarion (1901). O humskim episkopima i hercegovačkim mitropolitima do godine 1766. Mostar: Paher i Kisić. 
• Slijepčević, Đoko M. (1939). „Humsko-hercegovačka eparhija i episkopi (mitropoliti) od 1219 do kraja XIX veka” (PDF). Bogoslovlje. 14 (3-4): 239—294. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 11. 2021. g. Pristupljeno 03. 05. 2019. 
• Slijepčević, Đoko M. (1940). „Humsko-hercegovačka eparhija i episkopi (mitropoliti) od 1219 do kraja XIX veka” (PDF). Bogoslovlje. 15 (1): 28—43. Arhivirano iz originala (PDF) 03. 05. 2019. g. Pristupljeno 03. 05. 2019. 
• Slijepčević, Đoko M. (1938). „Ukidanje Pećke patrijaršije 1766” (PDF). Bogoslovlje. 13 (3-4): 250—307. Arhivirano iz originala (PDF) 03. 05. 2019. g. Pristupljeno 06. 05. 2019. 
• Slijepčević, Đoko M. (1962). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 1. Minhen: Iskra. 
• Slijepčević, Đoko M. (1966). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 2. Minhen: Iskra. 
• Slijepčević, Đoko M. (1986). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 3. Keln: Iskra. 
• Stojančević, Vladimir (2004). „Mitropolit Mihailo i pitanje autonomije srpske crkve u Turskoj 1878. godine”. Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor. 68-69 (2002-2003): 235—240. 
• Ćosović, Stevo, ur. (2006). Episkopija zahumsko-hercegovačka. Beograd: Svet knjige. 
• Ševo, Ljiljana (2002). Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine. Banja Luka: Glas srpski. 

Spoljašnje veze

• Zvanični veb-sajt
• Krsne slave srpskih pravoslavnih porodica u Mostaru (1923) (Poreklo, 21. jul 2020)